ولیەم ولفۆرس پڕۆفیسۆری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە كۆلێژی دارتمەوس بۆ گوڵان: بایدن ناتوانێت لەبارەی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێرانەوە بڕیاری قورسی سیاسی بدات
گری ولیەم ولفۆرس پڕۆفیسۆری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانە لە كۆلێژی دارتمەوس، تایبەتمەند و پسپۆڕی چەند بوارێكی دیاریكراوە وەك سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئاسایش و توندوتیژی. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا لە بارەی بارودۆخی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیاسەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیە.
* زۆر جار باس لە كێشە و ئاڵۆزییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكرێت و هۆكارەكەش گرێ دەدرێتەوە بە نەبوونی دیموكراسی لەم ناوچەیەدا، ئێوە چۆن لەم پرسە دەڕوانن؟ ئایا دەكرێت بە دیاریكراوی باس لەو كێشانە بكەن كە بە هۆی نەبوونی دیموكراسییەوە سەرهەڵدەدەن و دێنەئاراوە؟
- بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە نابێت ئەو ڕاستییە ڕەچاو نەكەین كە نەبوونی دیموكراسی سەردەكێشێت بۆ كۆمەڵێك كێشەی گەورە كە كاریگەریی نەرێنییان لە سەر پەیوەندییەكانی نێوان هاوڵاتی و حوكمڕانەكان دەبێت، بۆ نموونە نەبوونی دیموكراسی سەرهەڵدان و تەشەنەسەندنی گەندەڵی لێ دەكەوێتەوە، هەروەها دەبێتە هۆی ئەوەی كە نەتوانرێت وەك پێویست لێپرسینەوە لە سەركردە و كاربەدەستەكان بكرێت لەسەر ئەدا و چۆنیەتی ئیدارەدانی دەسەڵات و داهاتی وڵاتەكە. هەموو ئەمانەش لە دەرئەنجامدا نایەكسانییەكی گەورە و قووڵیان لێ دەكەوێتەوە لە نێو كۆمەڵگەدا، مەبەستم نایەكسانییە لە بەهرەمەندبوون لە سامان و داهاتی وڵاتەكە، ئەویش بە قازانجی دەسەڵاتداران، نەك لە بەرژەوەندیی خەڵك و هاووڵاتیان.
* هەروەك ئاشكرایە جگە لەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووەتە گۆڕەپانی ململانێی نێوان هێزە دەرەكییە دەستڕۆیشتووەكان، بەڵام لە هەمان كاتدا ئەوەی بەدی دەكرێت ئەوەیە كە پەیوەندیی نێوان وڵاتانی ئەم ناوچەیەش بارگرژی و دژایەتی لەخۆدەگرێت، ڕاوبۆچونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
- ئەوە ڕاستە كە یەكێك لە هۆكارە گرنگەكانی دیكەی تەنگژە و كێشە و تەحەددییەكانی ئەم ناوچەیە بریتییە لە بوونی ململانێ و كێبڕكێی برەودان بە دەسەڵات و دەستڕۆیشتوویی لە نێو خودی هێزەكانی ئەم ناوچەیدا، واتە وڵاتانی ئەم ناوچەیە لە بری ئەوەی هێز و تواناكانی خۆیان بۆ هاوكاریكردنی یەكتری و بەرەوپێشبردنی دۆخی ناوچەكە بە گشتی بەكار بهێنن، توانا و وزەی خۆیان بە دژایەتیكردن و دوژمنایەتیكردنی یەكتر بەفیڕۆ دەدەن. بۆ نموونە، لە ماوەی چەند دەیەی ڕابردوودا چەند شەڕێكی سارد لە نێوان هێزەكانی ئەم ناوچەیەدا لە ئارادا بوون، بۆ نموونە لە نێوان ئێران و هاوپەیمانەكانی لە بەرامبەر سعودیە و هاوبەشەكانی، كە لەم ڕووەوە دوو جەمسەر دروست بووە و ڕەهەند و ڕەواڵەتێكی تایفەگەریشی وەرگرتووە. ئاشكرایە ئەم جۆرە ململانێیەش دەرهاویشتە و لێكەوتەی ناسەقامگیركاری لێ كەوتووەتەوە و لێی دەكەوێتەوە لەسەر بارودۆخی ناوچەكە.
