دامەزراندنی كۆمپانیایەك بە ناوی «كۆمپانیای موهەندیس» بە سەرمایەی 100 ملیار دینار لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بۆ دامەزراوەی «حەشدی شەعبی، ئاماژەیەكی ڕوونە بۆ ئەوەی كە هێزەكانی حەشدی شەعبی حكومەتەكەی محەمەد شیاع سودانی بە حكومەتی خۆیان دەزانن و، دامەزراندنی ئەم كۆمپانیایەش كە وەك دەڵێن لەسەر پێشنیاری قەیس خەزعەلی سەرۆكی عەسائبی ئەهلی هەقە، بۆ ئەوەیە بە شێوەیەكی ڕووكار فەسیل و گرووپەكانی حەشدی شەعبی بكاتە هێز و فاكتەرێكی كاریگەر لە پرۆسەی دووبارە بونیادنانەوەی دەوڵەت و پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری لە چوارچێوەی بەرنامەی حكومەتی ئێستای عێراقدا، بەڵام لە ناوەرۆكدا بۆ ئەوەیە هێزەكانی حەشدی شەعبی كۆنتڕۆڵی جڵەوی حوكمڕانی لە عێراقدا بكەن، هەر وەك چۆن لە شەڕی دژی داعشدا، هێزەكانی حەشدی شەعبی خۆیان كرد بە خاوەنی سەركەوتنەكانی دژی داعش و ڕۆڵی سوپا و پۆلیسی فیدڕاڵیان پەردەپۆش كرد، ئەمجارە لە پرۆسەی دووبارە بونیادنانەوەی دەوڵەت و ڕاستكردنەوەی پرۆسەی حوكمڕانی دەیانەوێت هەمان سیناریۆ، بەڵام لە بوارێكی دیكە دووبارە بكەنەوە و بەرنامە و سەركەوتنەكانی حكومەتی «محەمەد شیاع سودانی» بە باڵای هێزەكانی حەشدی شەعبیدا ببڕن، بۆ ئەمەش ئاماژە بە چەند خاڵێك دەكەین:

1. دانانی ناوی «موهەندیس» بۆ كۆمپانیاكەی حەشدی شەعبی ئاماژە نییە بۆ «ئەندازیار» بەڵكو ئاماژەیە بۆ ناوی «حاجی مەهدی موهەندیس جێگری فەرماندەی گشتیی هێزەكانی حەشد» كە لە كۆتایی ساڵی 2019 و سەرەتای ساڵی 2020 لەگەڵ قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی «قودس»ی سوپای پاسدارانی ئێران، لە فڕۆكە خانەی بەغدا لەلایەن هێزەكانی ئەمریكاوە كوژران.

2. هێزەكانی حەشدی شەعبی بە سەرۆكایەتیی «مەهدی موهەندیس» خۆیان بە پاڵەوانی شەڕی دژی داعش و خاوەنی هەموو سەركەوتنەكان بەسەر داعشدا لە قەڵەم دەدا، هەر بۆیە دامەزراندنی ئەم كۆمپانیایەش بە ناوی «موهەندیس» واتە بە شێوەیەك لە شێوەكان دەبێتە بەدیل و جێگرەوەی حكومەت و كەرتی تایبەتیش.

3. كۆمپانیای «موهەندیس» كە لە ڕووی یاساییەوە بە سەرمایەی 100 ملیار دینار (كەمتر لە 70 ملیۆن دۆلار) دامەزاروە، بەڵام لە ڕووی واقیعی پراكتیكییەوە زۆر لەوە گەورەترە و، وەك شرۆڤەكارانی ئابووری ئاماژەی پێ دەكەن، ئەم كۆمپانیایە دەبێتە گەورەترین كۆمپانیای «بونیادنانەوە لە عێراقدا» و تەنانەت باس لەوەش دەكەن كە بە ڕاددەیەكی زۆر كەرتی تایبەت قۆرخ بكات و تەواوی پڕۆژەكانی بخاتە ژێر دەستی خۆیەوە، ئەمەش جیا لەوەی هێزەكانی حەشدی شەعبی دەكاتە خاوەنی «سەرمایەیەكی زەبەلاحی سەربەخۆ» لە هەمان كاتدا دەبێتە بەدیل و جێگرەوەی حكومەتیش.

هەڵوەستەكردنمان لەسەر دامەزراندنی كۆمپانیای «موهەندیس» لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت، كە پرۆسەی حوكمڕانی و جێبەجێكردنی دەستوور و هەنگاوهەڵگرتن بۆ دەوڵەتێكی «فیدڕاڵی و پەرلەمانی و دیموكراتی و فرەیی» لە ناو ئەقڵییەتی ئیسلامی سیاسیی «سوننە و شیعە» جێگەی نابێتەوە و هەرگیزیش چاوەڕێی ئەوە ناكرێت كە ئەقڵییەتی سیاسیی «حەشدی شەعبی» بڕوای بەو پرەنسیپانە هەبێت، بەڵام ئەوەی ئەمجارە حكومەتەكەی محەمەد شیاع سودانی لە حكومەتەكانی پێشتر جیادەكاتەوە، ئەوەیە كە سەركردەی لایەنە سیاسییەكانی شیعە بە هەردوو بەرەی «تەیاری سەدر و چوارچێوەی هەماهەنگی» گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی مەترسییە سەرەكییە لەسەر ناوماڵی شیعەی عێراقە، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی «تەیاری سەدر و چوارچێوەی هەماهەنگی» ئامادەباشیی ئەوەیان تیا نەبوو پێكەوە و بە هەماهەنگی ئەم پرۆسەیە ڕاست بكەنەوە، ئەوا كاتێك تەیاری سەدر لە پرۆسە سیاسییەكە كشایەوە، لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە دەیانەوێت جڵەوگیری ناوماڵی شیعە بكەن و لەم قۆناغەشدا كە حكومەتی عێراق یەدەگێكی گەورەی پارەی لەبەر دەستە، دەتوانێت كۆمەڵێك هەنگاوی زۆر باش بۆ سێكتەرە جیاوازەكانی خزمەتگوزاری هەڵبگرێت، لەم كارەشیاندا سەركەوتوو نابن، ئەگەر كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا چارەسەر نەكەن و، دەرفەتێكیش بۆ «عەرەبی سوننە» دروست نەكەن كە ڕۆڵێك لە ئاوەدانكردنەوەی پارێزگاكانی خۆیاندا بگێڕن.

