«لە هەوڵەكانی ئەڵمانیای ڕۆژئاوا بۆ بونیادنانەوەی ناسنامەیەكی نوێ بۆ گەڵی ئەڵمانیا، ناكرێت باز بەسەر تاوانەكانی ڕایخی سێیەمی نازیەتدا بدات، وەك ئەوەی هیچ ڕووی نەدابێت. ئەڵمانیا دەبێت لە ڕیشەوە هەموو ئەو تاوانانە هەڵبكێشێت كە هیتلەر بە ناوی گەلی ئەڵمانیاوە دژی مرۆڤایەتی ئەنجامی داوە. لە سەرەتای شەستەكانی سەدەی ڕابردوو كاتێك ئەڵمانیا لە پرۆسەی دووبارە بونیادنەوەی دەوڵەت سەركەوتوو بوو و گەشەی ئابووری ڕووی لە هەڵكشان كرد، دووبارە ئەڵمانیای ڕۆژئاوا گەیشتە ئاستی پێشكەوتنی دەوڵەتانی دیكەی ڕۆژئاوا، قوتابیانی قوتابخانە و كۆلێژەكان لە دایك و باوك و مامۆستاكانیان دەپرسی: نازیەت چی بوو؟ بۆ هیتلەر ئەو كارەساتەی بە سەر مرۆڤایەتی هێنا؟ هەر بۆیە ئەڵمانیای ڕۆژئاوا بە ناچاری هەوڵی دا شان بداتە بەر ئەم بەرپرسیاریەتییە بۆ ئەوەی پەڵەی ڕەشی نازیەت لە ناوچەوانی گەلی ئەڵمانیای بسڕێتەوە، بۆ ئەمەش‌ ئامۆژگای میونشنی بۆ مێژووی هاوچەرخ دامەزراند و هەموو ئەو بەڵگەنامانەی هاوپەیمانان بۆ دادگای نورنبێرگ بردبوویان بۆ ئەوەی پاشماوەی سەرانی نازی وەك تاوانبارانی جەنگی پێ دادگایی بكەن، جارێكی دیكە گێڕایەوە بۆ ئامۆژگای میونشن و لەو كاتەوە تا ئێستاش ئەم ئامۆژگایە خەریكی توێژینەوەی وردی زانستی ڕەخنەگرانەیە لەسەر ئەو دیكۆمێنتانە. ئامانجی حكومەتی ئەڵمانیا لەم كارەی ئەوەیە هەتا هەڵە و تاوانەكانی نازیەت و هیتلەر لە ناو مێژووی ئەڵمانیا ڕاست نەكرێنەوە و لە ڕیشەوە هەڵنەكێشرێن، ئەوا ناتوانرێت ناسنامەیەكی نوێی دوور لە نازیەت بۆ گەلی ئەڵمانیا بونیاد بنرێتەوە».

 

ریچارد جەی ئیڤانز . توێژینەوەی «لە نازیزمەوە بۆ دووبارەنەبوونەوەی تا هەتایە. ئەڵمانیا چۆن مامەڵەی لەگەڵ ڕابردووی خۆی كردووە؟»

گۆڤاری فۆرین ئەفێرز كانوونی دووەمی 2018

 

 

 نەتەوە سەركەوتووەكان و بەپرسیاریەتییان بەرامبەر پەڵە ڕەشەكانی مێژوو

خاڵی هاوبەشی مێژووی نەتەوەكانی جیهان بە گشتی و نەتەوە سەركەوتووەكان بە تایبەتی، تەنیا لاپەڕە گەشەكان و ئەو سەركەوتنانە نین كە نەتەوەكان بۆ مێژوو تۆماریان كردووە، بەڵكو ئەو هەڵە و تاوانانەشن كە حزبێكی سیاسی، یان گرووپێك لە قۆناخێكی دیاریكراودا وەك پەڵەیەكی ڕەش و قێزەون لە مێژووی نەتەوەكەی خۆیدا تۆماری دەكەن، دەبێت نەتەوە ڕاستیان بكاتەوە و پەردەپۆشیان نەكات، ئەم حاڵەتەش لە مێژووی كۆی نەتەوەكانی جیهاندا هاوبەشە و چۆن مێژووی نەتەوەكانی پڕیەتی لە لاپەڕەی گەش و پرشنگدار، بە هەمان شێوە پڕیشیەتی لە پەڵەی ڕەش و قێزەون. نەتەوە چۆن شانازی بە لاپەڕە گەشەكانی مێژووی خۆیەوە دەكات، بە هەمان شێوە دەبێت بەرپرسیاریەتی ئەو لاپەڕە ڕەشانەش لە ئەستۆ بگرێت، كە تاقمێك، یان حزبێكی سیاسی لە ناو مێژووی نەتەوەدا تۆماریان كردووە.

