دكتۆر هێمن میرانی بەڕێوەبەری گشتیی دیوانی وەزارەتی ناوخۆ بۆ گوڵان: چەكی بێ مۆڵەت دەستی بە سەردا دەگیرێت و مۆڵەتدانی چەكهەڵگرتنیش زۆر سنووردار دەكرێت

دكتۆر هێمن میرانی  بەڕێوەبەری گشتیی دیوانی وەزارەتی ناوخۆ بۆ گوڵان:     چەكی بێ مۆڵەت دەستی  بە سەردا دەگیرێت و مۆڵەتدانی چەكهەڵگرتنیش زۆر سنووردار دەكرێت

 

 

بە فەرمانی مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، وەزارەتی ناوخۆ ڕاسپێردرا كە یاسای قەدەغەكردنی چەك (یاسای چەك ژمارە 2 ساڵی 2022) جێبەجێ بكرێت، لە ئێستاشدا دەستی كردووە بە كۆكردنەوەی چەكی بێ مۆڵەت و داخستنی ئەو شوێنانەی كە چەكیان لێ دەفرۆشرێت، لەمەش زیاتر وەزارەتی ناوخۆ لە ئانوساتی دەركردنی ڕێنمایی تایبەت بە جێبەجێكردنی یاساكە و دانانی ڕێنمایی توندە بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئەم دیاردەیە، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە و چۆنیەتیی جێبەجێكردنی ئەم یاسا گرنگە بۆ ژیانی هاووڵاتیان و ئاشتیی كۆمەڵایەتی لە كوردستان سەردانی وەزارەتی ناوخۆمان كرد و دیدارێكمان لەگەڵ دكتۆر هێمن میرانی بەڕێوەبەری گشتیی دیوان لە وەزارەتی ناوخۆ ئەنجام دا و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

 

* دەركردنی بڕیاری نەهێشتنی دیاردەی بڵاوبوونەوەی چەكی بێ مۆڵەت لەناو كۆمەڵگەدا و دەرچوون و جێبەجێكردنی یاسای ژمارە 2ی ساڵی 2022ی چەك لە هەرێمی كوردستاندا تا چەند گرنگ بوو بۆ پاراستنی سەروماڵی هاووڵاتیان؟

- ڕێكخستنی بواری چەك و بنبڕكردنی دیاردەی بڵاوبوونەوەی چەكی بێ مۆڵەت لە هەرێمی كوردستاندا، بە یەكێك لە كارنامە لەپێشینەكانی ڕێزدار مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بەڕێوەبردنی كابینەی نۆیەم دادەنرێت. هەر لە سەرەتای دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا لەسەر ئەم بابەتە كار كراوە و بژاردەكان خراونەتە بەر لێكۆڵینەوە. ئەوە بوو لە سەرەتاوە بۆ ئەوەی باری یاسایی مامەڵەكردن لەگەڵ چەك لەگەڵ گۆڕانكارییەكان هاوتەریب بێت، ڕەشنووسێكی نوێ بۆ یاسای چەك لە هەرێمی كوردستان ئامادە كرا، لە بری ئەوەی یاسا كۆنەكە هەموار بكرێتەوە، كە یاسای ژمارە ١٦ی ساڵی 1993 بوو. دوای گفتوگۆی زۆر لە نێوان حكومەت و پەرلەمان، یاسا نوێیەكە لە بەهاری ساڵی ٢٠٢٢ دەرچوو كە بە یاسای چەك ژمارە 2ی ساڵی 2022 ناونراوە. ئێستا وەزارەتی ناوخۆ لە ئانوساتی دەركردنی ڕێنمایی تایبەت بە جێبەجێكردنی یاساكەدایە و لە ئایندەیەكی زۆر نزیك ڕێنماییەكە دەردەچێت، بەمەش زەمینەیەكی نوێی یاسایی بۆ ڕێكخستنەوە و كۆنتڕۆڵكردنی دیاردەی چەكداری و بنبڕكردنی چەكی بێ مۆڵەت و دیاریكردنی سنوورێك دەبێت بۆ دیاردەی چەكهەڵگرتن كە بووەتە هەڕەشە لەسەر گیانی خەڵكی.