ئەگەر بە شێوەیەكی وردتر خوێندنەوە بۆ ئاراستەی حوكمڕانیی حكومەتی محەمەد شیاع سودانی بكەین، ئەوا لە زۆر ڕووەوە پرۆسەی حوكمڕانی لە عێراقدا، لەو نەخۆشە دەچێت كە زۆر درەنگ هەستی بە «نەخۆشیەكی مەترسیدار» كردبێت و، نەخۆشەكە چۆن لە ترسی مردن ناچار دەبێت، ئەوەی دكتۆر لەسەر ڕەچەتەكەی بۆی دەنووسێت، وەك خۆی جێبەجێی بكات، ئەوا ئەم حكومەتی ئێستای عێراقیش كە زۆر درەنگ هەستی بە «نەخۆشییە مەترسیدارەكە» كردووە، ئەگەر ئەو بەرنامە وەزارییەی لەسەر ئاستی «یاسادانان و جێبەجێكردن» دایڕشتووە و لە پەرلەمان پەسەند كراوە، وەك خۆی جێبەجێی نەكات، ئەوا بۆ هەتا هەتایە دوا بزمار لە تابوتی حوكمڕانیی ئیسلامی سیاسیی شیعە لە عێراقدا دەدرێت.

 

 گرنگیی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان خۆلادان لە هەڵبژاردنی پێشوەختە

بەپێی ئەو بەرنامە وەزارییەی حكومەتەكەی محەمەد شیاع سودانی بڵاوی كردووەتەوە، ئەنجامدانی «هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان» لە ناو تەوەری جێبەجێكردن هاتووە و حكومەت خۆی كاتی ئەنجامدانی دیاری دەكات، بەڵام هەر بەپێی هەمان بەرنامە «هەڵبژاردنی پێشوەختە» پێویستی بە هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەكان هەیە و دەبێت لەلایەن پەرلەمانەوە هەموار بكرێتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە تۆپی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە گۆڕەپانی پەرلەماندایە، نەك حكومەت. لەمەش گرنگتر ئەوەی لە هەڵوێستی هەموو لایەنەكانی «هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت» بە شێوەیەكی گشتی دەخوێندرێتەوە، هەست دەكرێت هەر سێ لایەنی «كوردستانی و عەرەبی سوننە و چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە» هەڵبژاردنی پێشوەختە، نەك هەر بە چارەسەری كێشەكانی نازانن، بەڵكو بە گەڕانەوە بۆ نەسەقامگیری و پاشاگەردانیشی دەزانن، هەر بۆیە لەسەر ئەم بنەمایە بۆچوونی زاڵ ئەوەیە كە خۆلادانێك لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمان هەستی پێ دەكرێت، بەڵام پێداگرییەكی هەمەلایەنە لەسەر هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان دەكرێت، ئەنجامدانی هەڵبژاردنەوەی ئەنجومەنی پارێزگاكانیش بایەخی لە ڕاددەبەدەری خۆی دەبێت و، وەك هەر سێ سەرۆكایەتی «كۆمار، حكومەت، پەرلەمان»یش جەختی لەسەر دەكەنەوە، دەبێت لە ساڵی داهاتوو (2023) ئەو هەڵبژاردنانە ئەنجام بدرێت.

هەڵبژاردنەوەی ئەنجومەنی پارێزگاكان ئەمجارەیان دوای ئەوە دێت كە لە كۆتایی تشرینی یەكەمی 2019 پەرلەمانی عێراق لەژێر گوشاری خۆپیشاندەراندا ئەنجومەنی پارێزگاكانی ڕەت كردەوە و، لەو كاتەوە هەتا ئێستا ئەنجومەنی پارێزگاكان «بێجگە لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان» ئەنجومەنێكی سڕكراون و بوونیان نەماوە. هەر بۆیە لە ئێستادا كە لایەنە سەرەكییەكانی هاوپەیمان بۆ پێكهێنانی ئەم حكومەتە دووبارە زیندووكردنەوەی ئەنجومەنی پارێزگاكان بە پێویست دەزانن و هەر سێ سەرۆكایەتی «كۆمار، حكومەت، پەرلەمان» جەختی لەسەر دەكەنەوە، ئەمە مانای ئەوەیە كە لایەنە سیاسییەكان بەتایبەتی لایەنە سیاسییەكانی شیعە «چوارچێوەی هەماهەنگی» گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی كە كێشەكانی عێراق لە زیاتر «سەنترالیزەكردنی» دامەزراوەكانی دەوڵەت بووە، نەك لە «دی سەنترالیزم» كە دەسەڵاتێكی باش بۆ پارێزگاكان شۆڕ دەكاتەوە بۆ ئەوەی وەك حكومەتێكی لۆكاڵی كاروباری ڕۆژانەی هاووڵاتیان جێبەجێ بكەن.