مامەڵەكردن لەگەڵ مێژووی نەتەوە، تەنیا گێڕانەوەی زنجیرەی ئەو ڕووداوانە نین كە لە مێژووی نەتەوەدا ڕوویان داوە، بەم مانەیە مامەڵەكردن لەگەڵ مێژوو تەنیا هەڵدانەوەی لاپەڕەكان نییە بۆ ڕابردوو، بەڵكو بۆ گۆ هێنانەوەی ئەو ڕووداوانەیە و وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانەیە كە بۆچی هەندێك لاپەڕەی مێژوو گەش و پرشنگدارن و بۆچی هەندێك لاپەڕەی دیكەی ڕەش و قێزەونن؟

بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پەنا دەبەینە بەر «گۆڤاری فۆرین ئەفێرز - Foreign Affairs» كە یەكێكە لە گۆڤارە ناسراوەكانی جیهان و ئامۆژگای پەیوەندیەكانی دەرەوەی ئەمریكا دەری دەكات. ئەم گۆڤارە لە ژمارەی كانوونی دووەمی 2018 بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە توێژینەوەیەكی زانستی كرددوە كە بووەتە ناونیشانی گۆڤارەكە «ڕابردوو نامرێت. نەتەوەكان چۆن ڕووبەڕووی پەڵە ڕەشەكانی مێژوو دەبنەوە -The Undead past . How Nations confront the evils of History ؟»، توێژینەوە زانستییەكانی ئەم گۆڤارە پێمان دەڵێت: «نەتەوە سەركەوتوو نابێت، ئەگەر تەنیا شانازی بە لاپەڕە گەشەكانی مێژووی خۆیەوە بكات و لاپەڕە ڕەشەكانی هەمان مێژوو پەردەپۆش بكات، بە پێچەوانەوە نەتەوەی سەركەوتوو ئەو نەتەوەیەیە كە هەموو مێژووی خۆی بە زیندوو دەزانێت و بە شانازییەوە مامەڵە لەگەڵ سەركەوتنەكانی دەكات و شكست و تاوانەكانی ناو مێژووی خۆیشی لە یاد ناكات”.

پڕۆفیسۆر ڕیچارد جی ئیڤانز لە توێژینەوەكەی لە ژێر ناونیشانی: «لە نازیزمەوە بۆ دووبارە نەبوونەوەی بۆ هەتایە»، كە لە هەمان ژمارەی ئەو گۆڤارەدا بڵاو كراوەتەوە، پێمان دەڵێت: «لە شەستەكانی سەدەی ڕابردوو دوای ئەوەی ئەڵمانیای ڕۆژئاوا جارێكی دیكە لە بونیادنانەوەی ئەڵمانیای دوای شەڕ سەركەوتوو بوو، قوتابیان لە دایك و باوك و مامۆستاكانیان دەپرسی: نازیەت چی بوو؟ بۆچی ئەم كارەساتەی بەسەردا هێناین؟

ئەگەر سەرنج لەم پەرەگرافەی ئەو توێژینەوە زانستییە بدەین، دەبینین ئەم خاڵانەی خوارەمان پیشان دەدا:

1. ئەڵمانیا لە ناوەڕاستی شەستەكانی سەدەی ڕابردوو گەیشتە ئەو ئاستەی بگاتەوە بە دەوڵەتانی پێشكەوتووی ڕۆژئاوا، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو نەوەیەی دوای شەڕی دووەمی جیهانی و كۆتاییهاتنی نازیزم لە 1945 لە دایك بوون، لەو كاتەدا تەمەنیان 20 ساڵ بووە و هیچ یەكێك لەم نەوە تازەیە كارەسات و ڕووداوەكانی شەڕی دووەمی جیهانی و تاوانەكانی هیتلەر و نازیزمیان نەبینیوە.

