داوای جێبەجێكردنی پرۆسەی پەرەپێدان و وەبەرهێنانی لاوان و چارەسەری كێشەی بێكارییان دەكرێت

داوای جێبەجێكردنی پرۆسەی پەرەپێدان و وەبەرهێنانی لاوان و چارەسەری كێشەی بێكارییان دەكرێت

 

پرۆسەی پەرەپێدان و وەبەرهێنانی لاوان و چارەسەری كێشەی بێكارییان، یەكێك لە پرسە سەرەكییەكانی ناو كۆمەڵگەی جیهانییە و كوردستانیش لەم ئاریشەیە بەدەر نییە. هەر چەند حكومەتی هەرێمی كوردستان گرنگیی زۆری بەو پرۆسەیە داوە، بووژانەوەی (كەرتی تایبەت و بازاڕی كار، بایەخدان بە پرۆژەكانی گەشتیاری و كشتوكاڵ و پیشەسازی) سەدان هەلی كاریان بۆ لاوان ڕەخساندووە، بەڵام هێشتا ڕێژەی بێكاری زۆرە و بە هەموو لایەك هەوڵی چارەسەركردنی دەدرێت. لێرەدا پرسیار ئەوەیە كە ئایا بۆ ئەوەی گەنجانی دانەمەزراو و بێكار ببنە خاوەن كاری خۆیان، ئەو هەنگاوانەی كە بیهاوێژن و ڕێكارەكانی چارەسەری بێكارییان چین؟ چۆن دەكرێت وابكەن، كار بە دوای پسپۆڕ و شارەزایاندا بگەڕێت، نەك ئەوان بە دوای كاردا بگەڕێن؟ بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان وەڵامی ئەم پرسیارە هەستیارە دەدەنەوە.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

 

بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی، نزیكەی 60%ـی خەڵكی هەرێمی كوردستان تەمەنیان لە نێوان 15 بۆ 64 ساڵیدایە كە پێی دەگوترێت هێزی كار. بەپێی راپۆرتێكی دەزگای روانگە هەرێمی كوردستان ساڵانە پێویستی بە 50 هەزار هەلی كاری نوێیە. 30 هەزار كۆمپانیا لە هەرێمی كوردستان هەن كە 4 هەزاریان بیانین. بەپێی دوایین ئاماری ساڵی رابردوو، رێژەی بێكاری نزیكەی 12٪ـەیە كە بەراورد لەگەڵ ساڵی 2019 نزیكەی 2٪ زیادیكردووە.

مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە میانەی گفتوگۆی راستەوخۆی لەگەڵ ھاووڵاتییاندا، لە وەڵامی گەنجێكدا لەبارەی هەلی كارەوە، رایگەیاند ڕێژەی بێكاری لە هەموو جیهان بە كوردستانیشەوە بوونی هەیە، بەڵام لە هەرێمی كوردستاندا ڕێژەیەكی بەرچاوی گەنجان هەن، كە لە هەردوو كەرتی گشتی و تایبەتدا كار دەكەن.

ئاماژەشی بەوەشدا كە یەك لە مەرجەكانی حكومەت بۆ ئەنجامدانی هەر پرۆژەیەك لە هەرێمی كوردستان، ئەوەیە كە دەبێ 70%ی دەستی كاری ناوخۆ بێت. راشیگەیاند كە كار بۆ ئەوە دەكەن كە ئاستی بێكاری تا ئەوپەڕی كەم بكەنەوە، بەڵام ئەمە لەسەر گەنجانیش دەوەستێت كە ئامادەییان تێدا بێت بۆ كاركردن.

