(*)

 

 

 دۆزینەوەی هەلی كار و بەشداریكردنی گەنجان بە هەر دوو ڕەگەزی ئافرەتان و پیاوان بە یەكێك لە پێوەرەكانی حوكمڕانیی باش دادەنرێت، حكومەتی هەرێمی كوردستانیش گرنگییەكی زۆری بە سەرمایەی مرۆیی داوە، بەتایبەتی دەستەبەركردنی هەلی كار بۆ گەنجان لە كەرتی تایبەتدا، كە لەگەڵ دەستپێكردنەوەی پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون و زیادبوونی كۆمپانیاكانی نەوت و غاز و كارگە پیشەسازییەكان ئومێدێكی زۆر بە زیادبوونی هەلی كار دروست بووە، لەگەڵ ئەمەشدا زۆربەی ئەو گەنجانەی ڕوو لە هەندەران دەكەن، لەبەر نەبوونی هەلی كارە، كە تەنیا لە ساڵی 2021 نزیكەی 25 هەزار كەس كە زۆربەیان گەنجن كۆچیان كردووە.پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە: لێرەو لەوێ بازاڕەكان جموجووڵێكی زۆریان تێ كەوتووە و بە سەدان كرێكار و كارمەند لە عێراق و ڕۆژهەڵات و باكوور و ڕۆژئاوای كوردستان و وڵاتانی دیكەی ئاسیایی بۆ كاركردن ڕوویان لە هەرێمی كوردستان كردووە، كەواتە كێشەكە لە چیدایە؟ گەنج لە قۆناغی 18- 40 ساڵیدا ڕێژەی هەرە زۆری دەستی كاری كوردستان پێك دەهێنێت. لە 15 ساڵیدا كە یاسای ژمارە 71ی كارپێكراوی ساڵی 1988 دەڵێت دەستی كار لە 15 – 63 ساڵ دەست پێ دەكات، لە هەرێمی كوردستان ئاماژەكان دەری دەخەن نزیكەی 3،5 ملیۆن كەسی لە 15-63 ساڵدا كار دەكەن، واتە لە 60%ی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان دەستی كارن، لەم ڕێژەیەش زیاتر گەنجەكان لە قۆناغی 18-40 ساڵیدا دەگرێتەوە. بە واتایەكی دیكە گەنجەكان زۆرترین ڕێژەی كار پێك دەهێنن، بۆیە كۆمەڵگەی كوردستانی بە كۆمەڵگەیەكی گەنج دادەنرێت.

ئەو یاسا كۆنەی عێراق كە لە هەرێمی كوردستان كاری پێ دەكرێت، هیچ هەلێكی تێدا نییە بۆ هاندانی گەنج بۆ كاركردن، یان بەدەستهێنانی هەلی كار لە كەرتی تایبەت، خۆشبەختانە لە ئێستادا لە پەرلەمانی كوردستان خوێندنەوەی دووەم بۆ پڕۆژە یاسای نوێی كار دەكرێت و گفتوگۆیەكی جددی و گرنگ بەڕێوەدەچێت، تاوەكو پێش هاتنی ساڵی نوێ – یاسای كاری نوێ پەسەند بكرێت، وێڕای هەموو ئەو بۆچوون و سەرنج و تێبینییانەی لەسەر ڕەشنووسی پڕۆژە یاسای كار لە پەرلەمانی كوردستان هەیە، بەڵام یاسای نوێی كار یاسایەكی زۆر مۆدێرنە و هاندان و پاڵپشتییەكی زۆری تێدایە بۆ كاركردن لە كەرتی تایبەت و پاراستنی زەمانەتی كرێكار و مافی خاوەن كاریش، بگرە یاسای نوێی كار، دامەزراوە و كۆمپانیا و كەرتی تایبەت بەگشتی هان دەدات بۆ گرنگیدان بە هەلی كار، بەتایبەتی بۆ گەنجەكان (بە هەر دوو ڕەگەزی نێر و مێ).

لە ستراتیژیەتی پەرەپێدانی بەردەوام لە 22-30ی حكومەتی هەرێمی كوردستانیشدا گرنگییەكی زۆر بە دابینكردنی هەلی كار بۆ گەنجان و پەرەپێدانی مرۆیی و تواناكان دراوە، بەمەش حكومەتی هەرێمی كوردستان ستراتیژیەتی تایبەتی بۆ بووژانەوە و گرنگیدان بە دابینكردنی هەلی كار بۆ گەنجان داوە. جێبەجێكردنی ئەم ستراتیژیەتە و زاڵبوون بە سەر هەموو لەمپەر و كۆت و بەربەستەكانی بەردەم جێبەجێكردنی ستراتیژیەتەكە لە گرنگترین هەنگاوەكانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانە، كە هاوكات لەگەڵ بەرزیی نرخی بەهای نەوتی خاو و چارەسەركردنی زۆر لە كێشەكانی دارایی و جووڵاندنی وەبەرهێنانی ناوخۆیی و بیانی و هەنگاوەكانی فرەچەشنكردنی ئابووری بەرەو كەرتەكانی (كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاری)، هەلێكی زۆری كاركردن بۆ گەنج دەستەبەر بووە، بەڵام هاتنی بە لێشاوی كرێكارانی عێراقی و بیانی و دابەزینی نرخ و كرێی كاركردن كێشەی بۆ گەنجەكانی خۆمان دروست كردووە، چونكە بێ بەهابوونی كار لەگەڵ هەڵكشانی نرخ و هەڵاوسان گرفتێكی گەورەیە بۆ بێ بەهابوونی كارەكەش.