2. ئەم نەوە تازەیەی دوای نازیزم، سەرجەم قۆناخەكانی پەروەردە و خوێندن لە باخچەی ساوایان تا قۆناخی زانكۆ دەگرێتەوە.

3. ئەم نەوە تازەیە هەتا ئەو كات لە بەردەم پرسیارێكی بێ وەڵامدا بووە «نازیەت بۆ وای بەسەر هێناین؟» بەڵام كەس نەبووە وەڵامێكی دروستیان بداتەوە.

پڕۆفیسۆر ڕیچارد ئیڤانز دەڵێت: «ئەڵمانیای ڕۆژئاوا شانی دایە بەر ئەوەی بەرپرسیاریەتیی تاوانەكانی نازیزم و هیتلەر هەڵبگرێت كە بە ناوی گەلی ئەڵمانیاوە ئەنجامیان دابوو، بەڵام ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات (ئەو كات ئەڵمانیا بە هۆی شەڕی ساردەوە دابەش ببوو بۆ ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا) كە سەركردەكانی هاوشێوەی ستالین وڵاتیان بەڕێوە دەبرد، بە پێچەوانەی ئەڵمانیای ڕۆژئاوا خۆیان لە تاوانەكانی نازیزم و هیتلەر بێبەری كرد و نەوەی تازەی دوای شەڕی دووەمی جیهانییان بە ئایدیۆلۆژیەتی كۆمۆنیستی و شانازیكردن بە سەركەوتنەكانی كۆمۆنیستی بە سەر نازیزم و هیتلەردا ڕاهێنا و تاوانەكانی نازیزم و هیتلەریان پەردەپۆش كرد».

پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە: پەردەپۆشكردنی تاوانەكانی نازیزم و هیتلەر بە ئایدیۆلۆژیای كۆمۆنیستی لە ئەڵمانیای ڕۆژئاوا چەند ساڵی خایاند؟ وەڵامی ئەم پرسیارە تەنیا مێژووی 44 ساڵی دوای شەڕی دووەمی جیهانی دەیداتەوە كە لە 9ی نۆڤێمبەری 1989 گەلی ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات دیواری بەرلینی ڕووخاند، پێش ئەوەی شەڕی سارد بە تەواوەتی كۆتایی بێت.

ئەم حاڵەتەی پڕۆفیسۆر ڕیچارد ئیڤانز لە مێژووی ئەڵمانیادا باسی دەكات، بۆ مێژووی هەموو نەتەوەكانی دیكە ڕاستە. هەر بۆ نموونە: ئەگەر ئەمریكییەكان خۆیان بە خاوەنی ئەو هەڵە و تاوانانە نەزانیبایە كە دژی دەستوورەكەی خۆیان كردوویانە كە بە دەق لە دەستوورەكەیاندا هاتووە و دەڵێت: «هەموو ئەمریكییەك ئازاد و خاوەنی هەموو مافێكە، بەڵام لە واقیعدا بەشێكی ئەمریكییەكان كۆیلەی بەشەكەی دیكە بوون»، ئەوا هەتا ئێستاش كۆیلایەتی لە ئەمریكا بوونی دەبوو، بەڵام كاتێك ئەبراهام لینكۆڵن ئەم پەڵە ڕەشەی لە مێژووی ئەمریكادا سپی كردەوە و لە ساڵی 1860 شۆڕشی كۆیلایەتی هەڵگیرساند و كۆیلایەتی كۆتایی پێ هێنا، ئێستا ئەمریكییەكان بە «میراتی ئازادی» ناوی دەبەن.