پێویستە ئەوە بگوترێ كە عێراق لە سەد ساڵی ڕابردوو لە نێو بازنەی بەردەوامی نائۆقرەیی و توندوتیژیدا بووە كە هەمیشە دەوڵەت و دامەزراوە سەربازییەكانی بەشێك و لایەنێكی ئەو ململانێ و توندوتیژیانە بوون، بۆیە چەكێكی زۆر بڵاو بووەتەوە و بەشێكی زۆر لە ماڵەكان لە عێراق چەكیان هەیە. بە گوێرەی هەندێ داتا زیاتر لە 10 ملیۆن چەكی بچووك و مام ناوەند لە دەست ئەو تاقم و گرووپانەیە كە لە دەرەوەی دەوڵەتن. هەڵبەت ئەو ژمارەیە ڕەنگە زیاتر بێت. چەكی بڵاوەبوو لە ناو كۆمەڵگە وا دەكات ناو بە ناو كارەساتی دڵتەزێن و تاوانی گەورە ڕوو بدات. دوای كارەساتی شەهیدكردنی دوو مامۆستای زانكۆ، بە فەرمانی بەڕێز سەرۆكی حكومەتی كوردستان، هەڵمەتی فراوانی داخستنی بازاڕ و شوێنەكانی چەكفرۆشتن و مامەڵەكردن بە چەك دەستی پێ كردووە. مەفرەزەكانی پۆلیس و ئاسایش دەست بەسەر چەكی بێ مۆڵەتدا دەگرن. كۆنتڕۆڵكردن و بنبڕكردنی ئەم دیاردەیە هۆكارێكە بۆ كەمكردنەوەی تاوان و توندوتیژی بە هەموو شێوەكانیەوە. خۆشبەختانە لەلایەن هاووڵاتیان و ڕێكخراو و كۆمەڵگەوە پێشوازییەكی باش لە بڕیارەكەی جەنابی سەرۆكی حكومەت كراوە، ئەمەش سەرەتای دەستپێكردنی كاری پراكتیكی و جێبەجێكردنی بڕیارەكەی بۆ هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ ئاسانتر كردووە.

* باسی جێبەجێكردنی بڕیارەكە و كاری پراكتیكیت كرد بۆ نەهێشتنی ئەم دیاردە نایاساییە؛ پرسیار لێرەدا ئەوەیە بەو پێیەی بەشێكی زۆری جێبەجێكردنی كارەكان دەكەوێتە ئەستۆی ئێوە لە وەزارەتی ناوخۆ؛ دەكرێت بزانین لە ڕووی پراكتیكییەوە چی كراوە بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكە؟

- جێبەجێكردنی هەموو بڕیارێك پاڵپشتی و ئیرادەیەكی بەهێزی دەوێت. ڕێزدار سەرۆك وەزیران و حكومەتەكەی ئیرادە و ویستی سنووردانانیان بۆ دیاردەی چەكی بێمۆڵەت پیشان داوە و هاووڵاتیانیش بۆ سەلامەتیی گشتی پاڵپشتی لەو پرۆسەیە دەكەن. دوای فەرمانی جەنابی سەرۆكی حكومەت، بەڕێز وەزیری ناوخۆ، پارێزگار و سەرپەرشتیاری ئیدارە سەربەخۆكانی ڕاسپارد كە بڕیارەكە وەكو خۆی و بەپەلە جێبەجێ بكرێت. ئەوە بوو هێزی هاوبەشی پۆلیس و ئاسایش و پێشمەرگە لە یەك كاتدا لە كوردستان شوێنەكانی مامەڵەكردنیان بە چەك داخست. هێزەكان لە بازگەكان و بازگە گەڕۆكەكان و شوێنە گشتییەكان دەستیان كردووە بە گەڕان بەدوای چەكی بێ مۆڵەتدا. ڕێنمایی نوێی جێبەجێكردنی یاسای ژمارە 2ی ساڵی 2022 لە لایەن لێژنەیەكی تایبەتمەندەوە ئامادە كراوە و دوای پشووی جەژن دەچێتە بواری جێبەجێكردن. ئەم ڕینماییە بە وردی هەموو جۆرەكانی مامەڵەكردن بە چەك و كێ مافی هەڵگرتنی چەكی هەیە و چۆن مۆڵەتی هەڵگرتنی چەك دەدرێت، ڕێك دەخات.

* لە كۆمەڵگەیەكدا كە ژمارەیەكی زۆری حزبی سیاسی و بارەگای حزبی بوونی هەبێت، ئەمە وێڕای ئەوەی ژمارەیەكی زۆری پێشمەرگەش هەیە كە لە بارەگا و سەربازگەكانیان شوێنی هەڵگرتنی چەكیان نییە كە دەوامیان تەواو دەبێت؛ تا چەند جێبەجێكردنی بڕیارەكە قورس دەبێت؟

