گەلی كورد بە ڕابەرایەتیی سەرۆك مسعود بارزانی ڕیفراندۆمی لە مێژووی هاوچەرخی خۆیدا بۆ پرسێكی چارەنووسساز ئەنجام دا، ئەمەش دوای ئەوەی كورد بە درێژایی 100 ساڵی ڕابردووی دامەزرانی حكومەتی عێراق، نەیتوانی بە ڕێگە و میكانیزمی»دانوستان، خەباتی چەكداری، شۆڕش، حوكمی زاتی، ڕاپەرین، فیدڕاڵی و نووسینەوەی دەستوور» بگاتە ماف و ئامانجەكانی خۆی، هەموو ڕێگەكانی تاقی كردەوە تاوەكو مافەكانی پەراوێزو بێت و پێشێل نەكرێت، كەچی نەك هەر گوێی لێ نەگیرا، بەڵكو كۆمەڵكوژیش كرا.

 هیچ كاتێك كورد لە باشووری كوردستان لە چوارچێوەی ئەو دەوڵەتە شكستخواردووەی بە زۆر لكێنراوە بە یەكەوە، نەگەیشتە ئەنجامێك، تا هەست بە دڵنیایی و متمانەبوونی خۆی بكات، هەر بەشی مەینەتی و كوشتن و قاتوقڕی بووە، مامەڵەی وەكو هاووڵاتییەكی ڕەسەن و خاوەن خاك و مێژوو لەگەڵ ناكرێت، بە زمانی هەڕەشە و ترس و تۆقان و كوشتن ڕەفتاری بەرامبەر دەكرێت، لەم پێناوەشدا دەریایەك لە خوێنی بەخشی و قوربانییەكی زۆری داوە لە پێناو ئازادی و سەربەخۆیی و بەدەستهێنانی مافەكانی، بۆیە گەلی كوردستان بە هەموو پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینی و ئایینزاكانیەوە هەموویان پێكەوە پاڵپشتیی سەرۆك بارزانییان كرد، بۆ ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و لە 7ی حوزەیرانی ساڵی 2017 لایەنە سیاسییەكان بە سەرپەرشتیی سەرۆك بارزانی بڕیاری ئەنجامدانی ڕیفراندۆمیان دا و، لە 25ی ئەیلوولی 2017 گەلی كورد لە پرۆسەی ڕیفراندۆمدا دەنگیان بە سەربەخۆیی كوردستان دا، بەمەش گەلی كوردستان پرۆسەیەكی سیاسی و یاسایی و مافێكی سرووشتیی نێودەوڵەتیی خۆی ئەنجام دا، كە بەپێی چەمكی مافی چارەی خۆنووسین و پرەنسیپەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان و هەموو بەڵگەنامەكانی دیكەی مافی نەتەوەكان بۆ هەموو گەلانی دونیا دەستەبەر كراوە.

 سەرۆك بارزانی لە ڕیفراندۆمدا بە هەموو گەلانی دنیای ڕاگەیاند: كورد وەكو نەتەوەیەك گەیشتووەتە بەربەست و چیتر نابێت مافەكانی پێشێل بكرێت و دەبێت ئەو زوڵم و چەوسانەوەی لەسەر هەڵگیرێت، كە بە درێژایی دامەزراندنی حكومەتی عێراق دەرهەقی كراوە و كۆمەڵكوژ دەكرێت.

