رۆبەرت زاكری، سەرۆكی بەشی پڕۆگرامی جێبەجێكاری سیاسەتی بازرگانی و پڕۆفیسۆری بازرگانی و وەبەرهێنانی نێودەوڵەتییە لە سكوڵی كێنێدی لە زانكۆی هارڤارد، توێژەری باڵایە لە ئەنستیتیوتی پێتێرسۆن بۆ ئابووریی نێودەوڵەتی، هەروەها توێژەرە لە كۆمەڵەی توێژینەوەی سەر بە بیرۆی نیشتمانی بۆ توێژینەوەی ئابووری، پێشتریش وانەبێژ بووە لە زانكۆی یێڵ. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا شرۆڤە كرد، كە پەیوەست بوون بە پرسی بەكارهێنانی سزا ئابووری و بازرگانییەكان، وەك ئامرازێك بۆ گوشارخستنەسەر هەندێ لە وڵاتان، تاوەكو ناچار بە گۆڕینی سیاسەتەكانیان بكەن، لەگەڵ چەندی بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* وەك كەسێكی تایبەتمەندی بواری بازرگانیی نێودەوڵەتی، چۆن لە پرسی سزا ئابووری و داراییەكانی دەڕوانیت، كە وڵاتان بەتایبەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پەنای بۆ دەبەن، بۆ ناچاركردنی وڵاتانی دیكە بۆ گۆڕینی سیاسەت و هەڵوێستەكانیان، هەروەك ئەوەی لە ئێستادا لە بەرامبەر ڕووسیادا دەكرێت، بە هۆی ئەوەی دەستیدایە داگیركاریی ئۆكرانیا؟

- ئێمە دەبێت ئەو ڕاستییەمان لە بەرچاو بێت كە سزاكان كاریگەری و لێكەوتەی خۆیان هەیە، بەڵام بە تەنیا بەس نین بۆ ئەوەی دەرئەنجامی خوازراو بەدەست بهێنن، هەروەك بینیمان كە سەپاندنی سزاكان نەبوونە هۆی ئەوەی ڕێگری لە داگیركاریی ئۆكرانیا لەلایەن ڕووسیاوە بكەن، دواتر ڕەنگە لە مەودای دووردا سزاكانی پەیوەست بە نەوتەوە كاریگەرییان هەبێت، بەڵام لە ئێستادا ئەوەی ڕووی داوە، ئەوەیە كە سزاكانی سەر ڕووسیا بوونەتە هۆی گرانبوونی نرخی نەوت. كەواتە واقیعەكە ئەوەیە كە ڕووسیا بە هۆی ئەم گرانبوونەوەی نرخی نەوتەوە داهاتی زیاتر بووە، لە كاتێكدا ئامانجی سزاكان بریتی بوو لەوەی ڕووسیا داهاتێكی كەمتر بەدەست بهێنێت، بۆ ئەوەی نەتوانێت درێژە بە خەرجییەكانی شەڕ بدات. هەروەها ئەگەر ئێمە لە سزاكانی پەیوەست بە غازی سرووشتییەوە بڕوانین، ئەوا دەبینین ئەم سزایانە بارگرانی و كێشەیان بۆ وڵاتانی ئەوروپا دروست كردووە. هەرچۆنێك بێت، سزاكان ئەو كاریگەری، یان لێكەوتەیەیان هەیە كە وڵاتانی سەپێنەری سزاكان بیانەوێت ئەو پەیامە بگەیەنن، كە نایانەوێت دوچاری شەڕێكی ڕاستەوخۆ ببنەوە لەگەڵ ئەو وڵاتەی سزاكانی بەسەردا سەپێندراوە.

* كەواتە پێتان واییە نییە سەپاندنی سزا ئابووری و دارایی و بازرگانییەكان ڕێگەچارەیەكی كارا بن، بۆ ئەوەی وڵاتە بە ئامانجگیراوەكان ناچار بن دەست لە سیاسەتەكانیان هەڵبگرن و هەڵوێستەكانیان بگۆڕن؟