هۆشمەند ڕەفیق ئیبراهیم مامۆستایە لە زانكۆی سەڵاحەدین و سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «بۆ ئەوەی گەنجان بە گشتی و دەرچووانی زانكۆكان بە تایبەتی ببنە خاوەن كاری خۆیان و سەرچاوەی داهاتی خانەوادەكانیان، پێویستە پشت بە كەرتی تایبەت لە پڕۆژە و كۆمپانیاكان نەبەستن، بەوەی چاوەڕێی مووچەی مانگانەی ئەو كۆمپانیایە بن، یان لە چاوەڕوانی دامەزراندن بن لە كەرتی گشتی، چونكە لە ئەمڕۆی هەرێمی كوردستاندا هەردوو كەرتی گشتی و تایبەت وەك پێویست لە توانایاندا نییە ئەو ژمارە زۆرەی بێكاری بەگەڕ بخەن و ڕێژەی دیاردەی بێكاری كەم بكەنەوە، بۆ ئەمە دەبێت ڕێگەی سێیەم بگرنە بەر، ئەو ڕێگەیەش نزیكترە و داهاتووی گەشترە و گەیشتن بە خەونەكانیش مەودای كەمترە، بەڵام پێویستی بە سەرمایەیەكی كەم و ماندووبونی زۆرتر و شەونخوونی زیاترە، هەروەها پشوودرێژی و سەركێشی دەوێت، ئەویش كاری ئازادە، بۆ ئەوەی ببیت بە خاوەنكاری خۆت و پڕۆژەی خۆت، و بزنێسی خۆت». سەبارەت بە گرینگترین هەنگاویش وتی: «دەبێت گەنجان ڕازی بن بە دامەزراندنی پڕۆژەی بچووك و مامناوەندی، لە كردنەوەی فرۆشگە و پڕۆژەی بەرهەمهێنان و پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریی هەمەجۆر، ئەوەش سەرەتا پێویستی بە ماندووبوونە، چ لە ڕووی هزرییەوە بێت» یان جەستەیی، بۆیە لە ئەمڕۆی هەرێمی كوردستاندا تاكە ڕێگە بۆ كەمكردنەوەی ڕێژەی بێكاری، دووركەوتنەوەی گەنجانە لە خولانەوە لە بازنەی بێكاری و بایەخدانە بە ئابووریی مەعریفی، بە جۆرێك پشت بە هزر و بیرۆكەی تازەی خۆیان ببەستن، چونكە هزری تازە و بیرۆكەی داهێنەرانە وادەكات، پڕۆژەی بازرگانیی بچووك لە دایك بێت، ئەوەش وا دەكات گەنجان هەم ببنە خاوەن پڕۆژەی خۆیان و لە بازنەی بێكاری نەمێننەوە، هەمیش دەیانی گەنجی هاوتەمەنی خۆیان لە بێكاری ڕزگار بكەن و ببنە سەرچاوەی داهاتی دەیان خانەوادە، تەنانەت لە ڕێگەی ڕسومات و باجە سەپێندراوەكانی حكومەتیشەوە، دەتوانن بەشدار بن لە بەرزركردنەوەی داهاتی گشتیی حكومەت. بێگومان حكومەتی هەرێمی كوردستانیش دەبێت هەنگاوی ڕوونكارتر بگرێتەبەر لە ڕێگەی وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژنەوەی زانستیی هەرێمی كوردستانەوە، پێویستە گۆڕانكاری لە پڕۆگرامەكان و سیستەمی خوێندن بكەن بە هەماهەنگی لەگەڵ زانكۆ و پەیمانگاكان تا ئەو پسپۆڕییانەی لە سەردەمی ئەمڕۆدا لەگەڵ بازاڕی كاردا ناگونجێن، ئەو بەشە زانستییانە دابخەن و بەشی دیكەی تازە بكەنەوە، هەروەها ئەو بابەتانەی لە پڕۆگرامی خوێندنی بەشە زانستییەكان هەیە لە گشت قۆناغەكانی لابرێن و بابەتی سەردەمییانە بخوێندرێت، بە جۆرێك بابەتی كارسازی و پێشەنگكاری و ئابووری زانین ئاوێتەی گشت بەش و بابەتە زانستییەكان بكرێن» تا چیتر گەنجان چاوەڕێی حكومەت و كەرتی تایبەت نەكەن، لە ڕێگەی ڕەخساندنی هەلی كار بۆیان، بەڵكو خۆیان هەلی كار بۆخۆیان و گەنجانی هاوتەمەنی خۆیان بڕەخسێنن، بەمەش سەرمایەی مرۆیی پێشكەوتنێكی بەرچاو بەخۆیەوە دەبینێت و كاڵا و خزمەتگوزارییەكانی ئەو پڕۆژە بچووكانە لە ماوەی چەند ساڵێكی نزیكدا دەبنە هۆی بەهێزبوونی ئابووریی نەتەوەیی لە هەرێمی كوردستان و ستوونی سەرەكیی ئابووری سەربەخۆی ئەو هەرێمە».