مەبەست لە ڕیفراندۆم گوێگرتن لە ئیرادەی نەتەوەی گەلی كورد بوو، كە ئایا دەتەوێت سەربەخۆ بیت، یان لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا بمێنیتەوە؟ مەبەستیش لە ڕیفراندۆم ئەوە نەبوو ڕاستەوخۆ لە دوای ڕاگەیاندنی دەرئەنجامی ڕیفراندۆمەكە گەلی كوردستان سەربەخۆیی ڕابگەیەنێت، بەڵكو بە دانوستان و گفتوگۆ لە چوارچێوەی هەموو میساق و بەڵگەنامە نێودەوڵەتییەكان و ماددە و بڕگەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان و مافی مرۆڤ لەگەڵ عێراقدا بە دانوستاندن ئەم ئیرادە و ڕای گەلە جێبەجێ بكرێت، بە ئاگاداریی ئەو زلهێزانەی ئەنجومەنی ئاسایش و هاوپەیمانەكان و ئەوانەی بەرپرسیارن لەوەی لە عێراقدا چی ڕوو دەدات. بەداخەوە عێراق بە هەموو شەڕانگێزی و سوپا و میلیشیاتەكانیەوە بە دەر لە میساق و ڕێككەوتنامە نێودەوڵەتییەكان هێرشی هێنایە سەر كوردستان و، بگرە نەك هەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بێدەنگ بوو لە بەرانبەر برسیكردن و گەمارۆدانی زلهێزەكانی دراوسێ، بەڵكو حكومەتی عێراق ڕێگەكانی شەڕانگێزی و ڕێككەوتنی ژێربەژێری دژی كوردی لەگەڵ هەردوو وڵاتی دراوسێ گرتەبەر، بەدەر لەم ڕێككەوتنە خراپ و باشانەی كە ڕیفراندۆم لێی كەوتەوە، پێویستە دوور لە هەست و سۆز، ئێمەی ئەكادیمی بۆ مێژوو لەسەر دەستكەوتە ماددی و مەعنەوییەكانی ڕیفراندۆم ڕابوەستین و بە ئازایانە و ڕاستگۆیانەش باس لەو گەلەكۆمەكێیەی عێراق و هەرێمی و هەڵانەش بكەین، كە هێزە چەكدارییە عێراقی و هەرێمی و ناوخۆییەكان بە بەرچاوی بێدەنگیی ڕۆژئاوا و هاوپەیمانەكانمانەوە دەرهەق بە گەلی كوردیان ئەنجامیان دا، لێرەدا دەتوانین دەستكەوتە ماددی و مەعنەوییەكانی ڕیفراندۆم لە چەند خاڵێكدا باس بكەین:

یەكەم: سەرۆك بارزانی بۆ عێراق و هێزەكانی ئیقلیمی و گەلانی جیهانی سەلماند، كورد ژێردەستەیی قبووڵ ناكات و گەلێكە خاوەنی شوناس و ڕەسەنایەتییە و مافی خۆیەتی سەربەخۆ بژی.

دووەم: كیانی بە زۆر پێكەوە لكێنراوی عێراق بەردەوام نابێت، ئەگەر مافە دەستووری و یاساییەكانی گەلی كورد وەكو هاوبەشێكی سەرەكی زامن نەكرێت.

سێیەم: لە دانوستان و گفتوگۆكاندا دەكرێت كورد لەم قۆناغەدا بە فیدڕاڵییەكی دەسەڵاتی زیاتر و كۆنفیدڕاڵییەك ڕازی ببێت، بەڵام مومكین نییە ماف و خاك و شایستە داراییەكانی لێ زەوت بكرێت، یەكپارچەیی خاكی عێراق لە دوای ڕیفراندۆم بەستراوەتەوە بە جێبەجێكردنی تەواوی مافە دەستووری و یاساییەكانی گەلی كوردستان و ڕێزگرتن لە قەوارەی هەرێمی كوردستان.

چوارەم: ڕیفراندۆم كوردستانییەتی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی سەلماند و، دەبێت بە گفتوگۆ و دەنوستاندن لە چوارچێوەی ماددەی 140ی دەستووریدا ئەم دۆسێ هەستیار و چارەنووسسازە یەكلا بكرێتەوە و، چەوساندنەوە و پێشێلكردن و تەعریب و تەرحیل و داگیركردنی خاكی كوردان ڕابگیرێت، ڕیفراندۆم خاڵی یەكلاكردنەوەی تەعریب و ناسنامەی كوردستانیی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بوو، دوای ئەوەی زۆرینەی دانیشتووانی ئەم ناوچانە بە (بەڵێ) دەنگیان بە سەربەخۆیی كوردستان دا، خۆ ئەگەر تەنیا بۆ چەند هەفتەیەك بەرگری بكرایە و كورد یەكدەنگ و یەكڕیز بووایە، بە تەئكید هاوپەیمانەكان و ئەمریكا دەهاتنە سەر هێڵ و بە پێی بیردۆزی واقیعی مامەڵەیان لەگەڵ دۆخەكە دەكرد و كورد ئەوەندە خاكی لەدەست نەدەدا.

