لە هەرێمی كوردستان هاوشێوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و وڵاتانی ئەوروپا سزای لە سێدارەدان لەسەر تاوانباران هەڵگیراوە و لە ڕووی كردارییەوە جێبەجێ ناكرێت، كەسانێك پێیانوایە كە لە غیابی سزای لە سێدارەدان ڕێژەی تاوان و كوشتن زیادی كردووە، ئەگەرچی ڕۆژانە دادگاكان لە هەرێم بڕیاری لەسێدارەدان دەردەكەن، بەڵام جێبەجێ ناكرێن و بەشێكیشیان بەر لێبووردنی گشتی دەكەون. یاساناسێكیش ڕایوایە تەنیا بە یاسا ژیانی هاووڵاتیان ڕێكدەخرێت و كەرامەتی ئینسان پارێزراو دەبێت، لە هەمانكاتیشدا بەجێبەجێكردنی یاسا وڵاتیش پارێزراو دەبێت. بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان خوێندنەوەی زیاتری بابەتەكە دەكەن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

 

بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی چاكسازیی كۆمەڵایەتی/بــــەشی پلان و بـــەدواداچــــــــوون، ئاماری مانگی كانوونی یەكەمی ساڵی ڕابردووی بڵاو كردەوە و تێیدا هاتووە: «لەناو بەڕێوەبەرایەتییەكانی چاكسازیی گەوران و ژنان و منداڵان لە شارەكانی (هەولێر، سلێمانی و دهۆك) (634) مامەڵەی ئازادبوونی سزادراوان ئەنجام دراوە و گەڕاونەتەوە ناو كەسوكار و خانەوادەكانیان، كە لە چاكسازییەكانی گەوران (374) مامەڵە و لە چاكسازییەكانی ژنان و منداڵان (260) مامەڵە بووە. لە بەرانبەردا (612) سزادراوی نوێ هاتوونەتە ناو چاكسازییەكان بۆ بەسەربردنی ماوەی حوكمەكانیان، كە لە چاكسازییەكانی گەوران (345) مامەڵە و لە چاكسازییەكانی ژنان و منداڵان (267) مامەڵە بووە.

د. چەواس حەسەن هەڵگری بڕوانامەی دكتۆرا لە یاسای گشتی، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «بابەتی لەسێدارەدان وەك سزایەك لە بەرانبەر هەندێك تاواندا، لە كۆنەوە لەلای كۆمەڵگەكان ناسراو بووە، لە هەموو كۆمەڵگەیەكیشدا ئەو سزایە پەیڕەوی لێ كراوە، بەڵام لەم چەند دەیەی ڕابردووەوە، ئەو سزایە، بووەتە جێگای بۆچوون و مشتومڕێكی زۆر لە نێوان لایەنگرانی هێشتنەوەی ئەو سزایە وەك سزایەكی كاریگەر لە بەرانبەر هەندێك تاوان، جا لەهەر گۆشە نیگایەكەوەبێت، گۆشە نیگای تۆڵەیەكی پڕ بەپێستی هەندێك تاوان، یان لە گۆشەنیگای ترساندنی ئەندامانی كۆمەڵگە لە دەستبردن بۆ ئەنجامدانی هەندێك تاوان، یان لە گۆشە نیگای ئەوەی كە رایەك هەیە دەڵێت مرۆڤ بە ئەنجامدانی هەندێك تاوان شایستەی بەردەوامبوونی لە ژیاندا نامێنێت. لە بەرانبەریشدا ڕایەك هەیە، پێی وایە كە كوشتنی مرۆڤ هەر تاوانە، جا لەلایەن تاكەكانی كۆمەڵگەوە بیت یان لەلایەن دەوڵەتەوە وەك سزا، بەوەی پێیان وایە كە مرۆڤ لە هیچ بارودۆخێكدا شایستەی كوشتن نییە، یان پێیان وایە كە تاوانباریش قوربانییەكی كۆمەڵگەیە، بۆیە نابێت بە تەنیا باجی تاوانەكەی بدات، یان پێیان وایە كە بە كوشتنی تاوانبار كوژراوەكە ناگەڕێتەوە بۆ ژیان، بۆیە هیچ سوودێك نییە لە كوشتنەوەی تاوانبار، بەڵكو پێویستە كۆمەڵگە كاربكات لەسەر ئەوەی كە تاوانبار چارەسەر بكات و ئامادەی بكاتەوە بۆ ئەوەی كە بتوانێت وەك تاكێكی ساغڵەم لە كۆمەڵگەدا دەست بە ژیان بكاتەوە». هاوكات دەڵێت: «لەوەی سەرەوە دەگەینە ئەو دەرەنجامەی كە دیاریكردن و سەپاندنی سزاكان، بابەتێكە پەیوەستە بە تێڕوانین و فەلسەفەی كۆمەڵگەوە بۆ تاوان و سزا و كۆمەڵگە و تاك، واتە دەكەوێتە سەر ئەوەی كە كۆمەڵگە چۆن دەڕوانێتە سزا و تاوان و تاوانبار و قوربانی و كۆمەڵگە، وەك تۆڵەكردنەوە، یان چاككردن، یان دوورخستنەوەی كۆمەڵگە لە تاوانبار و ئەوانەی مەترسییان لێ دەكرێت، یان قەرەبووكردنەوەی قوربانییان و كۆمەڵگە لە هەمبەر ئەو زیانەی لێیان دراوە، یان ترساندنی كەسانێك لە ئەنجامدانی تاوان و...هتد، بۆیە ڕایەك و بۆچوونێكی بە ڕەهایی ڕاستمان دەست ناكەوێت، لەوەی كە كام تێڕوانین ڕاستە، لەبەر ئەوەی هەموو سزایەك بەشێكی لەهەموو ئەو گۆشە نیگایانە تێدایە، بەڵام بە ڕێژەی جیاواز بەپێی فەلسەفەی كۆمەڵگە. ئەوەشی تێبینی دەكرێت، لەسەرجەم ئەو كۆمەڵگەیانەی كە سزای لەسێدارەدانیان تێدا ماوە، هێشتا بە ڕێژەیەك لە ڕێژەكان، ئەو تاوانانە بنبڕ نەبوون كە سزای ئەنجامدانیان لەسێدارەدانە، كەواتە ناتوانین بڵێین كە بوونی سزایەكی لەو چەشنە ئەنجامدانی ئەو تاوانانە بنبڕ دەكات، بەڵام زۆر زەحمەتە بتوانین بزانین كە بوونی ئەو سزایە هۆكارێكە بۆ كەمكردنەوەی تاوانەكان، چونكە كاتێك دەتوانین بڵێین كە مانەوەی ئەو سزایە دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی تاوانەكان، كاتێك تاكەكان پێش تاوان ئەنجامدان، ددان بەوەدا بنێن، ئەگەر سزای لەسێدارەدان نەبێت، ئەوا ئەو تاوانە ئەنجام دەدەن كە سزاكەی لەسێدارەدانە، چونكە كەس ئامادە نییە كە نییەتی خۆی بۆ ئەنجامدانی تاوان ئاشكرا بكات، ئەو كەسانەشی كە تاوانەكە ئەنجام دەدەن، ئەوا زۆر جار پەشیمانی ناكێشن و سوورن لەسەر تاوانەكەیان».