لە ساڵی 2006 ـەوە دوای دەرچوونی یاسای وەبەرهێنانی كوردستان تا ساڵی 2021 نزیكەی 52 ملیار دۆلار وەبەرهێنانی بیانی لە كوردستان بوونی هەبووە، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەم وەبەرهێنانە لەو سێكتەرانەدا بەگەڕ نەخراوە كە ڕێژەی هەلی كاری زۆر و بەردەوامی تێدا بێت، بۆیە بەپێی پێویست سوودی بۆ دەستەبەركردنی هەلی كار بۆ گەنجان نەبووە. لەم كابینەیەدا ئەو هەڵە ئابوورییە ڕاست دەكرێتەوە و وێڕای ئاستەنگ و بەربەستەكان هەوڵەكان بەردەوامن. ئەوەتا سیاسەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەرەو كەرتەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاری دەچێت، كە زۆرترین هەلی كاری تێدایە، خۆ ئەگەر سنوورێك بۆ بەلێشاو هاتنی دەستی كاری عێراقی و ڕۆژهەڵاتی و ڕۆژئاوایی و باكوور و ئاسیایی و ئەفریقایی دانرێت، ئەو كات جوانترین كۆنتڕۆڵی هەلی كار دەكرێت لە هەرێمی كوردستان.

من هەرگیز لەگەڵ ئەوەدا نیم كە دەوترێت بوونی كرێكاری بیانی بۆ دابەزینی نرخ و بەهای كار گرنگە، كار كە بێ بەها كرا، گەنجی خۆمان كە باج و ڕسومات و خەرجییەكانی خۆی و خێزانەكەی زۆرە، ئامادە نییە لە كارێكدا كار بكات لانی كەمی پێداویستییەكانی ژیانی پڕ نەكاتەوە، لە كاتێكدا گەنجێكی وڵاتانی ئاسایی و ئەفریقی و پارچەكانی دیكەی كوردستان و شارەكانی عێراق ئامادەن بە پارەیەكی كەم كار بكەن، چ بە هۆی پێویستییان بە كار و چ بە ناچاری بێت، یان بە هۆی گۆڕینەوەی دراوی دینارەوە بێت بۆ دراوی ئەو وڵاتانە كە لە جیاوازییەكەیدا قازانجێكی باش دەكەن، بەڵام ناردنە دەرەوەی ئەو پارە زۆرە زیانێكی گەورە بە بەهای دینار و ئابووریی وڵات دەگەیەنێت. جاران پەرەپێدانی مرۆیی و بەرزكردنەوەی توانا و كارامەیی لە ڕێگەی سەندیكاكانەوە كرێكار و پیشەوەر و پسپۆڕایەتییەكانەوە بوو، كە بەردەوام خولیان بۆ ئەندامەكانیان دەكردەوە.

گرفتێكی گەورە لە نێوان پڕۆگرامەكانی خوێندن و بازاڕی كار هەیە، تەنانەت وای لێ هاتووە، زۆر بەشی خوێندن ماوەیەكی دیكە دەبێت داخرێت، چونكە قوتابی دەزانێت چوونی بۆ ئەو بەشە هەلی كار و دامەزراندنی لە دوای دەرچوونی دەست ناكەوێت. وەزارەتی خوێندنی باڵا دەبێت بە وردی توێژینەوەی لەسەر ئەم بابەتە هەبێت، تەنانەت دەبێت بەردەوام پڕۆگرامەكانی خوێندن گۆڕانكاریی بەسەردا بێت، بۆ نموونە جاران خوێندن لە بەشی ژمێركاری بە كۆمپیوتەر و سیستەمە پێشكەوتووەكان نەبوو، ئێستا گەورە كۆمپانیاكان هەموویان كاری ژمێركاری بە كۆمپیوتەر دەكەن. ئایا دەزانیت لە هەرێمی كوردستان چەند پیشە و كار هەیە كە گۆڕانكاری گەورەی بەسەردا هاتووە؟ كەچی توانای قوتابیانمان بە هۆی نەگۆڕینی پڕۆگرامەكانەوە هەر وەكو خۆیەتی، ئەوەندە سەرقاڵیان دەكەین بە هەندێك وانە و شێوازی فێربوون كە دەرچوون و چوونە ناو بازاڕی كار كەس ئەو شێوازە تەقلیدی و كۆنەی ناوێت.