ئەم بڕیارەی حكومەتی عێراق بۆ گرنگیی ئەنجامدانەوەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان هاوكاتە لەگەڵ هەوڵەكانی پەرلەمان بۆ دەركردنی یاسای «ئەنجومەنی فیدڕاڵی» لە ماوەی شەش مانگدا، بەدەرچوونی ئەم یاسایەش پارێزگاكان ئەوجا وەك پارێزگایەك بە سەربەخۆ، یان چەند پارێزگایەك لە چوارچێوەی هەرێمێكدا دەبنە ئەندام لەناو ئەنجومەنی فیدڕاڵی و، پاشانیش ئەنجومەنی فیدڕاڵی هاوشانی ئەنجومەنی نوێنەران هاوسەنگییەك لەناو پرۆسە سیاسییەكە دروست دەكات و كۆڵەگەكانی «دی سەنترالیزم « بۆ هەرێم و پارێزگاكان پتەوتر دەكات و دیاردەی سەنترالیزەكردنی دەسەڵات كاڵ دەكاتەوە.

ئەگەر لەسەر ئەم ئاراستەیە شرۆڤەی ئەو خاڵانە بكەین كە لە بەرنامە وەزارییەكەی ئەم حكومەتەدا هاتوون، ئەوا ڕاشكاوانە هەست بەوە دەكرێت كە بنەمای ئەو ڕێككەوتنەی لە نێوان لایەنەكانی «هاوپەیمانیی بەرێوەبردنی دەوڵەت» بۆ پێكهێنانی ئەم حكومەتە كراوە، زیاتر بڕوابوونە بە فراوانكردنی دەسەڵاتەكانی «دی سەنترالیزم» و دووركەوتنەوە لە وەهمی «سەنترالیزم».

گەیشتنی لایەنە سیاسییەكانی شیعە وەك لایەنی خاوەن دەسەڵات لە عێراقدا بەو قەناعەتەی كە چارەسەری دی سەنترالیزم (نا ناوەندییەتی دەسەڵات) ڕێگەیەكی باشە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی عێراق، بە وەرچەرخانێكی گەورەی ئەقڵییەتی حوكمڕانی دادەنرێت و، بە سەرەتایەك دادەنرێت بۆ دووبارە كاراكردنەوەی یاسای «پێكهێنانی هەرێمەكان» لە عێراقدا، ئەگەر ڕەوتی ستراتیژیەتی حوكمڕانی لەم حكومەتی سودانیدا بەو ئاراستەیە هەنگاو هەڵبگرێت، وەك ئەوەی بۆ دەركردنی هەر یاسا و بڕیارێك كاتێكی دیاریكراو دیاری كراوە، ئەوا لە ماوەیەكی كورتی یەك ساڵیدا گۆڕانكارییە ئەرێنییەكان لەسەر هەموو ئاستی دەوڵەت و هەرێم و پارێزگاكان ڕەنگدانەوەی باشی دەبێت.

لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ «ئەگەری خۆلادان لە هەڵبژاردنی پێشوەختە»، ئەوا هەڵبژاردنی پارێزگاكان لەلایەك دەبێتە مەحەكێكی باش بۆ ئەوەی لایەنە سیاسییەكانی شیعە «تەیاری سەدر و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی» وەزن و پێگەی جەماوەریی خۆیان دووبارە لەناو جەماوەری خۆیان بزاننەوە، لە لایەكی دیكەش ئەگەر وەك موقتەدا سەدر خۆی ڕایگەیاندووە كە بە تەواوەتی لە پرۆسەی سیاسی هاتووەتە دەرەوە و بەشداریی پرۆسەی سیاسی ناكات، ئەوا لە ئەگەری خۆ كشانەوەی تەیاری سەدر لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان، بە تەواوەتی كۆی ئەنجومەنی «پارێزگا شیعەكان بە بەغداشەوە» دەكەوێتە ژێر كۆنتڕۆڵی لایەنەكانی «چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە»، لەم حاڵەتەشدا ئەگەر تەیاری سەدر ئەم هەنگاوە هەڵبگرێت، ئەوا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی بیانووی زۆریان لە بەردەست دەبێت، بۆ ئەوەی بۆ ماوەی چوار ساڵی داهاتوو درێژە بە حكومەتەكەی سودانی بدەن و خۆیان لە ئەگەری هەڵبژاردنی پێشوەختە لابدەن.

سەبارەت بە گرنگیی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگان بۆ هەر دوو پێكهاتەی «كوردستانی و عەرەبی سوننە»، ئەوا دەكرێت ڕاشكاوانە ئاماژە بەوە بكەین، هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان هێندەی بۆ بەغدا و پارێزگاكانی دیكەی شیعە گرنگە، هێندە بۆ هەرێمی كوردستان و پارێزگاكانی عەرەبی سوننە گرنگ نیە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە فەوزای سەرەكی و كێشمەكێشی گەورەی پرۆسەی هەڵبژاردن زیاتر لەناو ماڵی شیعەدایە، لەمەش زیاتر ئەوەی زیاتر كاریگەری دەبێت و گرنگە بۆ هەرێمی كوردستان، هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانە لە ناوچەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان و لە سەرووی هەموو شیانەوە پارێزگای كەركووك بەتایبەتی كە لە هەموو هەڵبژاردنەكانی ڕابردوو بە ڕێگەی سندوقی دەنگدان ئەو ڕاستییە سەلمێندراوە كە ڕێژەی كورد لە كەركووك زۆرینەیە و لای سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان بە گشتی و شەخسی سەرۆك بارزانی ناسنامەی «كوردستانیبوونی كەركووك» لە سەرووی هەموو شتێكی دیكەوەیە، بۆیە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركووك بە ڕاددەیەك گرنگە وەك ئەنجامدانی ڕاپرسی دەبێت لەسەر ناسنامەی كوردستانیبوونی كەركووك و لە ئێستاشدا كە بەپێی بەرنامە وەزارییەكەی سودانی بە دەق هاتووە «تەرخانكردن و خەرجكردنی شایستەكان بۆ هەموو ئەوانەیە بڕیارەكانی لێژنەی باڵای ماددەی 140 دەیانگرێتەوە و، دووبارە پێكهێنانەوەی لێژنەی باڵا لە ماوەی یەك مانگ دوای پێكهێنانی حكومەت»، لەمەش زیاتر كە دیسان هەر لە بەرنامەكەدا هاتووە، دەبێت ئەم حكومەتە دەقی ڕێككەوتننامەی شنگال جێبەجێ بكات و سەقامگیری بۆ شنگال بگەڕێتەوە، ئەمەش هەنگاوێكی گرنگە بۆ ئەوەی هاووڵاتیانی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان بە ئازادانە دەنگی خۆیان بدەن.