ئەو كەسایەتییە ئەكادیمییە باسی ئەوەشی كرد كە «هێشتا گفتوگۆ لەسەر ئەو بابەتە بە گەرمی و ئاواڵەیی دەمێنێتەوە، كە ئایا سزای لەسێدارەدان وا باشترە بمێنێتەوە، یان هەڵبگیرێت؟ كەسیش قسەی تەواو و كۆتایی لا نییە، دەمێنێتەوە بۆ داهاتوو كە ئایا مرۆڤایەتی بەگشتی بەكام لادا دایدەشكێنێت».

شەنگە هاوار كاكەیی، یاساناسە و خاوەنی بڕوانامەی ماستەرە لە چەمكی توندوتیژی، لە ڕووی یاساییەوە پرسەكە تاوتوێ دەكات و دەڵێت: «هەر چەندە لە یاسای سزادانی عێراقی ماددەی ٤٠٦  هاتووە كە سزای كوشتنی بە ئەنقەست لە سێدارەدانە، بەتایبەت ئەگەر هاتوو تاوانبار بە (سبق الاصرار والترصد) تاوانی كوشتنەكەی بە ئەنجام گەیاندبێت .بەڵام ئێستا كە ئەو سزایە لە هەرێمی كوردستان جێبەجێ ناكرێت، بەو هۆكارەوە ڕێژەی ئەنجامدانی تاوانی كوشتن لە هەڵكشانە». گوتیشی: «دیارە یەكێك لە لێكەوتە خراپەكانی سڕبوونی ئەم بڕگە یاساییە و گۆڕینەوەی بە سزادانی بەندكردن لە ڕاستیدا نەرێنی بووە، بە هۆی لەدەستدانی متمانەی هاووڵاتیان بە یاسا سزاییەكان كە لە سنوری هەرێمی كوردستان بەركارە .بۆیە كات گونجاوە بۆ هەڵوەستەكردن لەسەر ئەم پرسە، وەكو یەكەم هەنگاوی كرداری، لە كەرتی میری داوای ئەنجومەنی باڵای كاروباری ئافرەتان و گەشەپێدانە بە سەپاندنی سزای لەسێدارەدان وەكو لە پرێس كۆنفڕانسێك ڕایانگەیاند .

ئەو یاساناسە جەخت لەوە دەكاتەوە سەپاندنی سزای لەسێدارەدان بە

هەنگاوی دڵخۆشكەر ناو دەبات و سەبارەت بە هۆكاری ئەو بۆچوونەشی دەڵێت: «ئامانج لە دانانی یاسا لە هەر وڵاتێك بەرقەراكردنی ئاشتیی كۆمەڵاتییە و تەنیا بە یاسا ژیانی هاووڵاتیان ڕێك دەخرێت و كەرامەتی ئینسان پارێزراو دەبێت، لە هەمانكاتیشدا بەجێبەجێكردنی یاسا وڵاتیش پارێزراو دەبێت».