لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا و بەهۆی كۆمەڵێك قەیران بێكاری لە ئاستی جیهاندا رێژەی پێوانەیی تۆمار كرد. لەم نێوەندەشدا عێراق پشكی شێری لەم رێژەیە بەركەوتووە بە هەرێمی كوردستانیشەوە. بەپێی توێژینەوەكان زۆربەی گرفتە كۆمەڵایەتییەكان پەیوەندیی راستەوخۆیان بە بارودۆخی ئابووریی خێزانەكانەوە هەیە و دوور نییە دەرهاوێشتە خراپەكانی بێكاری لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئەمنیش قەیرانی گەورە بەدوای خۆیدا بهێنێت. لە راپۆرتێكی گۆڤاری گوڵان پرسی بێكاری شەن و كەو دەكرێت و بەشداربووان لە دیدی خۆیانەوە پرسەكە هەڵدەسەنگێنن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

 

بەپێی دوایین ئاماری بانكی نێودەوڵەتی رێژەی بێكاری لەنێو گەنجانی عێراق گەیشتووەتە 36٪ بەشێوەیەك لە هەر سێ كەس یەكێكیان بێكارە، هاوكات بانكی نێودەوڵەتی ئاماژە بەوە دەكات كە رێژەی بێكاری لە عێراق بەراورد بە 30 ساڵی رابردوو لە ئێستادا بەرزترین ئاستی تۆماركردووە.

لە دەستپێكدا عیسا بۆتانی، نووسەر و رۆژنامەنووس، هێما بۆ ئەوە دەكات كە شتێكی دیار و روونە مەبەست لە كاركردن لەلایەن هەر كەسێكەوە ئەوەیە داهات و بژێوی بەدەست بهێنێت، واتا مرۆڤەكان كاتێك بێكار دەبن لە ئەنجامدا ناتوانن هۆكارەكانی ژیانكردن كە خۆی لە نان و پێداویستی دەبنیێتەوە زامن بكەن و، بەشێوەیەكی گشتی رێگە لە بەردەمیان نامێنێت تاكو خۆشگوزەرانی و ژیانێكی ئاسوودە بۆ خۆیان و ماڵباتەكانیان دەستەبەر بكەن.