 گەلی كوردستان و مامەڵەكردنی لەگەڵ مێژووی هاوچەرخی خۆیدا

یەكێك لە دیاردە نەرێنییەكانی تەواوی گەلی كوردستان (كورد و تەواوی نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانیش) شێوازی مامەڵەكردنیەتی لەگەڵ مێژووی هاوچەرخی خۆیدا، كە مێژووی هاوچەرخی گەلی كوردستانیش هاوشێوەی كۆی نەتەوەكانی جیهان پڕیەتی لە لاپەڕەی گەش و پرشنگدار و لە هەمانكات لاپەڕەی ڕەش و تاوانی قێزەونیشی هەیە، بەڵام ئەوەی تێبینی دەكرێت لە دوای دابەشبوونی ماڵی كوردستانەوە لە ئاكامی لێكترازانەكەی ساڵی 1964ی پارتی دیموكراتی كوردستان و جیابوونەوەی باڵی مەكتەبی سیاسی، نەوە لە دوای نەوە بە لاپەڕە گەش و پرشنگدارەكانی مێژوو پەروەردە دەكەین و لاپەڕە ڕەش و تاوانە قێزەونەكانی ناو ئەو مێژووە لە نەوەكانی خۆمان پەردەپۆش دەكەین، هەر بۆیەشە هەتا ئێستا هەر لایەك بە «لەیلا»ی خۆی هەڵدەدات و بەشی هەرە زۆری خەڵكی كوردستانیش (نەوەكانی دوای 1964) لە مێژووی ڕاستەقینەی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كوردستان بێ ئاگان.

بە داخەوە گرنگیی سەرەتای لێكترازانی ماڵی كوردستان لە ساڵی 1964 هێندەی بۆ ڕۆژنامەنووسێكی بیانی وەك «دێڤید ئادەمسن» گرنگ بووە كە كتێبی «شەڕی كورد-كورد و لێكترازانی 1964»ی نووسیوە، هێندە بۆ هیچ مێژوونووس و سیاسەتمەدارێكی كوردستان گرنگ نەبووە، هەر بۆیە لە سەرەتای هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو سەرۆك مسعود بارزانی هەستی بەم بۆشاییە كرد و دەستی كرد بە نووسینەوەی «مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان لە سەدەی بیستەمدا»، ئەم هەوڵەشی كە تا ئێستا پێنج بەرگی كۆتایی هاتووە و هەتا ساڵی 2002ی بڵاوكردووەتەوە و هیوای سەلامەتی و تەمەن درێژی بۆ دەخوازین و هیوادارین بەشەكانی دیكەشی هەتا 2022 لە ئایندەیەكی نزیك بگاتە دەستی هەر هاووڵاتیەكی كوردستان.

ئەم هەوڵەی سەرۆك مسعود بارزانی بۆ نووسینەوەی مێژووی «بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان لە سەدەی بیستەمدا»، لەوەدا بایەخەكەی دەردەكەوێت كە سەرۆك مسعود بارزانی «چۆن شانازی بە لاپەڕە گەشەكانی مێژوو دەكات، بە هەمان شێوە دەست دەخاتە سەر لاپەڕە ڕەشەكان و هەڵە و تاوانەكان كە لەو مێژووەدا ڕوویان داوە و بوونە بەشێك لە «مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان»، بەڵام ئەوەی مایەی نیگەرانییە ئەوەیە ئەم هەوڵەی سەرۆك مسعود بارزانی نەبووەتە پڕۆگرامێك بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانەی كە نەوەكانی ئێستا لەسەر مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان هەیانە، هەروەها ئەم هەوڵە نەبووەتە هەوێنێك بۆ زانكۆ و ئامۆژگا و سەنتەرەكانی لێكۆڵینەوە هەتا وەك مێژوو توێژینەوە و لێكۆڵینەوەی ڕەخنەگرانەی لەسەر بكرێت، تەنانەت لەسەر كتێبەكانی سەرۆك بارزانی، هەتا نەوەكانی ئێستا و داهاتوو بزانن بۆچی ماوەی نزیكەی 60 ساڵە ماڵی كوردستان دابەش بووە و هەتا ئێستا ئەو كەلێنەمان بۆ پڕ ناكرێتەوە.