بۆ لایەنی «عەرەبی سوننە» بەتایبەتی ئەو پارێزگایانەی كە زۆربەی دانیشتووانەكەی «عەرەبی سوننەن» وەك نەینەوا و ڕوومادی و سەڵاحەدین و دیالە، دیارە ئەم پارێزگایانە لە داوای بڕیارەكەی پەرلەمانی عێراق لە 2019 ئەنجومەنی پارێزگاكانیان سڕ بووە و هیچ كارێكیان نەكردووە، بۆیە ئەنجامدانەوەی ئەم هەڵبژاردنانە جارێكی دیكە دەسەڵاتی حكومەتی لۆكاڵ بۆ ئەو پارێزگایانە دەگێڕێتەوە و، بە حوكمی ئەوەی عەرەبی سوننە ساڵانێكی زۆر لە (1920 -2003) خۆیان باڵادەست بوون لە حوكمڕانیی عێراقدا، ئەزموونێكی زۆر گەورەی حوكمڕانییان هەیە و ئەگەر بواریان بۆ بڕەخسێت، دەزانن چۆن پارێزگاكانی خۆیان بونیاد بنێنەوە، ئەگەر دەرفەتی ئەوەشیان پێ بدرێت پارێزگاكانیان لە هەرێمێكدا كۆبكەنەوە، ئەوا دەتوانن لە ماوەیەكی دیاریكراودا گۆڕانكاریی بەرچاو دروست بكەن.

ئەوەی دەمێنێتەوە لەم چەند دێڕەدا هەڵوەستەی لەسەر بكەین، ئەوەیە كە لایەنی كوردستانی بەتایبەتی سەرۆك بارزانی پەیامی ڕاشكاوانەی خۆی هەر لە پێش ڕووخانی ڕژێمی سەدام حوسێنەوە بۆ پرۆسەی حوكمڕانی لە «عێراقی دوای ڕژێم» بە هەموو لایەنە سیاسییەكانی ئۆپۆزسێونی ئەوكات و فەرمانڕەواكانی ئێستا ڕاگەیاندووە و لە دوای هەڵبژاردنەكانی ئۆكتۆبەری 2021یشەوە، پێداگری لەسەر ئەوە كردووە كە بەو ئەقڵییەتەی لە دوای 2003وە هەتا ئێستا لە عێراقدا حوكمڕانی پێ كراوە، هەرگیز حوكمڕانیەكی سەركەوتوو نایەتە ئاراوە و ئەگەر دەتانەوێت حوكمڕانییەكی سەركەوتوو پیادە بكەن، ئەوا هیچ ڕێگەیەك لەبەردەمدا نییە، بێجگە لەوەی دەبێت ئەو ئەقڵییەتە بگۆڕێت، سەبارەت بە عەرەبی سوننەش كە خەریكە لە وەهمی دەسەڵات دێنە دەرەوە و بە تەواوەتی ئەمری واقیعی تازەی عێراق قبووڵ دەكەن، هەست دەكرێت ئەوانیش بەرەو ئاراستەیەكی دروست هەنگاو هەڵدەگرن و دەیانەوێت ناوچەكانی خۆیان ئاوەدان بكەنەوە، بەڵام ئەوەی لە سەرووی ئەمانەوە زۆر گرنگە بۆ ئایندەی عێراق، ئەو قەناعەتەی ئێستای «ئیسلامی سیاسیی شیعەی دەسەڵاتە» كە گەیشتنە ئەو قەناعەتەی بە بێ چارەسەری كێشەكان لەگەڵ هەرێمی كوردستان چیتر لە عێراقدا شیعە لە دەسەڵاتدا بوونی نابێت و هەرگیز حوكمڕانیشیان پێ ناكرێت.

 

 ئیسلامی سیاسیی شیعە تێڕوانینیان بۆ دەستوور و دەوڵەتی فیدڕاڵی

عەبدولكەریم سروش بیرمەندی گەورەی فارس، لە پەنێڵێكدا كە بۆ قسەكردن لەسەر كتێبەكەی «ئەقڵ، ئیسلام، دیموكراتی» بۆی ساز كرابوو، ئاماژەی بە بانگهێشتێكی زانكۆی هارڤاردی ئەمریكی كردبوو، كە داوایان لێ كردبوو چەند موحازەرەیەك لەسەر «ئیسلام و دیموكراتی» لە زانكۆكەیان پێشكەش بكات. سرووش لە دیدارەكەی لەگەڵ سەرۆكی زانكۆی هارڤارد، سەرسامیی خۆی پیشان دابوو بۆ داواكەی هارڤارد و بە سەرۆكی زانكۆكەی گوتبوو: «ئێوە داوای شتێكم لێ دەكەن كە هیچ نزیكییەك لە نێوانیاندا نییە، زمانی دیموكراتی – مافە -، زمانی ئایین – پابەندبوونە-، هەر بۆیە بە هیچ شێوەیەك لە نێوان ئایین و دیموكراسیدا لینك و لێكنزیكبوونەوە دروست نابێت.