هاوكات گوتی: «ئا لێرەدا رەنگدانەوەی بێكاریی و بێ بژێوی گرێدراوە بە وڵامی ئەو پرسیارەی ئاخۆ كە مرۆڤەكان بێكار دەبن بە دۆخی هەژاریی و نەبوونی دەستەوئەژنۆ رادەوەستن و رازی دەبن، یانیش پەنا بۆ هەر رێگەیەك دەبەن كە لێیەوە بژیێن، بێجگە لەوەی كە بووەتە هۆی تەشەنەسەندنی كێشەی‌ كۆمەڵایەتی و هەڵوەشانەوەی خێزان و زیادبوونی رێژەی تاوان و دزی و و تێكچوونی شیرازەی كۆمەڵگە و پێشێلكردنی یاسا. لە توێژینەوەكان كە سەبارەت بە هۆییەكانی سەرهەڵدانی بێكاری ئەنجام دراون، ئاماژە بە لایەنی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی كراوە. باس لەوە كراوە كە بە هەڵگیرسانی شەڕ و ئاشوب و ناسەقامگیری و كەمتەرخەمی حكومەتەكان لە پشتیوانیكردنی كەرتی كار بێكاری دروست دەبێت. هەروەها بە هۆی هەڵكشانی رێژەی دانیشتووان و زۆربوونی ژمارەی فەرمانبەران و دەرچووی زانكۆكان حكوومەت ناتوانێت هەلی ئیشكردن بڕەخسێنێت، هێنانی كرێكارانی بیانی كاریگەری دروست دەكات كە لە ناوەخۆدا هاووڵاتیان وەكو پێویست كاریان دەست نەكەوێت. ئەگەر بە وردی لە مەسەلەی بێكاری بڕوانین ئەوا دەبینین ساڵانە ئەو كێشەیە زیاتر تێبینی دەكرێ، بە پێشكەوتنی زیاتری كەرتی پیشەسازی و ئەلیكترۆنی خواست لەسەر دەستی كاری مرۆیی كەمتر دەبێتەوە، بۆ نموونە ئەگەر كارگەیەك بۆ بەڕێوەبردنی كارەكانی پێویستی بە پەنجا كرێكار بووبێت لە ئێستادا پێویستی بە بیست كرێكارە و لە بری ئەوان ئامێرەكان ئەو كارانە دەكا كە لە رابردوودا ئەوان دەیانكرد. ئەو پێشكەوتنە تەنانەت كۆمەڵگا گوندنشینەكانیشی گرتۆتەوە و كەوتوونەتە بن ركێفی كێشەی بێكاری و ئامێری كێڵانی زەوی و دروێنەكردن و چاندن و بژاركردن و ... هتد، بوونەتە جێگرەوەی مرۆڤەكان. بێكاریی نەك تەنها وا دەكات مرۆڤەكان لەڕووی كۆمەڵایەتی و ژیانی خێزانییەوە تووشی كێشە ببن، بەڵكو كاردانەوەی بەسەر هەستی نیشتمانی و خۆشەویستی خاك و وڵاتەوە هەیە. بەردەوام هەمووان شایەتی كۆچی گەنجانین كە لە دەرەنجامی هەستكردن بە نەبوونی ئاسۆیەك بۆ دۆزینەوەی كار و پێكهێنانی پاشەڕۆژێكی رۆشن و ژیانێكی شەڕەفمەندانە رێگەی پەناهەندەیی دەگرنە بەر. ئەگەر ئەمە بۆ گەنجێك وەها سەخت بێت كە بەرپرسیارێتی خێزان و منداڵی لەئەستۆ نییە، ئاخۆ هاوسەردارێك كە بەپرسە لە دابینكردنی ژیار بۆ خانەوادەكەی دەبێت چۆن بێت. كە قەیرانێكی وەها مەترسیدار لەسەر دۆخ و واقیعی كۆمەڵگە بەڕێوە بێت و رۆژانە كاریگەرییەكانی زیاتر بەدەر بكەوێت».

عیسا بۆتانی لە درێژەی ئاخاوتنەكەیدا گوتی: «پێشینان گوتوویانە (شەڕ لە بەتاڵی باشترە)، ئاخر ئەمە قسەیەك نییە بەسەریدا گوزەر بكەین بێ ئەوەی ئاوڕێكی جیددی لێ نەدەینەوە، ئەم گوتەیە لە هەناوی میللەتەكەمان هاتووە و دەربڕە لە تێڕوانین و باوەڕی ئەو گەلە و واتایەكی لێ دەبیندرێ كە لەدەرەنجامی بەتاڵی (بێكاری) ئاژاوە سەر هەڵدەدات و مرۆڤەكانی ئەو نیشتمانە بۆ بەدەستهێنانی بژێوی گوتوویانە كە پاروو لە دەمی شێر دەردێنن. ئەو قەیرانە تەنها پەیوەست نییە بە هەرێمی كوردستان و زۆر لە وڵاتانی جیهان گیرۆدەی ئەو دەردەن و هەر یەكەو لە راستەخۆی كار بۆ سووككردنی ئاسەوارەكانی دەكا، هەرێمی كوردستانیش دەبێ درك بەوە بكا كە مەسەلەی بێكاری مەترسییەكی جیددییە بۆ ئەمڕۆ و پاشەڕۆژ. دیاردەی سواڵكردن و منداڵانی سەرشەقام و زیادبوونی رێژەی جیابوونەوە و كەلەكە بوونی ژمارەی دەرچووان و سەختیی لە دابینكردنی مووچەی فەرمانبەران، ئاخۆ ئەمانە و زۆرانی دیكە ئاماژە نین بۆ ئەو مەترسیییە، لە ئێستادا پێویستە ئاوڕ لە دوێنێ بدرێتەوە و پەنجەی پەشیمانی بگەزین كەوا چ هەڵەیەكمان كرد كاتێك رێگامان بەوەدا گوندنشینان رانە مەڕەكانیان بفرۆشن و بە كارمەندی حكومەت دامەزرێن ... زەوی و زارەكان بكرێن بە مەزرەعە و جوتیاران بە كیلۆ تەماتەی هاوردەكراو بكڕن ... گەوڕی مانگا و كولانەی مریشكەكان بڕۆخێن و سفرەی ماڵباتەكان لە جیاتی هێلكە و رۆن و ماستی خۆماڵی پەنیری ماوەبەسەرچووی هاوردەكراوی لێ دابندرێ، چۆن وامانكرد كاری گوندییەكانمان تێكوپێك بچێ و چاویان لەوە بێت لە دامەزراوەیەك بە بەردەست دامەزرێن... كەمترین نمرە بۆ وەرگرتن لە بەشەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی دابندرێ و بەرزترین بۆ كۆلیژی یاسا تاكو وڵات پڕ بێت لە پارێزەری بێكار و خوازیارن بە وانەبێژ لە قوتابخانەیەك دابندرێن.. جادە و بازاڕ پڕ بێت لە كرێكاری بەنگلادێشی و فلیپینی و گەنجێكیش عەوداڵی دۆزینەوەی كارێك بێت بە دووسەد هەزار دیناری مانگانە.