پێنجەم: جێبەجێكردنی پرۆسەی ڕیفراندۆم بە بەشداریی زۆرینەی خەڵكی كوردستان و بە ئەنجامی نزیكەی 93% بە دەنگی (بەڵێ) بووە واقیعێكی سەلمێندراو و بەڵگەنامەیەكی مێژوویی كە لە دەسەڵاتی هیچ كەس و لایەنێك و دەوڵەتێكدا نییە هەڵیبوەشێنێتەوە، یان بڕوای پێ نەكات، بە پێچەوانەوە پرسی ڕیفراندۆم بووە ئیلتزاماتێكی نەتەوەیی و نێودەوڵەتی، هەروەكو چۆن ڕێككەوتنامەی 11ی ئاداری ساڵی 1970 ڕۆحییەتێكی نێودەوڵەتی هەیە و، بووە هەوێنی هەموو ئەم مافە نەتەوەییانەی لە چوارچێوەی عێراقدا بەدەست هاتووە، ڕیفراندۆمیش بە هەمان شێوە بەڵگەنامەیەكی ستراتیژی و گەورەی كوردە. هەرچی دەوڵەتی عێراق و هەموو ئەو دەوڵەتانەی دیكە كە كوردیان بەسەردا دابەش بووە، دەیانزانی دەبێت مامەڵە لەگەڵ ئەم واقیعە نوێیە و دەستكەوتە نیشتمانی و نەتەوەییەی كورددا بكەن، هەر بۆیە پێش ئەنجامدانی ڕیفراندۆمەكە هەموو فشار و هەڕەشەیەكیان دەكرد بۆ ئەوەی ڕیفراندۆمەكە نەكرێت، یا، هەر هیچ نەبێت دوای بخەن، چونكە دەیانزانی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم سەلمێنەرێكی نێودەوڵەتییە لە ڕووی یاسای نێودەوڵەتییەوە، لە ڕووی ناوخۆشەوە بۆ سەرجەم لایەنە سیاسییەكان و هێزە كوردستانییەكان ڕیفراندۆم بووە پابەندبوونێكی نەتەوەیی و ئەخلاقی، بەوەی پرسی ڕیفراندۆم دەرئەنجامەكەی لەبەرچاو بگیرێت و بۆ ئایندە و لە قۆناغێكی دیكەدا هەر دەبێت جێبەجێ بكرێت، لە ئێستاشدا هەر كەس و لایەنێكی سیاسی لە ژێر هەر پاساوێك و بیانوویەكدا بێت، تەنانەت ئەگەر بە ئەرێنی باسی ڕیفراندۆمیش نەكات، دەچێتە لاپەرە ڕەشەكانی مێژووەوە و وەكو كەسێكی دژ بە نەتەوەكەی خۆی سەیر دەكرێت، چونكە هەر ڕۆژێك دێت دەنگی گەل بەفیڕۆ ناچێت و میللەتی كورد ئەنجامی ڕیفراندۆمەكە جێبەجێ دەكات.

شەشەم: ڕیفراندۆم هێزی یەكگرتوویی هێز و لایەنە سیاسییەكانی دەرخست، لە مێژووشدا بەڵگەمان بۆ دەستكەوتەكانی یەكڕیزی و یەكگرتوویی هێز و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان زۆرە، لە هەر زەمەن و قۆناغێكدا هەر دەستكەوتێكی ماددی و مەعنەوی بەدەست هاتبێت، لە ئەنجامی یەكڕیزی و كۆبوونەوەی لایەنە سیاسییەكان و نەتەوە و ئایین و ئایینزاكان بووە لە دەوری یەك مەرجەع و سەركردەیەكی كورد، شۆڕشی ئەیلوول و بەیاننامەی 11ی ئازار كە هەوێنی زۆربەی هەرە زۆری دەستكەوتەكانی ئەمڕۆی نەتەوەكەمانە، نموونەیەكی زیندووە. ڕەنگە بیروبۆچوون و ڕای جیاواز لە مەسەلە چارەنووسسازەكاندا لێرە و لەوێ هەبێت، بەڵام هەرگیز ئەمە لە ماهییەتی یەكڕیزی و تەبایی و یەكگرتوویی كەم ناكاتەوە. خۆ لە بابەتی چارەنووسسازی ڕیفراندۆمیشدا مقۆمقۆ و دوودڵی و ڕاوبۆچوونی جیاواز هەبوو، بەڵام كاریزمایی و مسداقییەتی سەرۆك مسعود بارزانی بوو كە هەموو هێزە سیاسییەكانی لەسەر ئەم پرسە كۆكردەوە و پێكەوە ڕوویان لە سندوقەكانی دەنگدان كرد.