لەسەر ئەم بنەمایە ئەگەر سەیری ئەو حزبە سیاسییانەی شیعە لە عێراقدا بكەین، ئەوا دەبینین بەشێكی زۆری حزبە سیاسییە ئیسلامییەكانی شیعەی عێراق بە تەنیا حزبی ئیسلامیی سیاسی نین بۆ ئەوەی لە وڵاتدا و لە ڕێگەی سندوقی دەنگدانەوە دەسەڵات بگرنە دەست، بەڵكو لەو حزبە ئیسلامییە شیعانەشن كە بڕوایان بە هەناردەكردنی شۆڕش بۆ دەرەوە هەیە.

لەم چوارچێوەیەدا كاتێك قسە لەسەر جێبەجێكردنی دەستوور، یان بونیادنانی عێراق وەك «دەوڵەتێكی فیدڕاڵی» دەكەین، گرنگە پێشوەختە ئەو ڕاستییە بزانین كە لایەنی بەرانبەرمان كە ئەمڕۆ حزبە ئیسلامییە شیعەكانی عێراقن، لە بنەڕەتدا نە بڕوایان بەو دەستوورە هەیە كە خۆیان دەنگیان لەسەری داوە، نە بڕواشیان بەوە هەیە كە عێراق دەوڵەتێكی «سكۆلاری دیموكراتی و فیدڕاڵی بێت»، بەپێچەوانەوە لایەنە سیاسییە ئیسلامییەكانی شیعە قەت ئەوەیان نەشاردووەتەوە كە ئەوان هێندەی بڕوایان بە میتۆدی مەزهەبیی خۆیان هەیە، بڕوایان بە هیچ میتۆدێكی دیكە نییە.

بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە كە هەرێمی كوردستان چۆن دەتوانێت وەك هەرێمێكی فیدڕاڵی لەگەڵ حكومەتێك مامەڵە بكات كە خۆی بڕوای بەو سیستمە نییە؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستی بە ڕاشكاوییەكی سیاسی هەیە كە لێرەدا ئاماژەی پێ دەكەین:

1. بڕیاری بوونی هەرێمی كوردستان بە هەرێمێكی فیدڕاڵی، بڕیاری پەرلەمانی كوردستانە لە 4ی تشرینی یەكەمی 1992، ئەمەش واتە 11 ساڵ پێش ڕووخانی ڕژێمی پێشووی بەعس، پەرلەمانی هەرێمی كوردستان بڕیاری فیدڕاڵی داوە، پاشانیش هەموو هێزەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی لە كۆنگرەكانی ناوەوە و دەرەوەی هەرێمی كوردستان ددانیان بە بڕیارەكەی پەرلەمانی كوردستاندا ناوە، ئەوجا سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنی عێراقی لەسەر عێراقی تازەی دوای ڕژێمی بەعس ڕێككەوتنی كردووە و، گرنگە ئەو ڕاستییە ئاماژەی پێ بكرێت، پەرلەمانی كوردستان بڕیاری لەسەر ئەوە داوە كە عێراقی دوای ڕژێمی بەعس دەبێت دەوڵەتێكی فیدڕاڵی بێت، نەك پەرلەمانی عێراق.

2. سەبارەت بە دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان، تێكڕای ئەو دەسەڵاتانەی كە هەرێمی كوردستان هەیەتی و پاشان بووە بە پاكێجێك لە دەستووری عێراق و دەستووری عێراق بە فەرمی و یاسایی ئەو دەسەڵاتانەی سەلماندووە، ئەوا ئەو دەسەڵاتانە هەموویان بەرەنجامی ئەو بڕیار و یاسایانەیە كە لە ماوەی ساڵانی (1992-2003) لە پەرلەمانی كوردستانەوە دەنگیان لەسەر دراوە و پەسەند كراون. هەر بۆیە ماف و دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان لە پەرلەمانی عێراقەوە بە هەرێمی كوردستان نەبەخشراون.

3. سەبارەت بە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان بە گشتی و چارەنووسی پارێزگای كەركووك بەتایبەتی، تەنیا پرسە كە سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان لە نووسینەوەی دەستووردا ڕازی بوو لە چوارچێوەی ماددەی 140ی دەستووری عێراق بە شێوەیەكی ئاشتییانە چارەسەر بكرێت، بەڵام ئەم ماددە دەستوورییە كە ماددەیەكە بۆ چارەسەری كێشەی بەشێك لە پارێزگاكانی دیكەش دانراوە، تەنیا تایبەت بە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان نییە كە سڕكراوە و، بەپێی بەرنامە وەزارییەكەی محەمەد شیاع سودانی سەرلەنوێ كاری بۆ كراوە، بۆ ئەوەی هەم لێژنەی باڵای بۆ دابمەزرێننەوە و هەمیش ماددەكە سەرلەنوێ كارا بكرێتەوە.

ئەم خاڵانەی ئاماژەمان پێ كردن، ناوەرۆكی واقیعی سیاسیی هەرێمی كوردستانە لەگەڵ دەوڵەتی عێراقدا، ئەوجا ئەو دەوڵەتە وەك لە دەستووردا پێناسە كراوە كە دەبێت «دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و فرەیی و دیموكراتی و پەرلەمانی بێت»، یان ئەو دەوڵەتە بێت كە ئەقڵییەتی ئیسلامی سیاسیی شیعە پێناسەی دەكات، ئەوا دەبێت بارودۆخی كوردستان تیایدا بارودۆخێكی تایبەت بێت و تایبەتمەندیی هەرێمی كوردستان لەناو دەستوور و یاساكانی دەوڵەتی عێراقدا لەبەر چاو بگیرێت.