لێرەوە ئەگەر بە شێوەیەك لەسەر نووسینەكەی ڕیچارد ئیڤانز، پرسیارێك سەبارەت بە مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان بورووژێنین و بپرسین، ئەگەر ئێستا پرسیارێك ئاراستەی سەرجەم مامۆستایان و ڕاگرانی كۆلیژەكانی زانستی سیاسەت و كۆلێژی ئاداب – بەشی مێژوو بكەین و پێیان بڵێین: ئایا دەتوانن قوتابیانی قۆناخی كۆتایی ڕابسپێرن بۆ ئەوەی سیمیناری كۆتاییان لەسەر مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان بە لاپەڕە گەش و پرشنگدارەكان و لاپەڕە ڕەش و تاوانە قێزەونەكانی ئەو مێژووە ئامادە بكەن؟

 ئەگەر وەڵامی ئەم پرسیارە لە ناو واقیعی ئێستای پەروەردە و خوێندن و خوێندنی باڵا لە كوردستان وەربگرینەوە، ئەوا گومانی تێدا نییە كە وەڵامێكی ئەرێنیمان دەست ناكەوێت، لەبەر ئەم هۆكارانە:

 لە ماوەی 30 ساڵی ڕابردوو (1992-2022) كە ماوەی سێ دەیەی حوكمڕانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و نۆ كابینەی حكومەت، هیچ كات سەقامگیریی سیاسی نەگەیشتووەتە ئەو ئاستەی كە بتوانرێت پڕۆگرامێكی خوێندن بەو شێوەیە ئامادە بكرێت كە نەوەكانی ئێستا و داهاتوو بە شێوەیەك لە لاپەڕە گەشەكان و لاپەڕە ڕەش و تاوانەكانی مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان تێبگەن.

 گەلی ئەڵمانیا لەو ڕاستییە تێگەیشت كە ناكرێت هەوڵ بۆ بونیادنانی ناسنامەیەكی نوێ بدرێت و باز بەسەر تاوانەكانی ڕایخی سێیەمی هیتلەردا بدەن، بەڵام بە پێچەوانە ئێمە هەتا ئێستاش پێمان وایە تەنیا بە پەردەپۆشكردنی هەڵە و تاوان و شاردنەوەی لاپەڕە ڕەشەكانی مێژووی خۆمان دەتوانین ناسنامەیەكی تازە بۆ نەتەوەی خۆمان دروست بكەین.

پڕۆفیسۆر شێرزاد نەجاڕ لە نووسینێكیدا بۆ گۆڤاری «گوڵان» ئاماژەی بە گوتەی فەیلەسووفێكی یۆنانی كردبوو، نووسیبووی: «ئەوەی مێژوو نەخوێنێتەوە، هەر بە بچووكی دەمێنێتەوە»، لە تەفسیری بۆ گوتەی ئەم فەیلەسووفەش ئاماژەی بەوە كردبوو: «مەبەست لە خوێندنەوەی مێژوو، تێگەیشتن و پەندوەرگرتنە لەو مێژووە بە لاپەڕە گەش و پرشنگدارەكانی و بە لاپەڕە ڕەشەكانیشیەوە، خوێندنەوەی مێژوو تەنیا بۆ شانازیكردن نییە، بەڵكو بۆ پەند و وانەوەرگرتنیشە».