* هەروەك ئاشكرایە سەردەمانێك زۆر بە جددی باس لە دووبارە بنیاتنانەوەی نەتەوە و دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە دەكرا و، ئاماژە بەوە دەكرا كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا- بە تایبەتی لە سەروەخت و سەرەمی ئیدارەی سەرۆك جۆرج بوشی كوڕ- دەیەوێت لەم ڕێگەوە تەواوی بونیادی ئەم ناوچەیە ڕێك بخاتەوە بۆ ئەوەی نەبێتە سەرچاوەی كێشە و هەڕەشە بۆ جیهان، بەڵام ئەوە بوو دواتر دەست لەم هەوڵانە هەڵگیرا، تەنانەت سەرۆكی پێشووی ئەمریكا (دۆناڵد ترەمپ) بە ئاشكرا باسی لە شكستی ئەم هەوڵانە و بەفیڕۆدانی كات و داهاتی ئەمریكا كرد، ئێستا لە سایەی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن چۆن لەم پرسە دەڕوانن؟
- ئێوە خاڵێكی گرنگتان ورووژاند. بە تێڕوانینی من كێشە و گرفتی ئەو پرسەی پەیوەستە بە برەودان بە پرەنسیپەكانی دیموكراسی و سەر لەنوێ بنیاتنانەوەی دەوڵەت و نەتەوەوە بریتی بوو لەو ئامرازەی دەگیرایەبەر و بەكار دەهێنرا بۆ هێنانەدی ئەم ئامانجە. چونكە ئاشكرایە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پەنای بۆ بەكارهێنانی هێزی سەربازی برد بۆ ئەوەی ئامانجەكانی خۆی لەم ڕووەوە بەدی بهێنێت. بەڵام ئەوەی بووەتە ڕاستییەكی نكۆڵی لێ نەكراو و واقیعێكی بەرجەستە، ئەوەیە كە ڕووخاندنی حكومەتەكان و داگیركاریی سەربازی دەرئەنجام و دەرهاویشتەیەكی دیموكراسی لێ ناكەوێتەوە.
* بەڵام ئەگەر پابەندبوون بە برەودان بە دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤەوە ڕەنگدانەوەی ڕاستەقینەی نەبووبێت لە سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا، بۆچی ئەمریكا بەردەوام ئەم پرسە دەورووژێنێت و ئاماژەی پێ دەكات؟
- ئەوەی پەیوەست بێت بەم پرسەوە، ئەوا هەرچۆنێك بێت ئەم بیرۆكەیە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا بوونی هەبوو و بگرە پابەندبوونێكی ڕاستەقینە هەبوو بۆ جێبەجێكردنی، یان بە ئەنجامگەیاندنی، مەبەستم لە هێنانەدی دیموكراسی و برەودانە بە مافەكانی مرۆڤ. چونكە تەنانەت ئەمانە بوونە بنەمای سەرمەشقی سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. ئەوە بوو سەرۆك باراك ئۆباما لە ساڵی 2008 و لە وتارەكەی لە قاهیرە باسی لەوە كرد كە ئەم پرەنسیپانە دەبنە سەرمەشقی سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ئاست ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەڵام لە واقیعدا بەرجەستەبوونێكی سنوورداری ئەم گوتارەمان بەدی كرد، واتە ئەم گوتارە ڕەنگدانەوەیەكی ڕاستەقینەی نەبوو لە نێو سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكادا. بەڵام كێشەكە ئەوەیە كە ناكرێت و ناتوانرێت ئەم بەها و پرەنسیپانە بەسەر گەلانی ئەم وڵاتانەدا بسەپێندرێت، بەڵكو دەبێت هەوڵ و تێكۆشانەكە لە نێو خودی گەلانی ئەم ناوچەیەوە سەرچاوە بگرێت بۆ ئەوەی بتوانرێت دیموكراسیەتێكی ڕاستەقینە بەرپا بكرێت و هەنگاوی ڕاستەقینە بۆ برەودان بە مافەكانی مرۆڤ هەڵبگیردرێت.
* كەواتە پێت وایە هەموو كات ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پرسی برەودان بە دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤی كردووەتەوە قوربانیی بەدیهێنان و بەرەوپێشبردنی بەرژەوەندییەكانی؟
- سەرەتا دەبێت بڵێین واقیعەكە ئەوەیە كە لە ئێستادا بایەخێكی كەم بەم پرسانە- برەودان بە دیموكراسی و بەرەوپێشبردنی مافەكانی مرۆڤ- دەدرێت لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە. بەتایبەتی كە ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ زۆر بە ڕاشكاوی دەستبەرداربوونی ئەمریكا لە پابەندبوون بۆ هەوڵدان و بایەخدان بە برەودان و بەرەوپێشبردنی ئەم پرەنسیپانە ڕاگەیاند. هەروەها ئەوەی لەم ئیدارەیەی ئێستا بەدی دەكرێت- بەتایبەتی دوای سەردانەكەی سەرۆكی ئەمریكا بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست-، ئەوەیە پابەندبوونێكی مانادار بەم پرەنسیپانەوە بەدی ناكرێت، بەلای كەمەوە بە چەشنێك كە جێی بەرژەوەندییەكانی دیكەی پەیوەست بە بواری سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بگرێتەوە. چونكە هەندێ لە حكومەتەكانی ئەم ناوچەیە ئەوپەڕی دژ بە دیموكراسین و سەركوتكارن و دەسەڵاتێكی تاكڕەوی تێیدا حوكمڕانە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەردەوامە لە دەستەبەركردنی هاوكاری و یارمەتیی دارایی و سەربازیی بۆ ئەم وڵاتانە. هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە زۆرێك لە گەلانی ئەم ناوچەیە پێیان وایە لەم ڕووەوە دووڕووییەكی سیاسی هەیە، چونكە باس و بانگەشەیەكی زۆر لەبارەی هەوڵدان بۆ برەودان بە دیموكراسی و بەرەوپێشبردنی مافەكانی مرۆڤ دەكرێت، بەڵام كاتێك پرسەكە پەیوەست دەبێت بە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا، یان ئەمنییەتی ئەمریكاوە، ئەوا پرسەكانی پەیوەست بە دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤەوە پشتگوێ دەخرێن و فەرامۆش دەكرێن.