لێرەوە كە خوێندنەوەیەكی ورد بۆ بەرنامە وەزارییەكەی ئەم حكومەتەی ئێستای محەمەد شیاع سودانی دەكەین، بە شێوەیەكی زمنی پێداگریی سەرۆك بارزانی لەسەر ئەو واقیعە سیاسییەی هەرێمی كوردستان لەناو پرۆسەكە دەبینین و دەزانین لەسەر چ پرەنسیپ و ستراتیژییەك ڕەزامەندی پیشان داوە بۆ ئەوەی لایەنی كوردستانی بەشێك بن لەم حكومەتە، هەروەها لە گۆشە نیگای لایەنەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعەشەوە، ئەوە دەخوێنینەوە كە ئەوانیش گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی ئەگەر كێشەكانیان لەگەڵ هەرێمی كوردستان چارەسەر نەكەن، ئەوا نە خۆیان دەتوانن حوكمڕانی بكەن و خاوەن دەسەڵات بن، نە هەرێمی كوردستانیش تەسلیمی ئیرادەی ئەوان دەبێت، هەروەك چۆن لە ڕابردوو هەموو ڕێگەیەكیان تاقی كردەوە و سەرەنجام هاتنەوە سەر ئەو ڕێگەیەی كە سەرۆك بارزانی لە ساڵی 2002 لە كۆنگرەی لەندەن پێی گوتن: «حوكمڕانیی دەوڵەت بە ڕق و كینەی ڕابردوو ناكرێت».

لەسەر ئەم ئاراستەیە، دەگەینە ئەو ئاكامەی كە پێداگریی سەرۆك بارزانی لەسەر پاراستنی هەرێمی كوردستان و مافی گەلی كوردستانە، ئەوجا بۆ گەیشتن بەم ئاكامە، ئەگەر ڕێگەی ئەقڵ و لۆژیك بگیرێتە بەر، دەرگای ڕێككەوتن و لێكتێگەیشتنی سەرۆك بارزانی كراوەیە و، ئەگەر هەمان هەڵەكانی ڕابردووش دووبارە بكەنەوە، ئەوا پێشتر سەرۆك بارزانی لە كاتی خۆی وەڵامی داونەتەوە.

لەم دووڕێیانەی ئێستای پرۆسەی سیاسیی عێراقدا كە حكومەتەكەی سودانی بە گڕ و تینێكی باشەوە دەستی پێ كردووە، جێگەی خۆیەتی بە چاوی گەشبینی و ئومێدەوە سەیری ئەدای ئەم حكومەتە بكەین و هیوای ئەوە بخوازین هەڵەكانی 20ساڵی ڕابردووی حكومەت جارێكی دیكە دووبارە نەبێتەوە و تەواوی كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق لە چوارچێوەی ئەو ڕێككەوتنە چارەسەر بكرێت، كە هەموو لایەنەكانی ناو حكومەت ئیمزایان لەسەر كردووە.

 دووڕێیانی دوایین دەرفەت بۆ حوكمڕانی لە عێراقدا

نووری مالیكی بە دەنگە قووڵەكەی «Deep Voice» ناو پرۆسەی سیاسیی ناوماڵی شیعە دادەنرێت، ئەمەش وەك ئاماژەیەك بۆ ئەو كارەكتەرەی كە لە سكاندڵی «واتەر گێت»دا توانی ڕیچارد نیكسۆنی سەرۆكی ئەمریكا لە ساڵی 1973 ناچاری دەستلەكاركێشانەوە بكات، بە هەمان شێوە، نووری مالكییش لە ماوەی یەك ساڵی كێشمەكێشی نێوان «تەیاری سەدر و چوارچێوەی هەمانگیی شیعە» سەرەنجام توانی موقتەدا سەدر ناچاری دەستكێشانەوە لە پرۆسەی سیاسی بكات.

نووری مالیكی لە دوایین چاوپێكەوتنی لەگەڵ كەناڵی «ئەلشەرقییە» كە هەفتەی ڕابردوو پەخش كرا، ڕاشكاوانە نەك هەر باسی ئەم ڕۆڵەی خۆی دەكات، بەڵكو شانازی بەوەشەوە دەكات كە بۆ پاراستنی دامەزراوەكان و دامەزراندنی ئەم حكومەتە، ئامادەبووە دەست بداتە چەك و شەڕی لەسەر بكات، لەمەش زیاتر سووربوونی خۆی لەسەر پشتگیری و پشتیوانیی ئەم حكومەتە دەربڕی و وەك دوایین دەرفەت بۆ ڕزگاربوون لەم بارودۆخە خراپە وەسفی كرد و، هەروەها ڕۆڵی سەرۆك بارزانیشی لە یاد نەكرد و، هەر لەو چاوپێكەوتنەدا لەگەڵ كەناڵی «ئەلشەرقییە» مالیكی گوتی: «ئەگەر دەستپێشخەریی سەرۆك بارزانی نەبوایە بە كشانەوەی كاندیدی پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار و پشتگیریكردنی كاندیدی هاوبەش، ئەوا نەماندەتوانی گرێكوێرەی بەردەم پێكهێنانی حكومەت بكەینەوە».

مەغزای ئەم چاوپێكەوتنە و وەڵامدانەوەی مالیكی بۆ كەناڵی ئەلشەرقییە، ئەوەی لێ دەخوێندرایەوە كە خودی مالیكی ئەدای حكومەتی عێراق دەجووڵێنیت و ئاراستەی دەكات، بە تایبەتی وەڵامەكانی لەسەر هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان و هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق و...هتد، بە شێوەیەكی زمنی ئەوەی بۆ بینەران ئاشكرا كرد كە زەحمەتە دوای ساڵێك هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەنجام بدرێت و، بە مانایەكی دیكە كات كراوەیە بۆ ئەوەی حكومەتەكەی سودانی ماوەی یاسایی خۆی كە دەكاتە چوار ساڵ، تەواوی بكات.