- من پێم وا نییە ئەم سزایانە بتوانن گۆڕانكارییەكی زۆر لە سیاسەت و هەڵوێستەكاندا بهێنن، ئەگەرچی دەبنە هۆی زیانگەیاندن و زیاتركردنی نەهامەتیی خەڵكی ئەو وڵاتەی ڕووبەڕووی سزاكان بووەتەوە، لە لایەكی دیكەوە سزاكان دەبنە هۆی ئەوەی سەركردە خراپەكان بیانكەنە پاساو و بیانوو بۆ باری دژواری ئابووری وڵاتەكەیان، ئێوە بڕوانن لە حاڵەتی كووبا، كە بۆ ماوەی 60 ساڵە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سزای بازرگانیی سەپاندووە بەسەر ئەو وڵاتەدا، كەچی هێشتا خانەوادەی كاسترۆ حوكمڕانیی ئەو وڵاتە دەكەن، هەروەها ئەمریكا چەندین سزای بەسەر ئێراندا سەپاندووە كە بوونەتە هۆی ئەوەی ژیانی خەڵكەكە نالەبار و دژوار بێت لە ڕووی ئابوورییەوە، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا حكومەتی ئەو وڵاتە ڕووخاوە لە ژێر گوشاری ئەم سزایانەدا، یان ئایا ناچار بووە پێداچوونەوە و گۆڕانكاری لە سیاسەت و هەڵوێستەكانیدا بكات؟ نەخێر، كەواتە ئەوەی پەیوەست بێت بە ڕووسیاوە، ئەوا سزاكان بوونەتە هۆی ئەوەی پوتین بیانوویەكی بەدەستەوە بێت كە بە گەلەكەی بڵێت ڕۆژئاوا دژایەتیی وڵاتەكەمان دەكات و هەوڵی ملكەچپێكردنمان دەدات، ئەمەش بواری پێ دەدات بۆ ئەوەی درێژە بە هەڵمەت و داگیركارییە سەربازییەكەی بدات، بە چەشنێك كە پارێزگاری لە پشتیوانیی جەماوەریش بكات بۆ درێژەپێدانی. خاڵێكی دیكە كە دەبێت لێرەدا ئاماژەی پێ بكەین، ئەوەیە كە هەمیشە پاڵنەری سیاسەت و هەڵوێستەكان پرسە ئابوورییەكان نین، بە گوزارشتێكی دیكە، هەندێ جار سزا ئابوورییەكان دەبنە هۆی ئەوەی گەلی وڵاتە بە ئامانجگیراوەكە زیاتر بەرهەڵستكار بێت و، پتر پێداگری بكات لەسەر گرتنەبەر و درێژەپێدانی سیاسەتی وڵاتەكەی، لە بری ئەوەی گوشار دروست بكات بۆ دوورخستنەوەی سەركردەكانی، بەو چەشنەی هەندێ كەس پێشبینی و گریمانەی دەكەن. ئێوە بڕوانن چەندین حوكمڕانیی خراپ و سەركردەی خراپ درێژەیان بە دەسەڵات و حوكمڕانی داوە، لە كاتێكدا كە ئابووریی وڵاتەكەش لە بارێكی دژوار و ناهەمواردا بووە، بۆ نموونە بڕواننە فەنزویلا، هەروەها زیمبابۆی. واتە لەم ڕووەوە چەندین نموونە هەیە كە ئابووریی وڵاتەكە بە ئاقار و ئاراستەیەكی خراپدا ڕۆیشتبن، لە هەمان كاتدا سەركردەكانی وڵاتەكە لە دەسەڵاتدا ماونەتەوە و درێژەیان بە حوكمڕانی داوە، كەواتە ئەگەر وەڵامەكە پوخت بكەینەوە، ئەوا ڕاستە هەندێ جار ڕەنگە سزاكان لە بەدیهێنانی ئامانجەكانیان سەركەوتوو بن بە هێنانە ئارای دەرئەنجامی خوازراو، بەڵام پێم وانییە كاریگەری و دەرهاویشتەیەكی گەورە و بەرچاویان لێ بكەوێتەوە.

* هەروەك ئاشكرایە چین خاوەنی دووەم گەورەترین ئابووریی جیهانە و پێشبڕكێیەكی سەختی ئابووری لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا دەكات، ئایا پێت وایە چین سوودمەند بووە لەم دۆخەی هاتووەتە ئاراوە بە هۆی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا، بە تایبەتتر بە هۆی ئەو سزایانەی بە سەر ڕووسیادا سەپێندراون بە هۆی ئەم شەڕەوە؟