* ئەی چۆن لە ئەدا و هەوڵەكانی ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە سەرۆكایەتی جۆ بایدن دەڕوانیت لە ئاست مامەڵەكردن لەگەڵ ئێران، بەتایبەتی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئەو وڵاتە، كە ئاشكرایە ئەم ئیدارەیە هەر لە سەرەتای دەستبەكاربوونیەوە ئاماژەی بەوە كردووە كە دەیەوێت بگاتە ڕێككەوتنێك لەم بارەیەوە لەگەڵ ئێراندا؟
- هەر لە سەروەختی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا، جۆ بایدن ئاماژەی بەوە كرد كە ئەگەر جڵەوی دەسەڵات بگرێتە دەست و سەركەوتوو بێت، ئەوا دەست دەكاتەوە بە ئەنجامدانەوەی گفتوگۆكانی پەیوەست بە پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێران. بەڵام ئەگەر بمانەوێ بڕیار لەسەر ئەدای ئەم ئیدارەیە بدەین لەم ڕووەوە، ئەوا ڕاستە گفتوگۆكان بەردەوام بوون و درێژەیان هەبووە، بەڵام دەكرێت بڵێین لە ماوەی دوو ساڵی ڕابردوودا دەرئەنجامێكی ئەوتۆ، یان بەرچاو و بەرەوپێشچوونێكی ڕاستەقینە بەدەست نەهاتووە لەو گفتوگۆیانەی ئەنجام دراون. ئەگەر شرۆڤەكارییش بۆ هۆكارەكەی بكەین، ئەوا دەتوانین بڵێین لەم ڕووەوە كێشەی ڕاستەقینە، یان بەربەستی ڕاستەقینەی بەردەم ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن پەیوەستە بە كۆمەڵێك پرسی ناوخۆییەوە. چونكە ئەم ئیدارەیە ناتوانێت هەندێ بڕیار، یان بژارەی سیاسیی قورس بگرێتەبەر لەبەر هەلومەرجە ناوخۆییەكە، بەڵام بە بێ گرتنەبەری ئەو بژارە سیاسییە قورسانەش ئەمریكا ناتوانێت بەرەوپێشچوونی ڕاستەقینە بەدی بهێنێت بە ئاڕاستەی گەیشتن بە ڕێككەوتن لەبارەی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێرانەوە. بۆ نموونە، لە سەردەمی ئیدارەی پێشوودا بە سەرۆكایەتیی دۆناڵد ترەمپ، سوپای پاسدارانی ئێران خرایە لیستی ڕێكخراوە تیرۆریستییەكانەوە، كە ئەمە یەكەم سوپای وڵاتێكە بخرێتە ئەم خانەیەوە لەلایەن ئەمریكاوە، ئێستاش ئێران داوا لەم ئیدارەیە دەكات كە ئەم بڕیارە هەڵبوەشێنێتەوە، بەڵام كێشەكە ئەوەیە ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن لەسەر ئاستی ناوخۆیی ڕووبەڕووی دژواری ڕاستەقینە بووەتەوە لە پێچەوانەكردنەوە و هەڵوەشاندنەوەی ئەم بڕیارەدا. بۆیە ئەوەی تا ئێستا بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە ئەم ئیدارەیە ئامادە نییە ئەم مەترسی و سەركێشییە سیاسییە بكات، چونكە ئەگەر سەرۆك جۆ بایدن ئەم هەنگاوە هەڵبگرێت، ئەوا لە ناوخۆدا تۆمەتبار دەكرێت بەوەی سازشێكی زۆری بۆ ئێران كردووە. كە بە تێڕوانینی من ئەمە بەربەستی ڕاستەقینەی بەردەم بەدیهێنانی بەرەوپێشچوونە لە گفتوگۆكاندا.