هەڵوێست و قسەكانی نووری مالیكی بۆ ئەدای محەمەد شیاع سودانی وەك هەڵوێست و قەسەی سەرۆك حزبێك بوو كە بیەوێت باس لە كاندیدەكەی خۆی بكات بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران، ئەمەش ئەو مانایەی لای بینەر بەرجەستە دەكرد، بەوەی ڕاستە محەمەد شیاع سودانی ئێستا لە حزبێكی دیكەیە و كاندیدی لیستی دەوڵەتی یاسای نووری مالیكییش نەبووە، بەڵام بە حوكمی ئەوەی پێشتر ئەندامی حزبی دەعوای ئیسلامی بووە و ئەزموونی كاركردنی لەگەڵ مالیكی هەبووە، كەسێكی متمانەپێكراوی مالیكییەو هەر لەسەر پێشنیاری مالیكییش كراوەتە كاندیدی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران.

كەواتە ئەم ئاراستەیە ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكات، وەك چۆن نووری مالیكی لە پرۆسەی كێشمەكێش و ململانێ لەگەڵ موقتەدا سەدر توانی سەركردایەتیی چوارچێوەی هەماهەنگی بكات و، وەك خۆی باسی دەكات، چۆن توانی یەكگرتوویی و یەكڕیزیی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە لە بەرانبەر موقتەدا سەدر بپارێزێت و، سەرەنجام گەیاندیە ئەوەی چوارچێوەی هەماهەنگی لەگەڵ كورد و سوننە هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت دروست بكات و حكومەت بە سەركەوتوویی پێك بهێنن، ئەوا لە پرۆسەی بەڕێوەبردنی حوكمڕانییش هەمان ڕۆڵی هەیە و، زۆر لە چاودێران حكومەتەكەی سودانی بە حكومەتی سێبەری «مالیكی» ناوزەد دەكەن.

لەسەر ئەم بنەمایە گرنگە شرۆڤەیەكی سیاسی بۆ ئاراستەی بیركردنەوەی نووری مالیكی بۆ پرۆسەی حوكمڕانی لە عێراقدا بكەین و، ئەو پرسیارە بورووژێنین بەوەی كە ئایا نووری مالیكی دەیەوێت چۆن حوكمڕانیی عێراق بكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بە چەند خاڵێك دەدەینەوە:

1. نووری مالیكی دوو ئەزموونی چوار ساڵیی لە پرۆسەی سەرۆك وەزیرانی عێراقدا هەیە، لە چوار ساڵی یەكەمی (2006-2010) نووری مالیكی وەك سەرۆك وەزیرانێكی سەركەوتوو دەركەوت، هۆكاری سەرەكییش بۆ سەركەوتنەكەی ئەوە بوو لە چوار ساڵی یەكەمدا بڕوای بەوە هەبوو كە دامەزراوەكانی دەوڵەتی عێراق بە پشتگیریی كورد بە گشتی و سەرۆك بارزانی بە تایبەتی بونیاد دەنرێنەوە، بۆ ئەمەش سەرۆك بارزانی هاوكارییەكی باشی كرد لە پرۆسەی دامەزراوەكانی دەوڵەتدا، بە تایبەتی لە دووبارە بونیادنانەوەی سوپای عێراقدا، هەروەها مالیكی ئەوكات قەناعەتی بەو جۆرە بوو كە بە پەراوێزخستنی عەرەبی سوننە كێشەكان چارەسەر نابن، بۆیە دەرگای هاوكاریی بۆ عەرەبی سوننەش كردەوە و، ئەوە بوو توانرا بە دامەزراندنی هێزەكانی «سەحوە» و هاوكاریی هێزی پێشمەرگە سەركەوتنی گەورە بەسەر ڕێكخراوی تیرۆریستیی «ئەلقاعیدەی عێراق» بەدەست بهێنرێت،

2. چوار ساڵی دووەمی ئەزموونی نووری مالیكی (2010 -2014) بە چوار ساڵی خراپ لە مێژووی سیاسیی مالیكی لە قەڵەم دەدرێت، جیا لەوەی خۆی وەك سەرۆك وەزیران ڕێگەی پێ نەدرا خۆی كاندید بكاتەوە، لە هەمان كاتدا عێراقیش كەوتە سەر لێواری هەڵدێر و نیوەی خاكی عێراق لەلایەن تیرۆریستانی داعشەوە داگیر كرا و، خەلافەتی بەناو ئیسلامی لەسەر ڕاگەیەندرا.

هۆكاری سەرەكی بۆ شكستی مالیكی لە خولی دووەمی سەرۆك وەزیرانیدا، دەگەڕێتەوە بۆ گۆڕینی ئاراستەی شێوازی حوكمڕانییەكەی لە حوكمڕانییەكی هاوبەش و هاوسەنگ و هەماهەنگییەوە بۆ ئاراستەی دیكتاتۆریەت و قۆرخكردنی بڕیاری بەڕێوەبردنی دەوڵەت لەلایەن شەخسی خۆیەوە، بێ گوێدانە ئەوەی كە كورد و عەرەبی سوننە بەشێكن لەم وڵاتە و مافی خۆیان هەیە، بۆیە سەرەنجام ئەوەی بەسەر هات كە بە سەری هات.

