 "كە باسی یادی ڕۆژی كچان دەكرێت.. كچی كوردیش جێی خۆیەتی سەر هەڵبڕێت بە ئومێدەوە تەماشای ژیان بكات"

لە ساڵوەگەڕی ڕۆژی جیهانیی كچان (11 ی ئۆكتۆبەر) چۆن دەكرێ كچان لەسەر ئەوە ڕابهێنین كە بڕوای تەواویان بە تواناكانیان هەبێت و هەرگیز چەوساندنەوە و ژێردەستەیی بە میراتی خۆیان نەزانن؟ چۆن دەكرێت بە پشتبەستن بە خۆیان ئەو بەربەستانە بشكێنن؟ بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان وەڵامی ئەم پرسیارانە دەدەنەوە.

بە مەبەستی تیشك خستنەسەر گرینگیی پەروەردەكردنی كچان و دۆزینەوەی ڕێگەچارەی گونجاو و نەهێشتنی بەربەستەكانی بەردەم پراكتیزەكردنی مافەكانیان و دابینكردنی ژیانێكی باشتر و نەهێشتنی جیاكاری ڕەگەزی، لە ڕێكەوتی 19/10/2011 نەتەوە یەكگرتووەكان بە بڕیاری ژمارە 66/70 بڕیاری دا ئەو ڕۆژە بە ڕۆژی كچ لە جیهان بناسرێت، بۆ یەكەمجاریش نەتەوە یەكگرتووەكان لە 11/10/2012 یادی ڕۆژی جیهانی كچانی كردەوە، تەنانەت ساڵی 2015 لەلایەن بان كیمۆن سكرتێری گشتیی پێشووی نەتەوە یەكگرتووەكان كرا بە ساڵی كچان و لەلایەن كۆمەڵێ وڵات واژووی لەسەر كرا، گرنگترین هەوڵەكانیش بۆ برەودان بە خوێندنی كچان و وەبەرهێنان لە كچان بوو.

لیا سەیفەدین بەرپرسی لقی سلێمانی / یەكێتی ئافرەتانی كوردستان، سەرەتا ئاماژە بەوە دەكات كە "ڕاگەیاندنی ڕۆژی جیهانیی كچان، لەلایەن دامەزراوەیەكی گەورەی وەك نەتەوە یەكگرتووەكان تەنیا دیاریكردنی ڕۆژێك نەبوو بۆ كچان، بەڵكو لە دوای هەستكردن بوو بەو كێشە و گرفتانەی ڕووبەڕووی كچانی كۆمەڵگە جیاجیاكانی جیهان ببوونەوە، ڕاگەیاندنی ئەم ڕۆژە بۆ دداننان بوو بە مافەكانی كچان و ئەو ئالەنگارییە دژوار و جۆراوجۆرانە كە كچان لە سەرانسەری جیهاندا ڕووبەڕوویان دەبێتەوە. هاوكات دەڵێت: "‎ڕۆژی جیهانیی كچان سەرنج دەخاتە سەر پێویستیی هەنووكەیی بۆ چارەسەركردنی ئەو ئاریشانەی كچان ڕووبەڕوویان دەبنەوە لە بەرەوپێشچوون، یان بەدیهێنانی مافە مرۆییە سەرەتاییەكان تا سەرجەم مافەكانی دیكەیان".