هەرمن ئەحمەد چالاكی مەدەنییە و جەخت لەوە دەكاتەوە كە «لە ڕاستیدا بۆ گەیشتن بەو ئامانجە، پێویستمان بە بوونی ستراتیژ و پلانی گونجاو و سیستەمی ڕێكوپێك و یاسای شیاو و هەنگاوی پراكتیكی و كەرتی تایبەتیی كارا و فراوان و ڕاستگۆ و بەپرەنسیپ هەیە، هەموو ئەمانەش بەندن بە چەند چەند لایەنێكەوە ئەوانیش (پەرلەمان، حكومەت، دەزگای دادوەری، دەزگاكانی جێبەجێكردن، كەرتی تایبەت، خودی هاووڵاتی)، بێگومان حكومەتی هەرێمی كوردستان ناتوانێ تا هەتایە هەموو ساڵێك هەموو دەرچووان لە كەرتی حكوومی دابمەزرێنێت، كەواتە هەر قوتابیەك خوێندنی تەواو كرد، سەرەتا پێویستە خۆی ئارەزوو و بڕیاری كاركردنی هەبێت، بەڵام نابێت بیر لە دامەزراندن لای حكومەت بكاتەوە، پێویستە هەوڵ بدات، یان خۆی ببێتە خاوەنی پڕۆژەیەك، یان لە كەرتی تایبەت كارێك بۆ خۆی بدۆزێتەوە. جا لێرەدا بوون بە خاوەنی پڕۆژە، پێویستی بە بڕێك سەرمایە هەیە، كەواتە دەبێت هەم حكومەت هەنگاوی جددیتر بۆ بەخشینی قەرز بۆ پڕۆژە بهاوێژێت و بودجەی زۆرتری بۆ تەرخان بكات، هەم بانكە ئەهلییەكانیش دەست بە بەخشینی قەرز بۆ پڕۆژە بكەن، بەپێی ڕێوشێن و مەرجی تایبەتی خۆیان». هاوكات دەڵێت: «كارێكی دی كە پێویستە بكرێت لە هەرێمی كوردستان، پێویستە پەرلەمان و حكومەت یاسای زۆر كارا و یەكلاكەرەوە و بەهێز، بۆ دانانی سنوورێك بۆ دەستی كاری بیانی دابنێن، دەزانم ئێستا بڕیار و یاسا لەم باریەوە هەیە، بەڵام بەداخەوە لای كەرتی تایبەت جێبەجێ ناكرێت، ئەگەر جێبەجێ بكرایە، چۆن ئێمە لە هەولێر دەچینە ڕیستۆرانێك و لە ١٠ تا ١٥ شاگرد و كرێكار، هیچیان خەڵكی هەرێمی كوردستان نین؟ لە كۆمپانیا گەورەكانیش بە هەمان شێوەیە، دەبێت ڕۆژانە حكومەت لێژنەی نهێنیی هەبێت و بچێت سەردانی ئەو شوێنانە بكات و بزانێت چەند كارمەندیان بیانی و چەندی خەڵكی هەرێمن، ئەوەی پابەند نەبێت دەبێت سزایەك وەهای بدەیت بە هیچ شێوەیە لە یادی نەكات. ئینجا پێویستە ئەو جۆرە فەرمانگەیەی كە لە هەموو ئەوروپادا هەیە و ناوی بێكاران تۆمار دەكات و لە هەمان كاتدا، هەوڵی دۆزینەوەی كاریان بۆ دەدات، دەبێت ئەم فەرمانگەیە لە هەرێمی كوردستان زۆر زۆر كارا بێت و سیستەم و یاسایەكی تایبەتی بۆ دابڕێژرێت و بۆ هەر كەسێكی خوازیاری كار، كەیسی تایبەت بكاتەوە و بەردەوام موتابەعەی بكات».