لە دوای هەڵبژاردنەكانی ئایاری ساڵی 2018، لیستی دەوڵەتی یاسا بەراورد بە لیستی سائیرون بە سەرۆكایەتیی موقتەدا سەدر و هاوپەیمانیی فەتح بە سەرۆكایەتیی هادی عامری و تەنانەت لیستی نەسریش بە سەرۆكایەتیی د.حەیدەر عەبادی، سەنگێكی ئەوتۆی لە ناو ئەو لیستانەدا نەبوو كە پاڵێورابوون بۆ ئەوەی حكومەت پێك بهێنن، بۆیە بەشداریكردنی ڕەت كردەوە و تەنانەت دوای دەستلەكاركێشانەوەی د.عادل عەبدولمەهدی و دانانی مستەفا كازمییش، ئەندامانی لیستی دەوڵەتی یاسا بەشداریی حكومەتەكەی كازمییان نەكرد. بەڵام دوای هەڵبژاردنەكانی ئۆكتۆبەری ساڵی 2021 لیستی دەوڵەتی یاسا لە دوای لیستی سەدر دووەم دەنگی هێنا، ئەم پێشكەوتنەی مالیكی لە بەرانبەر لایەنەكانی دیكەی شیعە وای كرد بیر لەوە بكاتەوە كە لە ناو لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە تەكەتولێك دروست بكات و بەرانبەر سەدر بوەستێتەوە، كاتێك سەدر هەستی بەمە كرد، خۆی لە چوارچێوەی هەماهەنگی كشاندەوە، هەوڵی دا لە دەرەوەی چوار چێوەی هەماهەنگی حكومەت پێك بهێنێت، بەڵام وەك بینیمان چوارچێوەی هەماهەنگی بە ڕێگەی پێكهێنانی «سێیەكی پەكخەر» ڕێی گرت لەوەی سەدر بتوانێت حكومەت پێك بهێنێت، بەمەش دەرگاكان بۆ مالیكی خرایە سەر پشت، بۆ ئەوەی سەركردایەتیی چوارچێوەی هەماهەنگی بكات و ببێتە كەسی خاوەن بڕیار لەو هاوپەیمانییەدا و، ئێستا هەر وەك كەسی خاوەن بڕیار لە ناو پرۆسەی حوكمڕانیی عێراقدا خۆی نمایش دەكات.

پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە، دوای دوو ئەزموونی چوار ساڵی، ئایا ئەم جارە نووری مالیكی لە سێبەرەوە دەیەوێت چۆن ئەم حكومەتە ئاراستە بكات؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێین:

 پێدەچێت نووری مالیكی لە ئەدای چوار ساڵی دووەمی ماوەی سەرۆك وەزیرانەكەی ڕازی نییە و گەیشتووەتە ئەو قەناعەتەی ئەگەر لە خولی دووەمی سەرۆكایەتی وەزیرانیدا، ئەو ڕێككەوتنەی جێبەجێ بكردایە كە بە «ڕێككەوتنی هەولێر» ناسرابوو و، بە سەرپەرشتیی سەرۆك بارزانی بۆ پێكهێنانی كابینەی دووەمی مالیكی ئیمزا كرا، ئەوا ئەو شكستە گەورەیەی بەسەر نەدەهات كە لە ساڵی 2014 دوای سەرهەڵدانی تیرۆریستانی داعش بەسەری هات.

 مالیكی زۆر باش دەزانێت هۆكاری سەركەوتنی د.حەیدەر عەبادی وەك سەرۆك وەزیران و فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكان لە شەڕی دژی داعش، هاوكاری و پشتگیریی سەرۆك بارزانی و هێزی پێشمەرگەی كوردستان بوو، هەروەها دەشزانێت هۆكاری شكست و كاندیدنەبوونەوەی بۆ خولی دووەم، دژایەتییەكانی عەبادی بوو بۆ هەرێمی كوردستان و شەخسی سەرۆك بارزانی.

لێرەوە دەگەینە ئەو دەرەنجامەی كە جار جار لە زاری هەندێك بەرپرسی باڵای چوارچێوەی هەماهەنگییەوە گوێمان لێ دەبێت كە دەڵێن: «هەتا كێشەكانمان لەگەڵ هەرێمی كوردستان چارەسەر نەكەین، ئێمە وەك شیعە ناتوانین لە عێراقدا حوكمڕانی بكەین». ئەم قسەیە كە زۆر لە قسە ڕاشكاوەكانی مالیكی دەچێت، مەغزایەكی دیكەی لێ دەخوێندرێتەوە، كە دەبێت چارەسەری كێشەكانیش لەگەڵ هەرێمی كوردستان بەو جۆرە بێت كە سەرۆك بارزانی پێی ڕازی بێت، لە پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماریشدا نووری مالیكی هەر بەو جۆرە ڕەفتاری كرد و، یەكەم جار هەوڵی دا شاندێكی هەمە لایەنە بنێرێتە لای سەرۆك بارزانی و گرێكوێرەی پرۆسەی سیاسی بە پێشنیاری سەرۆك بارزانی بكرێتەوە، پاشانیش هەر خۆی پێش هەمووان پێشوازی لە پێشنیارەكەی سەرۆك بارزانی كرد.

ئاكامی ئەم خوێندنەوەیە دەمانگەیەنێتە ئەم دەرەنجامەی كە ئاراستەی دووڕێیانەكەمان بە لایەكدا بۆ دیاری دەكات و دەڵێین: ڕاستە سەرۆك بارزانی بە پلەی یەكەم هەوڵ بۆ پاراستنی هەرێمی كوردستان و دابینكردنی مافەكانی گەلی كوردستان دەدات، بەڵام لە هەمان كاتدا هەر لە سەرەتای كۆبوونەوە و كۆنگرەكانی ئۆپۆزسیۆن و پاشانیش لە دوای ساڵی 2003وە هەتا ئێستا، ئامانجی ئەوە بووە كە عێراق سەقامگیر بێت و كێشەكانی چارەسەر بكرێت و گەلانی عێراق بە كامەرانی بژین، هەر بۆیە ئەگەر نووری مالیكی و حكومەتی ئێستای سودانی ئەم ئاراستە ڕاستە بگرن، ئەوا ئاراستە ڕاستەكەی دوو ڕێیانەكە دەگرن و ئێستاش بۆ ڕاستكردنەوەی پرۆسەی حوكمڕانی و خۆشگوزەرانیی تەواوی گەلانی عێراق زۆر درەنگ نییە.