لیا سەیفەدین ‎یەكێك لە هۆكارەكانی دیكەی دیاریكردنی ئەو ڕۆژە وەك ڕۆژێكی جیهانیی كچان، دەگەڕێنێتەوە بۆ "لاسەنگی لە بەدەستهێنان و مومارەسەكردنی مافەكان لە نێوان توخمی نێر و مێ" و ڕای وایە: "زاڵبوونی توخمی نێر بەسەر توخمی مێدا لە ناو كۆمەڵگە جیاجیاكان بە گشتی و خێزان بە تایبەتی ڕەنگدانەوەی بووە". هەر لەو بارەیەوە گوتی: "‎لە هەرێمی كوردستان بە هۆی ڕیشە درێژبوونی ئەقڵییەتی پیاوسالاری لە تەواوی كۆمەڵگە و خێزان بە ڕوونی هەست بە لاسەنگیی جێندەری دەكرێت لە نێوان كوڕ و كچەكانماندا، وەك سنووداركرنی تواناكانی كچان، بێبەش كردنیان لە مافی خوێندن، دەستدرێژیی سێكسی، ئەنجامدانی توندوتیژی دەروونی و جەستەیی، ناچاركردن و بەزۆر بەشوودان، كار پێكردنی زۆر و تەماشاكردنیان بە چاوی خزمەتكار لە ناوماڵ و...هتد. ‎خێزان ڕۆڵی سەرەكی و بەرچاوی هەیە لە پەروەردەكردنی تاك بۆ كۆمەڵگە، بەتایبەت دایك ڕۆڵی گرینگ و بەرچاوی هەیە لە گرینگیدان بە توانای كچەكەی و ڕاگرتنی هاوسەنگی لە نێوان ڕەگەزەكانی خێزان، پێوستە دایكان هۆشیاریی گشتی و بەتایبەت هۆشیاریی پەروەردەیی و كۆمەڵایەتییان لە ئاستێكی گونجاو و بەرز بێت، تا بتوانن هاوكار و پشتیوانی كچەكانیان بن و گرینگی بە تواناكانیان بدەن و هاوكاریان بن بۆ سەركەوتن و زاڵبوون بەسەر كێشە و گرفتە تایبەت و كۆمەڵایەتییەكان و داكۆكیكاری سەرسەختی بەدەستهێنانی مافەكانیان بن. ‎هەروەها لەلایەن دامەزراوە فەرمییەكانەوە پێویستە كچەكان وەك ڕەگەزێكی گرینگ و هاوبەشی كۆمەڵگە سەیر بكرێن، ئەمەش لە ڕێگەی ژینگەیەكی ئارام و پارێزراو و دوور لە هەر توندتیژیی و جیاوازییەكی ڕەگەزی و دابینكردنی ماف بە یەكسانی بەسەر تەواوی كۆمەڵگەدا دەستەبەر دەكرێت". گوتیشی : "ئەگەر وەك مرۆڤ و دوور لە جیاكاری ڕەگەزی سەیری كچان بكرێت، ئەوا جگە لە ئەركی دایكایەتی و بەڕێوەبردنی ماڵ، لە بەرەوپێشچوون و پێشكەوتنی كۆمەڵگەش ڕۆڵ و كاریگەریی بەرچاویان دەبێت، ناتوانرێت چاوەڕێی پێشكەوتنی كۆمەڵگە بكرێت، ئەگەر تواناكانی كچان سنوودار بكرێت و لە ماڵەوە بەند بكرێن و بكرێنە قوربانیی كەلتووری پیاوسالاری.. خۆشبەختانە سەرباری هەموو ڕێگری و بەربەستەكانی بەردەم كچان، بەڵام بەراورد بە ساڵانی ڕابردوو، كچان لە هەرێمی كوردستاندا توانیویانە خۆیان لەگەڵ بەرەوپێشچوونە جیهانییەكان بگونجێنن و لە ئێستادا ڕۆڵ و كاریگەری بەرچاویان هەیە، هەر چەندە كەموكووڕیمان زۆرە و هێشتا زۆر كەس بە بینینی كچێك و دەركەوتنی تواناكانی لە هەر بوارێكدا بێت، لەسەر تیڤی، یان سۆشیال میدیا هێرشی دەكەنە سەر، بەڵام لە هەمان كاتدا دەبینین زۆرێكی دیكە ڕایان جیاوازە و بەرگری و دەستخۆشی لێ دەكەن".