خۆسازدان بۆ رووبەڕووبوونەوەی كێشەی بێكاری دەبێت لە هەموو جومگە و كایەكانەوە بێت و پێداچوونەوەی بە سیستەمی كاری كەرتی گشتی و تایبەت بكرێ، كەڵك لە ئەزموونی وڵاتانی دنیا وەربگیرێت تاكو لەو قەیرانە زیاتر تەشەنە نەسێنێت».

سەبارەت بە هەمان پرس سەیران سابیر مامۆستای قۆناغی بنەڕەتی، سەرەتا ئەوە راستییە پشتڕاست دەكاتەوە كە بێكاری تاڕادەیەكی زۆر ڕەفتاری دژە كۆمەڵایەتی لە نێو كۆمەڵگەدا خولقاندووە، هەروەها دەڵێت: «بێكاری بەجۆرێك نائومێدی لە ناخی تاك دروست دەكات و زیاتر ورەی دەڕووخێنێت و سەر لێ شێواوی دەكات، لە بەرامبەردا تا دێ پێداویستییەكانی ژیان ڕوو لە زیاد بوون دەكەن و نرخی كاڵاو شتومەكەكانی ژیان كردن بەرزبوونەوەیەكی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیووە، گرانبوونی نرخی خواردن و نرخی سووتەمەنی و نرخی دكتۆر و دەرمان و......هتد، ئەوەش وادەكات خێزان بڕی زیاتری لە داهات پێویست بێت، بەداخەوە هەر كاتێك ڕێژەی بێكاری زیادی كرد بێگومان خێزان و كۆمەڵگە تووشی كێشەو گیرو گرفت و داڕمان دەبن و كۆمەڵگە دوا دەكەوێ و ڕێژەی هەژاریش بەرز دەبێتەوە».

سەبارەت بە چارەسەریش سەیران سابیر ئاماژە بەوە دەكات: «بۆ كەمكردنەوەی ڕێژەی بێكاری پێویستە حكومەت و كەرتی تایبەت و سەرمایەداران بۆ گەنجانی ناوخۆ هەلی كار بڕەخسێنن و دووربكەونەوە لە دامەزراندن و خستنەسەركاری كەسانی بیانی. گەنجەكانمان توانای مرۆیی و سەروەتێكی گرنگی ئەم نیشتیمانەن، و پێویستە گرنگی بەتواناكانیان بدرێت و هەلی كاریان بۆ بڕەخسێندرێ و سوود لە تواناكانیان وەربگێرێت، چونكە گەنجەكان توانایەكی ڕادەبەدەریان هەیە، هاوكات پێویستە گەنجەكانمان هەوڵ بۆ فێربوونی زمان و خۆڕۆشنبیر كردن و بەرزكردنەوەی ئاستی زانستییان بدەن.