لێرەوە با پرسیارێكی دیكە بورووژێنین و بڵێین: لە دوای لێكترازانەكەی ساڵی 1964، نزیكەی شەش نەوەی تازە (ئەگەر هەر 10 ساڵ بۆ نەوەیەك حیساب بكەین) لە كوردستاندا هاتوونەتە ئاراوە و ئەگەر ژینگەی سیاسی و حوكمڕانی بەو شێوەیە بووبێت كە بوار نەدرابێت ئەم شەش نەوەیە لە مێژووی خۆیان بەڕاستی تێبگەن، دەبێت چ داهاتوویەك چاوەڕێی گەلی كوردستان بكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە واقیعی نزیكەی 60 ساڵی ڕابردووی مێژووی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان دەیداتەوە و پێمان دەڵێت: لەگەڵ شاردنەوە و دڕاندنی هەر لاپەڕەیەكی ڕەشی مێژووی خۆمان، لاپەڕەیەكی ڕەش و تاوانێكی تازە لەو مێژووەدا دەنووسرێتەوە، بۆیە ئەگەر داهاتووی نەتەوەی خۆمان مەبەست بێت، نابێت لاپەرە ڕەشەكانی مێژوو بە ئایدیۆلۆژیەتی سیاسی پەردەپۆش بكرێن.

 كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەری 2017

هەڵە و تاوان دژی چارەنووسی نەتەوەیەك

ئەگەر منداڵێكی كەركووك و ناوچە دابڕێنراوەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان لە كاتی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و پاشانیش كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەر تەنیا تەمەنی (4) ساڵ بووبێت و ئەو كات نەیزانیبێت چی ڕووی داوە و ئێستا كە تەمەنی بووەتە (9)ساڵ و پرسیار لە دایك و باوك و مامۆستاكەی لە قوتابخانە بكات و بڵێت: بۆچی وامان بەسەر هات و هێزی پێشمەرگە و حوكمڕانی كوردستانی لەم ناوچانە بوونی نەما؟ ئاخۆ دەبێت چ وەڵامێك وەربگرێت؟

ورووژاندنی ئەم پرسیارە لە هزری ئەم منداڵە تەمەن (9)ساڵەدا زۆر دوورە لەوەی بزانێت كە ململانێ و كێشەی نێوان پارتە سیاسییەكانی كوردستان بوونی هەیە، یان بوونی نییە، بەڵكو ئەم پرسیارە لەو هەستە نەتەوەییەوە سەرچاوە دەگرێت كە ئەویش وەك هەر منداڵێكی ناوچەكانی ژێر ئیدارەی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەر بە زمانی كوردی قسە دەكات، بەڵام ئەو ژینگەی ئەو تیایدا دەژی، لە ژینگەی خوشك و براكانی لە شارەكانی دیكەی ژێر ئیدارەی حكومەتی هەرێمی كوردستان جیاوازە، ئەم منداڵە وێڵە بە دوای زانینی ئەو جیاوازییەی كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەر بەسەریدا فەرزی كردوون، لە كاتێكدا لەوانەیە نەزانێت پارتی و یەكێتی و حزبەكانی دیكەی كوردستان بوونیان هەیە، یان بوونیان نییە.

پرسیاری گرنگتر ئەوەیە: ئایا دایك و باوكی، یان ئەو مامۆستایەی لە قوتابخانە وانەی دەداتێ، دەتوانن بەو جۆرە وەڵامی ئەم منداڵە تەمەن 9 ساڵەیە بدەنەوە كە بۆچی كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەر ڕووی دا؟ بۆ ئەم وەڵامە ئەگەر گریمانەی ئەوە بكەین، توانییان ئەو منداڵە لە ڕاستیی كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەر تێبگەیەنن و پێی بڵێن ئەم كارەساتە بۆ لەباربردنی ئاكامی ڕیفراندۆم و سەربەخۆیی كوردستان بووە، ئایا چ موچڕكێیەكی هەستكردن بە شەرمەزاری بەرامبەر ئەو تاوانە ناخی ئەو منداڵە ڕادەچڵەكێنێت؟