ئیبراهیم حاجی زەڵمی خاوەنی بڕوانامەی ماستەرە لە كۆمەڵناسی و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: "پەروەردە و پێگەیاندن لە خێزانەوە دەست پێ دەكات و، خێزان بنەما و بنچینەی پەروەردەكاری و ڕەویەدانەر و نەخشەبۆكێشی ڕەبتاری تاكەكانە. دایك ئەندازیاری ئەو ڕۆڵە گرنگ و بێ نموونەیە. باوك و دایك كاتێك لە نێو ماڵەكانیاندا منداڵەكانیان بەخێو دەكەن و نازیان دەكێشن و سەرپەرشتیی ژیان و گوزەرانیان دەكەن و چاودێری كار و ڕەفتارەكانیان دەبن، زۆر گرینگە بە چاوی یەكسانی و بە رۆحی دادپەروەرییەوە مامەڵەكانی خۆیان بۆ منداڵەكانیان ئاراستە بكەن. ڕەگەز و گەورەیی و بچووكی و جوانی و لەشساغی و پێوەرە دەسهاتووەكان نەبنە بەربەستی دادپەروەرییان. جیاوازی نەخەنە نێو كایە پەروەردەیی و پێگەیاندنە كۆمەڵایەتییەكەیان لەنێو خێزاندا. مەخابن لەو كۆمەڵگەیانەی كە سیستمی باوك سالاری هەیە و ژیانی كۆمەڵایەتی لە سەربنەمای پێگە و ڕەگەز و بەشینەوەی ماف لەسەر بنەمای هێز وەستاوە، عورف و داب و نەریتی نەنووسراوی ژیانی جووتیاری و قۆناغی كشتوكاڵی ڕۆشنایی دەدا بە بەهاكانی.. ئیتر جیاكاری لەسەر بنەمای جێندەر و تەماشەكردنی تاك لەسەر بنەمای ڕەگەز و دەستنیشانكردنی پێگە و ئەركی لەسەر دەستووری عورفی كۆمەڵایەتی باڵی كێشاوە بەسەر كۆمەڵگەدا.. لێرەوە كچ وەك مێینەیەك و كچ وەك تاكێكی بێهێز لەچاو نێرینە بەو ئاستەی كە خۆی وەك مرۆڤێك شایەنیەتی و شایستەیەتی مەخابن بۆی ڕەوا نابینرێت.. بەڵام ئەمڕۆ لە كوردەواریدا بەو پێیە كە هۆشمەندییەك هاتووەتە ئاراوە، كرانەوەیەك بۆ یەكسانی لە ماف و ئەركدا خۆشنوودییەكی هێناوەتە ئاراوە. لەمەشەوە كە باسی یادی ڕۆژی كچان دەكرێت.. كچی كوردیش جێی خۆیەتی سەر هەڵبڕێت بە ئومێدەوە تەماشای ژیان بكات. بەو پێیەی زۆربەی ئەو كۆت و بەندانەی كە لەبەر دەمی كچاندا بوون، لاچوون و لەسەر گەورەترین پۆستی ئیداری و حكوومی كچ نوێنەری خۆی و نموونەی خۆی دەبینێتەوە. پێویستە خۆیشی لە ئاست ئەو بەرپرسیارەتییە گەورەیەی كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و ئینسانییەدا بێت، وەك كاڵا خۆی نەبینێت لە بەردەم ئەوەی بەرامبەریدا و وەك سەللەیەكی چێژدەر بە پیاو خۆی بنوێنێت، بەڵكوو ئەو پەروەردە و بونیادی كۆمەڵگە و ڕۆڵەكانی كوردەواری لەسەر دەستی ئەوە و تا ئەمڕٍۆ كوردەواری چاوی لە دەستی ئەوە".
هێشوو دارا سەلیم بەرپرسی ئەنجومەنی دەوروبەری سلێمانی (ی.ئا.ك)، هێما بۆ ئەوە دەكات: "بایەخدان بە مافەكانی مرۆڤـ، سیمای شارستانیەتی كۆمەڵگەكانە بە گشتی و بایەخدانیش بە ئافرەتان و مافەكانیان زیاتر ڕووی گەشی كۆمەڵگە پیشان دەدات و هەستی شانازیكردن بە مرۆڤ دەبەخشێت".
گوتیشی: "كچان كە توێژێكی تایبەتی ناو ڕەگەزی ئافرەتانن تایبەتمەندیی خۆیانیان هەیە و پێویستی زیاتریان بە بایەخپێدان هەیە، ئەویش لەبەر دۆخی تایبەتیی ئەم توێژەیە كە لە ڕووی دەروونی و هەڵسوكەوتی كۆمەڵایەتییەوە زۆرتر هەستیارن و زووتر كارلێك لەگەڵ ڕووداو و پێشهاتەكان دەكەن". جەختی لەوەش كردەوە كە "كچان لە ڕووی ماف و ڕێزەوە پێویستیان بەوەیە بە سۆز و گرنگیپێدانەوە مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت، ڕێزی داوا و خواستەكانیان بگیرێت. كچان خواستیان ئەوەیە هەڵاوێردن و جیاكاری كۆمەڵایەتی و ڕەگەزییان بەرانبەر نەكرێت لە خێزاندا و وەك پەراوێزی ڕەگەزی نێر تەماشا نەكرێن، هەر لە خێزاندا كچان پێویستیان بە فێركردنی ئاگایی و ڕاهێنانی بەردەوام هەیە لەسەر خۆپێگەیاندن و هاندانیان بۆ خۆ ڕۆشنبیركردن و بڕوابەخۆبوون، پێویستە ئاگایی پێویستیان پێ بدرێت لە بارەی مەترسییەكانی ئەم سەردەمە و چۆنێتی خۆپاراستن لەو لادانانەی لە كۆمەڵگەدا هەیە".