وەزارەتی كاروكاروباری كۆمەڵایەتی دەبێت لە ڕێگەی بەڕێوەبەرایەتییە پەیوەندیدارەكانیەوە (تایبەت بە كار) هەنگاوی جددی بنێت بۆ دۆزینەوەی هەلی كار و ڕاهێنان و پەرەپێدانی دەستی كاری خۆماڵی. خۆ ناكرێت كۆمپانیایەكی نەوت، یان تەكنەلۆژیا و پیشەسازی لەم وڵاتەدا وەبەرهێنان بكەن، بەڵام بە بیانووی ناشارەزایی كرێكارانی ناوخۆوە بچن كرێكارانی بیانی یان كرێكارانی وڵاتەكەی خۆیان بەگەڕ بخەن. پێویستە وەزارەتی كاروكاروباری كۆمەڵایەتی خولێكی خێرای مەشق و ڕاهێنان و پەرەپێدان بۆ گەنجە بێكارەكانی خۆمان بكاتەوە و توانا و كارامەییان بەرز بكاتەوە. بۆ نموونە سێكتەری نەوت و پاڵاوتگە و پیشەسازیی نەوتی ڕوو لە بووژانەوە دەكات و هەلی كاری باشی تێدایە. ڕاستە پەیمانگەی نەوتی و بەشی نەوت و غاز لە كۆلێژەكان بوونیان هەیە، بەڵام ئەمە بەتەنیا بەس نییە، دەبێت گەورە كۆمپانیاكانی نەوتی و پیشەسازی و كارەبا هان بدرێن خولی خێرا بۆ ئەو گەنجانەی كوردستان لە هەردوو ڕەگەز بكەنەوە. گەنجێك بزانێت دوای خولێكی ڕاهێنان كارێكی بە مووچە و كرێیەكی باش دەست دەكەوێت، گرنگییەكی زۆر بە خۆپێگەیاندنی دەدات. ئەمە ڕێك پێچەوانەی ئەو گەنجەیە كە لە كۆلێژێكدا دەخوێنێت و دەزانێت دوای دەرچوونی لەو بوارەدا هەلی كاری دەست ناكەوێت، بۆیە گرنگی بە تواناكانی نادات.

كاتی ئەوە هاتووە هەرچی نەخۆشخانە و كۆلێژ و قوتابخانەی ناحكوومی و تایبەت هەیە، بخرێنە ژێر باری بەگەڕخستنی هەلی كار و زەمانەتكردنی كرێكار و كارمەند و فەرمانبەر و مامۆستا و پزیشكەكان، تەنانەت ئەم حاڵەتە دابەزێنرێتە خوارەوە بۆ نۆرینگە و دەرمانخانە و كۆگا و مۆڵ و ماركێتەكانیش. لە ئێستادا زیاتر لە 17 زانكۆی تایبەتمان هەیە و ساڵانە بە هەزاران گەنج كە پێشتر ئەو هەلەی خوێندنی نەبووە، ئێستا دەخوێنێت و لە دوای دەرچوونی پێویستی بە كار هەیە.

ڕێگا پێدان بە هێنانی كرێكاری بیانی دەبێت تەنیا بۆ ئەو بوارانە بێت كە كرێكاری خۆمان ئامادە نین كاری تێدا بكەن، وەكو كرێكارانی بیانی لەناو ماڵان، من پێم باشە كۆمپانیای تایبەت بە دۆزینەوەی هەلی كاریش دابمەزرێت.

خاڵێكی دیكەی گرنگ كەمبوونەوەی هەلی كارە لە قەزا و ناحیە و دەرەوەی شارە گەورەكان، ئێ خۆ گەنج ناچێت بە كرێیەكی زۆر خانوویەك بگرێت و لە ناو شارە گەورەكان كار بكات. دەزانیت لە ڕاپرسییەكدا چەند زانیارییەك ئاشكرا بووە كە دەكرێت بە جددی كاری لەسەر بكرێت، ئەویش بێ بەهابوونی كار و نادادپەروەریی لە هەلی كار و جیاوازیی چینایەتی و نەبوونی كارە لە ناوچە دوورە دەستەكان و تەنانەت لە قەزاو ناحییەكان. خۆ ئەگەر لە هەرێمی كوردستان هێڵی مترۆ، شەمەندەفەڕ و هۆكاری گواستنەوەی باش و سەلامەت و خێرا هەبووایە، بە هاوشێوەی زۆر وڵاتانی دیكەی ئەوروپا، گەنجی ئەو شوێنە دوورە دەستانە دەیانتوانی بە تێچوونێكی كەم لە ناو شارە گەورەكان و شارە پیشەسازییەكان كاریان دەست بكەوتایە. ئەمڕۆ لە هەولێری پایتەخت زۆرترین هەلی كار هەیە، بەڵام تا بەرەو ناوچە سنوورییەكان و قەزاو ناحییەكان بڕۆیت، ئەم هەلی كارە كەمتر دەبێتەوە. 

 

(*)

سەرۆكی ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی ڕێكخراوی لێكۆڵەر بۆ سەروەریی یاسا -IOL