ئەو ساتەی ئەو منداڵە موچڕكێی هەست بە شەرمەزاری ڕایدەچڵەكێنێت، دەبێتە ئەو خاڵەی كە بە شێوەیەكی خۆڕسك هەست دەكات كەسانێك ئەو تاوان و هەڵەیەیان وەك پەڵەیەكی ڕەش بە ناوی ئەویشەوە لە ناو مێژووی نەتەوەدا تۆمار كردووە و، ئەم تاوان و هەڵەیەی 16ی ئۆكتۆبەر دژی لایەنێكی سیاسی، یان گرووپێكی دیكە نەكراوە، بەڵكو ئەمە تاوان و هەڵەیەكە دژی ئامانجی نەتەوەیەك كراوە و دەبێت نەتەوە ئەم تاوان و هەڵەیە ڕاست بكاتەوە، نەك بكرێتە تیر و توانج بۆ تاقمێك، یان گرووپێك كە لەم تاوان و هەڵە مێژووییە دژی نەتەوەی خۆیان تێوە گلاون و تەواوی نەتەوەكەشیان لەگەڵ خۆیان لەو تاوان و هەڵەیە تێوەگلاندووە. ئەمەیە فەرزی دەكات بیر لەوە بكەینەوە، چۆن هەوڵ دەدەین لاپەڕە گەش و پڕشنگدارەكان بە زیندوویی بمێنێتەوە، دەبێت بە هەمان شێوەش هەوڵ بدەین لاپەڕە ڕەش و تاوان و هەڵەكانی ناو مێژووی نەتەوە بە زیندوویی بمێنێتەوە، بۆ ئەوەی بتوانرێت بە شێوەیەكی دروست مامەڵەی لەگەڵ بكرێت و ڕێگە نەدرێت هەرگیز جارێكی دیكە هەڵە و تاوانی لەو شێوەیە لە مێژووی نەتەوەدا دووبارە ببێتەوە.

لێرەوە ئەگەر خوێندنەوەیەكی ورد بۆ هەڵە و تاوانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017 بكەین كە دژی خواست و ئاواتی نەتەوەیەك بۆ سەربەخۆیی ئەنجام درا، ئەوا پرسەكە بەو شێوەیە خوێندنەوەی بۆ ناكرێت كە ئەم كارەساتەی بووە پەلەیەكی ڕەشی هەڵە و تاوان لە مێژووی نەتەوەكەماندا، بكرێتە كراسەكەی عوسمان و ساڵانە شێوەنی بە دەوردا بگێڕین، بەڵكو بۆ ئەوەیە ئەم تاوان و هەڵەیە بە زیندوویی بمێنێتەوە و مامەڵەی دروستی لەگەڵ بكرێت، بۆ ئەوەی ئەو پەڵە ڕەشە لە ناو مێژووی نەتەوەدا بكەینە پەند و وانەیەك و جارێكی دیكە بە هیچ جۆرێك دووبارە نەبێتەوە.

خوێندنەوەی جیاواز بۆ تاوانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017 بۆ ئەوەیە مێژوو بكەینە خانەیەكی چاكسازی كە تیایدا ئەقڵییەت و بیركردنەوەی بوغز و كینە دژی خواستی نەتەوە بگۆڕین بۆ ئەقڵییەت و بیركردنەوەی ئینتیما بۆ خاك و خۆشگوزەرانیی نەتەوە.

نەتەوە سەركەوتووەكانی جیهان هەرگیز بە ئەقڵییەتی تۆڵەسەندنەوە لە تاقم و گرووپێك مامەڵەیان لەگەڵ خاڵە ڕەشەكانی مێژووی خۆیان نەكردووە، بەڵكو بەو جۆرە مامەڵەیان لەگەڵ كردووە كە ئەو هەڵە و تاوانە، وەك هەڵە و تاوان و پەڵەی مێژوو ددانی پێدا بنرێت و پاشان بە گیانێكی لێبوردەیی هەوڵ بدرێت ئەو هەڵە و تاوانە ڕاست بكرێتەوە، هەروەك چۆن نیلسۆن ماندیلا دوای كۆتاییهاتنی حوكمڕانیی ڕەگەزپەرستی «ئاپارتاید» لە باشووری ئەفریقیا زۆر لۆژیكانە بە متێۆدی «ددانپێدانان بە ڕەگەزپەرستی و دووبارە پێكهاتنەوە» ئەو كێشە گەورەیەی ڕەگەزپەرستی لە ئەفریقیای باشوور كۆتایی پێ هێنا و هەر لەسەر ئەم میتۆدە بەرزە خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی پێ بەخشرا.