هێشوو دارا سەبارەت بە ئەركی حكومەتو ڕێكخراوەكانی مەدەنی و حكوومی لە وەبەرهێنانی سامانی مرۆیی كچان وتی: "ئەركی گەورەیان دەكەوێتە سەرشان لە ڕووی پارێزگاریكردن لە مافەكانی كچان و دەستەبەری یاسایی پێوێست بۆیان لە پێناو ڕێخۆشكردن بۆ دروستكردنی خێزان و پاراستنی بەهاكانی خێزان، هەروەها ئاگابوونی زیاتر لەو كچانەی تووشی بێ لانەیی بوونەتەوە لە ئەنجامی لەدەستدانی خێزانەكانیانەوە بۆ ئەوەی نەكەونە مەترسییەوە و ڕووبەڕووی توندوتیژی نەبنەوە، لە ڕوویەكی دیكەشەوە زیاتر هەوڵی پاراستنی ئافرەتان بە گشتی و كچان بە تایبەتی بدرێت لە هەموو شێوازەكانی توندوتیژی و سزای ئەوانە بدرێت هەڵسوكەوتی خراپیان لەگەڵ دەكەن."
عەبدولخالق ئیبراهیم مستەفا، مامۆستای ڕاگەیاندن لە زانكۆی پۆلیتەكنیكی هەولێر، ڕای وایە: "بەو پێیەی مرۆڤ بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتییە و بەشێكی زۆر لە بەها و پێوەر و دنیابینییەكەی لە ژینگە كۆمەڵایەتییەكەی وەردەگرێت، هەر لە خێزانەوە تا دەگاتە قوتابخانە و مزگەوت و ڕاگەیاندن، ئەوەی زۆر بە گرینگ و فاكتەری هەرە كاریگەری دەبینم لە پێگەیاندنی كەسێتی كچ لە كۆمەڵگەی كوردی بریتییە لە ڕۆڵی دایك و باوك، دایك و باوك لەو ڕووەوە هەم دەرد و هەم دەرمانن، دایك و باوكی ڕۆشنبیر و خوێندەوار و هۆشیار جگە لەوەی خۆیان چاوگەیەكی سەرەكیی گواستنەوەی بەهای جوان و بیری داهێنانكارانەن بۆ منداڵەكانییان، لە هەمان كاتدا دەتوانن ببن بە فلتەری ڕێگرتن و كەمكردنەوەی كاریگەرییە نەرێنییەكانی ڕاگەیاندن و فاكتەرەكانی دیكە، خۆ ئەگەر باوان لەم ئاستەی بەرپرسیاریەتیدا نەبن و بە ئەندازەی هەستیاریەكەی هەگبەی ڕۆشنبیری و باكگراوندی دەروونزانی پڕ و بەهێز نەبن، ئەو كات فاكتەر و كارەكتەرە كۆمەڵایەتییەكانی دیكە ڕۆڵ و كاریگەرییە نەرێنییەكانیان دوو هێندە و چەند هێندە زیاتر دەبێت. بۆ كچ ئەم بابەتە هەستیارترە و باوان دەبێت لە ڕووی متمانەبەخۆبوون و ئاشناكردنی بەو بەربەست و تەحەددییە چاوەڕوانكراوانەی كۆمەڵگە و شێوازی زاڵبوون بە سەریان دەبێتە یارمەتیدەر و ڕێنیشاندەرێكی باشی كچ تا بزانێت ڕێگای خۆسەلماندن و بەدیهێنانی خود بە گوڵ نەچنراوە".