هەر لەمبارەیەوە هێمن شێخ زادە نووسەر و چالاكی مەدەنی، ئەوە دەخاتەڕوو كە نەبوونی ھەلی كار دیاردەیەكی جیھانییە و زۆربەی كۆمەڵگە و وڵاتانی جیھان گیرۆدەی ئەو دیاردە ترسناكە بوونەتەوە. گوتیشی: «ھەرچەندە حكومەت پلانی ورد و دوورمەوداشی ھەبێت ناگات بەو ئەنجامەی كە بتوانێت ھەلی كار بگەیەنێتە ئاستێك كە بێكاری (100%) بنبڕبكات، ئەویش بەهۆی بەرزی رێژەی بێكاری.

بێكاری دەردێكی كوشندەیە و ڕاستەوخۆ كار دەكاتە سەر شیرازەی كۆمەڵایەتی تاك و كۆمەڵگە بەگشتی، چونكە ڕەفتارەكانی كەسی بێكار دەبنە بنەمایەكی ناشیرین كە كۆمەڵگەش گیرۆدە بكات بەخۆییەوە، بەداخەوە نەبوونی دەرفەتی كار وا لە مرۆڤ دەكات ھانا بۆ كاری نادروست و تاوانكاری بەرێت و لە ڕێگەی نایاساییەوە بژێوی ژیانی بەدەست بێنێت، لەوانە كوشتن و ڕێگری كردن و دزی و ڕفاندن و پشێوی و نانەوەی ئاژاوەگێڕی ترسناك، كە ژیان و ئاسایشی كۆمەڵایەتی دەخاتە ژێرمەترسییەوە.»

هەروەها گوتی: «ئەو مەترسییە وادەكات ھەنگاوەكانی دروستكردنی كۆمەڵگەیەكی تەندروست و سەردەمینانە بەرەودواوە بگەڕێتەوە و كۆچی بەكۆمەڵی گەنجان دەست پێ بكات تا دەگاتە حاڵەتێك بەداخەوە یاخی بوونی نیشتیمانی لێ ڕەنگبداتەوە، گەنجان سامانێكی گەورەی گشت كۆمەلگاكانن و قوربانی سەرەكی بێكارین، لەنەبوونی دەرفەتی كاردا سەرلێشێواو دەبن و بۆ بەسەربردنی كاتەكانیان ھانا بۆ نێرگەلە و ماددە ھۆشبەرەكان و كرداری ناتەندروست دەبەن، بێگومان ئەم كردارانە ئاسایشی كۆمەڵاتی و ڕەفتارەكانی كۆمەڵگە بەگشتی مەترسیی گەورەی لێدەكەوێتەوە و ئاستی زانست و زانیاری و پەروەردە لاوازدەبێت و ڕۆشنبیری و داھێنان و پێشكەوتن كپ دەكرێت، ڕەفتارەكانی بێكاری ڕەنگدانەوەی خێرایان بەسەر كۆمەڵگەوە دەبێت».

هێمن چێخ زادە، ئەوەشی خستەڕوو: «بێكاری، پەرتەوازەیی خێزانی لێ دروست دەبێت و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان لاواز دەكات و لە ناویان دەبات، هاوكات توندوتیژی خێزانی لێدەكەوێتەوە و ڕێژەی جیابوونەوەی ھاوسەران زۆر دەبێت و لە بەرامبەردا ھاوسەرگیری كەم دەبێتەوە، گرفتەكان بەڕێژەیەك بەرزدەبنەوە لە حاڵەتەوە دەبنە دیاردە و دیاردەكانیش چارەسەر كردنیان ئاسان نابێت. ئەم ھەموو گرفتانەش ڕوو لە ھەر كۆمەڵگەیەك بكەن ئەوا ڕاستەوخۆ كۆمەڵگە و وڵات بەرەو دواكەوتووی و نەمانی ئاسایش و ئەمنیەت دەبەن. لە ئێستاشدا زۆرێك لە وڵاتان بە پلانی وردو و دوورمەودا ھەوڵدەدەن بۆ ئەوەی جڵەوی ئەم دیاردە ناشازانەی كۆمەڵگە بگرنەدەست كە كار نەكاتە سەر ئاسایشی گشتیی وڵات و ھاوڵاتیان بەئارامی و ئازادی و ئاسودەیی و دادپەروەری تێیدا بژین».