- لە ڕاستیدا من پێم وایە ئەم دۆخەی ئێستا هاتووەتەئاراوە، بە تایبەتی بە هۆی ئەو سزا سەپێندراوانەوە، بوونەتە هۆی ئەوەی دۆخێكی دژوار بۆ وڵاتی چین دروست بێت و، باوەڕم وا نییە چین سوودمەندی سەرەكی بێت لەم هەلومەرجەی دروست بووە، بەتایبەتی كە ئەگەر ئێمە ئەوە لەبەر چاو بگرین كە چین خۆی خستووەتە دۆخێكەوە كە بووەتە پشتیوانكاری سەرەكیی ڕووسیا. دواتر دەبێت ئەوە ڕەچاو بكەین كە یەكێك لە پرەنسیپە پیرۆزەكان بە لای وڵاتی چینەوە بریتییە لە سەروەریی نەتەوەیی، بۆ نموونە چین باوەڕی وایە كە تایوان بەشێكە لە وڵاتەكەی، كەواتە چۆن چین دەتوانێت بڵێت ئاساییە ڕووسیا هێرش بكاتە سەر ئۆكرانیا، بەڵام دەبێت باقی جیهان ڕێز لە سەروەریی چین بگرێت لە پەیوەندی بە تایوانەوە. كەواتە بە تێڕوانینی من ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی چین لە پێگە و بارێكی لاوازدا بێت، هەروەها نابێت ئەوە نادیدە بگرین كە چین دەیەوێت باڵادەست بێت و دەستڕۆیشتوویی خۆی لە ئاسیادا بسەپێنێت، لە هەمان كاتدا نایەوێت ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەستێوەردان لەو ناوچەیەدا بكات. ئەوە بوو لە ماوەی ڕابردوودا چین هەوڵی دا برەو بە دەستڕۆیشتوویی خۆی بدات لە دورگە بچووكەكانی ئوقیانووسی هێمن (لە دورگەكانی سولەیمان كە دەوڵەتێكی سەربەخۆیە و دەكەوێتە باشووری ئوقیانووسی هێمنەوە) و توانیویەتی لەم ڕووەوە ڕێككەوتنێك واژوو بكات، بەڵام ئەمە بووە هۆی ورووژاندنی كاردانەوەی وڵاتانی ئوسترالیا و نیوزلەندا، كە بەرهەڵستیی ئەم هەڵوێست و ئەم جووڵەیەی وڵاتی چینیان كرد.

* هەروەك ئاشكرایە سیستمی بازرگانیی نێودەوڵەتی ڕووبەڕووی چەندین دژواری و تەحەددی بووەوە لە ماوەی ڕابردوودا، بۆ نموونە كێشە و تەنگژەكانی پەیوەست بە پەتای كۆرۆنا و شەڕی بازرگانیی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و چین، ئێستاش ئەو بارە ناهەموارە ئابووری و بازرگانییەی بە هۆی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا دروست بووە، ئایا پێت وایە ئەم سیستمە دەتوانێت بەردەوام بێت، یان ئەگەری لەبەریەكهەڵوەشانی هەیە؟

- لە ڕاستیدا ئەم پرسیارە پەیوەستە بە خودی سیستمە بازرگانییەكە و بە ڕێساكانی ئەم سیستمەوە، كە كێشەكە لەوەدایە وڵاتان پابەند نابن بە ڕێساكانی ئەم سیستمەوە و فەرامۆشی دەكەن، لەگەڵ ئەوەشدا دەركەوت كە بازرگانی و سیستمە بازرگانییەكە توانای بەرگەگرتنی دژواری و تەنگژەكانی هەیە، ئەوەتا بووژاندنەوەیەكی خێرای چالاكییە بازرگانییەكان بەدی دەكەین، چونكە ئەگەر لە داتاكانی ڕێكخراوی بازرگانیی جیهانی بڕوانیت، ئەوا زیادبوون و هەڵكشانێكی خێرای جموجووڵی بازرگانی بەدی دەكرێت، دواتر ئێوە ئاماژەتان بە كاریگەریی پەتای كۆرۆنا كرد، كە ئەوەی ڕووی دا لەو كاتەدا ئەوە بوو كە سیستمی دەستەبەركردنی خزمەتگوزاری لەكار كەوت، مەبەستم ئەوەیە ئەو كەسانەی كە كاڵا و خزمەتگوزارییەكانیان دەگەیاند، ناچار بوون لە ماڵەوە بمێننەوە، ئەمەش خەڵكی ناچاركرد خۆیان بچنەوە دەرەوە و كاڵاكان بكڕن، كە لە دەرئەنجامدا سەری كێشا بۆ زیادبوون و هەڵكشانی گەورەی خواست لەسەر كاڵاكان، بەڵام هەرچۆنێك بێت لەو كاتەدا و ئێستاشی لەگەڵدا بێت، سیستمی بازرگانیی نێودەوڵەتی مرونەتێكی تەواوی هەبوو، كە ئەمەش بووە هۆی ئەوەی ئاڵوگۆڕە بازرگانییەكان بەردەوام بن و درێژەیان هەبێت.