لەسەر ئەم بنەمایە ئەگەر هەڵوەستەیەك لەسەر لۆژیكی سەرۆك بارزانی بكەین بۆ چۆنیەتی مامەڵەكردنی لەگەڵ كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەری 2017 لەو كاتەی كە باڵیۆزی ئەمریكا نامەی بۆ سەرۆك بارزانی ناردبوو و بۆی نووسیبوو: «ئەمڕۆ دوێنێ نییە»! سەرۆك بارزانی بەو جۆرە وەڵامی دابووەوە: «سبەینێش ئەمڕۆ نابێت»، ئەمە مانای ئەوەیە سەرۆك بارزانی لەوە دڵنیا بووە كە هێزی پێشمەرگەی كوردستان وانەیەكی ئەوتۆ بەو هێزە دەدات كە هێرش دەكاتە سەر كوردستان، جارێكی دی نەتوانن بیر لە داگیركردنی كوردستان بكەنەوە، هەر ئەمەش وای كرد، هێزی بەرامبەر ناچار شەڕەكە ڕابگرێت و دەست بە دانوستاندن بكرێتەوە و قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان بپارێزرێت، كە ئەمەش ئامانجی هەموو خەڵكی كوردستان بوو.

لەماوەی ئەو پێنج ساڵەی بە سەر كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەر تێدەپەڕێت، سەرۆك بارزانی و پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ یەك ساتیش بەو جۆرە مامەڵەیان لەگەڵ ئەم هەڵە و تاوانە نەكردووە كە وەك هەڵە و تاوان دژی پارتی دیموكراتی كوردستان كرابێت، بەڵكو ئەم كارەساتە بەرەنجامی كاڵفامیی سیاسی، یان بوغز و ڕق و كینەی تاقمێك دژی لایەنێكی سیاسی بووە، بەڵام لە بنەڕەتدا ئەم تاوانە بە دەستی تاقمێك ئەنجام دراوە كە خۆشیان بەشێكن لە هەمان ئەو نەتەوەیەی كە ئەو تاوانەیان لە دژی ئەنجام داوە، لە بەرامبەریشدا ئیرادەی گەلی كوردستان لە میانەی سێ هەڵبژاردنی دوای كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەری 2017 بە دەنگ پێدانیان بە سەرۆك بارزانی و پارتی دیموكراتی كوردستان، ئەو ڕاستییەیان سەلماندووە كە كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەری 2017 هەڵە و تاوانە لە مێژووی نەتەوەدا و دەبێت ئەم هەڵە و تاوانە وەك خۆی مامەڵەی لەگەڵ بكرێت و بوار نەدرێت جارێكی دیكە هەڵە و تاوانی لەو شێوەیە لە مێژووی نەتەوەدا دووبارە ببێتەوە.

ئەم ددانپێدانانەی ئیرادەی گەلی كوردستان بەو هەڵە و تاوانە بووەتە نەخشە ڕێگەیەك كە سەرۆك بارزانی لۆژیكانە مامەڵەی لەگەڵ دەكات و هەوڵی خۆی خستووەتە پاڵ ئیرادەی خەڵك و هەموو هەوڵەكانی خۆی لە پێناوی ئەوەیە كاریگەرییە نەرێنییەكانی ئەم هەڵە و تاوانە بە ڕێگەی ئاشتەوایی و پێكهاتنەوە لەسەر ئاستی یەكڕیزیی نێوماڵی كوردستان و بە ڕێگەی ئاشتەوایی و پێكهاتنەوە لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵی عێراق، نەهێڵێت جارێكی دیكە ئەوەی بە ئەو خاكەی بە هەڵە و تاوانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017 لە دەست گەلی كوردستان دەرچوو، دووبارە ببێتەوە و ئەمڕۆ سەربەرزانە بگەڕێتەوە سەر خاكی كوردستان و خەڵكەكەشی لەو نەهامەتی و بێڕێزی پێ كردنە ڕزگاریان بێت كە ئێستا وەك ئاكامە نەرێنییەكانی ئەو هەڵە و تاوانە بە دەستیەوە دەناڵێنن.