حەوتەم: مامەڵەكردن لەگەڵ لێكەوتە باش و خراپەكانی ڕیفراندۆم دەمانباتە قۆناغێكی پێشكەوتووتری بیر و هەستی نەتەوەیی، هەموو بڕیارێكی سیاسی لێكەوتەی باش و خراپی هەیە، گرنگ ئەوەیە خراپەكانی چۆن بەسەریدا زاڵ دەبین و ڕێگە نەدەین مێژوو خۆی دووبارە بكاتەوە و بڕیاری بوێر و ئیرادەی پۆڵایینی دەوێت، هەر وەكو چۆن سەرۆك بارزانی و پێشمەرگەكانی بەرپرسیاریی مێژووییان لەئەستۆ گرت و، ڕووبەڕووی جەحافیلی چەكدار و خۆفرۆش و ئەو هەموو گرووپە میلیشیاتە مەزهەبی و سوپا و تۆپ و تانكانە بوونەوە و، لە پردێ و سحێلا، پیلان و مەرامێكی گەورەی هەرێمییان پووچەڵ كردەوە، كە لە ژێر پەردە و بە هاوكاری گرووپ و كەسانێكی خۆفرۆش دژی قەوارەی هەرێم داڕێژرابوو. بەداخەوە ئەگەر هێزە سیاسییەكان یەكگرتوو بوونایە و تەنیا بۆ چەند هەفتەیەك بەرگرییان بكردایە، لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم، ئەو كات كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و هاوپەیمانەكان كە خۆیان بە خاوەنی عێراق و كوردستانیش دەزانن، دەهاتنە دەنگ و سنوورێكیان بۆ ئەو هەموو پێشێلكارییە دەستووری و نایاساییە دادەنا.

 لە 16ی ئۆكتۆبەر لایەكی خاكی كوردستانمان لەدەست دا، نەك لەبەر ئەوەی ڕیفراندۆممان كرد، چونكە ئەگەر ڕیفراندۆم و ئەو دەستكەوتە مێژوویەش بەدەست نەهاتایە، ئەو هێزە قین لەدڵ و شۆڤێنییە هەر هەڵیان دەكوتایە سەر ناوچە كوردستانییەكان بە كەركووك و دەشتی نەینەوا و خانەقین و شنگالیشەوە.

 16ی ئۆكتۆبەر هەموو ئومێد و ئاواتەكانی یەكڕیزی و خەونی بوون بە خاوەن دەوڵەت و قەوارەیەكی یەكگرتووی بۆ ماوەیەكی دوور دواخست. خۆ ئەگەر ئێمە یەك بوونایە و لایەنێكی سیاسی پاشەكشەی بە هێزی پێشمەرگە نەكردایە و بەرگریی بكردایە، ئەوا ئێمە دەمانتوانی بە هەستكردن بە بەرپرسیارێتی بەرانبەر بە نەتەوە و خاك بە سەر لێكەوتە سلبییەكانیشدا زاڵ بین، هەروەكو چۆن لە ئێستاشدا نەیارانی كورد كار لەسەر تێكدانی یەكڕیزیی نەتەوەیی و نیشتمانی و لاوازكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكەن، بە تەنیا بە یەكگرتوویی و كۆكردنەوەی بەهێزی لایەنە نیشتمانپەروەرەكان دەتوانین بەسەر ئەم پیلانەشدا زاڵ بین.

كورد خاوەنی دۆزێكی ڕەوای نەتەوەیی و نیشتمانییە، لەم پێناوەشدا دەریایەك لە خوێنی بەخشیوەتە كوردستان. سەرۆك بارزانی هەڵگری بیری نەتەوەیی و كوردایەتییە و لە ڕیفراندۆمدا هەمووانی كۆ كردەوە، هەروەكو چۆن مەلا مستەفا بارزانی گەورەترین و فراوانترین شۆڕشی بۆ بەدەستهێنانی مافەكانی گەلی كوردستان بەرپا كرد، سەرۆك مەسعود بارزانییش گەلی كوردستانی بە جیاوازیی نەتەوە و ئایینزاكانی لەژێر چەتری هزری نەتەوەیی و نیشتمانیدا كۆ كردووەتەوە و، بە واقیعبینانە و حەكیمانە سیاسەت دەكات و بەرژەوەندیی زلهێزەكانی هاوتەریب كردووە لەگەڵ بەرژەوەندیی هەرێمدا، هێزە نەیارەكانیش ددان بەم واقیعە و بوونی قەوارەی هەرێمی كوردستاندا دەنێن. لە ئەمریكا سیستمی سیاسی بەپێی بیردۆزی واقیعی بەڕێوە دەڕوات، تەنانەت زۆربەی وڵاتانی جیهانیش بە هەمان شێوە سیاسەتیان پیادە دەكەن.