فاخیر توفیق عەلی مامۆستا و شارەزای بواری ئابووری وەك هەزاران ئابووریناسی دیكە ڕای وایە: «گەنج سەرمایەیەكی گرنگی كۆمەڵگەیە»، و بە پێویستی دەزانێت گرنگی بە خۆی بدات لەم ڕووانە:

١/خوێندن لەو پسپۆڕییەی كە بازاڕ پێویستی پێیەتی.

٢/بینینی خول و ڕاهێنان و مەشقپێكردن، واتا بەشداریكردن لەو خولانە٠

٣/گەنج پێویستە كار لەسەر ئارەزووی بكات لەو كار و پیشەیەی كە بۆ خۆی دیاری دەكات.

٤/ لەسەر توانا و لێهاتوویی خۆی كار بكات و بە بەردەوامی پەرەی پێ بدات.

٥/ فورسەتی ئەو بەشە، یان پسپۆڕییەی دیاری دەكەیت بۆ بازاڕ بگونجێت.

لە كۆتاییدا بەردەوامی و ڕازیبوون بە داهاتی سەرەتا و پاشان دەبێت بە خاوەن ئەزموون و ئەو ئەزموونە خۆی لەخۆیدا بۆ ئەو سەرمایە دەبێت».

هیشام عەلو قوچە فەرمانبەرە و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «ئەو هەنگاوانەی گەنجانی دانەمەزراو و بێكار كە ببنە خاوەن كاری خۆیان، یەكەم‌ ئەوەیە كە گەنج پاش تەواوكردنی خوێندنی زانكو خۆی ببێتە هۆكاری دۆزینەوەی هەلی كار بۆ خۆی لە كەرتی تایبەت، بۆ نموونە ئەگەر قوتابییەكی زانكۆ كە بەشی كشتوكاڵی تەواو كردبێت، دەتوانێت سەرەتا بە پڕۆژەی بچووك ببێتە خاوەن كاری خۆی، نابێت چاوی لەوە بێت، حكومەت دایبمەزرێنێت، چونكە ئێمە هەموومان دەزانین كە دامەزراندن لە كەرتی حكوموی ئێستا نییە و بارگرانییەكی زۆری لەسەر حكومەت و مووچەخۆرانیش دەبێت، بۆیە گەنجە دەرچووەكە پێویستە خۆی هەوڵ بدات بە هاوكاری و پاڵپشتیی حكومەت و بەپێی پسپۆڕیی خۆی بە پڕۆژەی بچووك كار بكات، یان لە كەرتی تایبەت و لە كومپانیایەكی كشتوكاڵی كارێك بۆ خۆی بدوزێتەوە. واتە ئەگەر هەلی كار لە كۆمپانیا، یان كەرتی تایبەت بۆی نەڕەخسا، دەتوانێت وەكو دەرچوویەكی كشتوكاڵ بۆ خۆی پارچە زەوییەك بكاتە كشتوكاڵ و ئەمەش بۆی دەبێتە داهاتێك بۆ بژیویی ژیانی، بەڵام دەبێت حكومەتیش پاڵپشتی و هاوكاری بكات. ئەو نموونەیە هەموو دەرچوویەكی زانكۆ دەگرێتەوە».

 

Top