- لە ناو ماددە و بڕگەكانی یاسای چەك لە هەرێمی كوردستان و لە ڕێنماییەكانیشدا كە بەم نزیكانە دەردەچێت، زۆربەی ئەم بابەتانە ڕێك خراوە. بێشك ئەگەر پاڵپشتی و هاوكاریی هێزە سیاسییەكان لە كوردستاندا نەبێت، گرفت و كێشە لە بەردەم جێبەجێكردنی یاساكەدا دەبێت، بەڵام ئەم یاسایە بە دەنگی زۆرینەی لایەنە سیاسییەكانی كوردستان لە پەرلەمان دەرچووە و ئەوانیش پاڵپشت و هاوكارن بۆ بنبڕكردنی چەكی بێ مۆڵەت و كۆتاییهێنان بە دیاردەی چەكهەڵگرتن. هەر سێ هێزی سەرەكیی پێكهێنەری حكومەت (پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و بزووتنەوەی گۆڕان) پێگەی گەورەیان لە حكومەت هەیە و زۆرینەی پەرلەمانیش لە دەست ئەوانە. لە پەرلەمان دەنگی پێویستیان داوە بە یاساكە و لە قۆناغی جێبەجێكردنی یاسا و ڕێنماییەكە هاوكار دەبن، چونكە وەكو پرەنسیپ پرۆسەی نەهێشتنی چەكی بێ مۆڵەت و داماڵینی كۆمەڵگە لە چەكی بێ مۆڵەت لەلایەن حزبە كوردستانییەكانەوە پاڵپشتی دەكرێت، بەتایبەتی هەر سێ لایەنی سەرەكیی پێكهێنەری حكومەت. دەربارەی پاسەوانی بارەگای حزبەكانیش، هەموویان سەر بە یەكەی پاسەوانی وەزارەتی ناوخۆن و هێزی ڕێكخراون. سەبارەت بە هێزەكانی پێشمەرگەش بەڵێ بە هەماهەنگی و پاڵپشتیی نێوان هەر دوو وەزارەتی ناوخۆ و وەزارەتی پێشمەرگە یاساكە جێبەجێ دەكرێت. بە گوێرەی خاڵی دووەم لە مادەی هەشت لە یاسای چەك، كارمەندانی هێزەكانی ناوخۆ و پێشمەرگە پێویستە لە دوای دەوام چەكەكانیان لە جبەخانە بەجێ بهێڵن. ڕاستە ئەم پرۆسەیە ئامادەكاری و كاریی جددی دەوێت و بە ڕۆژێك و دوو ڕۆژ تەواو نابێت، بەڵام هەنگاوەكان دەست پێ دەكرێن. لە ئێستاوە وەزارەتی پێشمەرگە لەگەڵ وەزارەتی ناوخۆ لەسەر هێڵن بۆ ڕێكخستنەوەی ئەم بابەتانە. لە هەندێك شوێن جبەخانە هەیە و لە هەندێك شوێنی دیكە نییە و پێویستی بە ئامادەكاری هەیە.

* زۆر جەخت لەسەر چەكی بێ مۆڵەت دەكرێتەوە، ئایا لە ڕێنماییە نوێیەكەدا بۆ مۆڵەتدان بە هەڵگرتنی چەك چۆن ڕێكخراوەتەوە؟

- دیاردەی چەكهەڵگرتن بۆ خۆشی و بۆ جوانی و بۆ خۆدەرخستن و تەنانەت بۆ پێداویستی و ناچاریش هەیە، لە ماڵەكان و لە ناو ئۆتۆمبێل و بگرە لای سەرنشینی ماتۆڕسكیل و لە كافتریا و شوێنە گشتییەكان ئەم دیاردەیە بەداخەوە لە هەموو عێراق وەكو باسمان كرد بەربڵاو بووە، كە زۆربەی هەرە زۆری چەكی بێ مۆڵەتن. لەمێژە ناوبەناو هەڵمەتی دەستبەسەرداگرتنی ئەو چەكانە هەبووە، بەڵام دوای فەرمانی جەنابی سەرۆكی حكومەت، هەڵمەتەكان چڕ كراونەتەوە و چەكی بێ مۆڵەت دەستی بەسەردا دەگیرێت. هەر خۆی لە خۆیدا هەڵگرتنی چەكی بێ مۆڵەت قەدەغەیە و سزای لەسەرە، بەداخەوە بەهۆی شەڕو تەركیزكردنی حكومەت لەسەر قەیران و بابەتی پرسە نیشتمانی و نەتەوەییەكان زۆر جەخت لەسەر نەهێشتن و كۆنتڕۆڵكردنی ئەم دیاردە نایاساییە نەكراوە. ئێستا كە پرۆسەكە دەستی پێ كردووە، هەنگاوی یەكەم ئەوەیە بیری خەڵك بخرێتەوە كە چەكی بێ مۆڵەت قەدەغەیە و دەستگیر دەكرێت و سزای یاسایی هەیە و دواتر مۆڵەت بە كێ بدرێت، چەك هەڵگرێت، ئەمە بابەتێكی دیكەیە و بە یاسا و ڕێنمایی نوێ و توند ئەو مۆڵەتە دەدرێت. یاسای چەك بە وردی ڕوونی كردووەتەوە كە كێ پێویستی بە مۆڵەتە بۆ چەكهەڵگرتن، ئەوەی كە داوای مۆڵەتی چەك دەكات، كۆمەڵێك ڕێوشوێنی ورد هەیە دەبێ بیگرنە بەر. لە هەموو حاڵەتێكدا داوا لە هاونیشتمانییانی ئازیز دەكەم بۆ سەلامەتیی گشتی و كەمبوونەوەی توندوتیژی و تاوان خۆیان لە دیاردەی هەڵگرتنی چەكی بێ مۆڵەت بەدوور بگرن و ئەوانەی چەكیان هەیە و پێویستیان نییە با بیدەنەوە پۆلیس و دامەزراوە تایبەتمەندەكان. مەفرەزەكانی پۆلیس و ئاسایش زۆر زیاتر دەكرێت و بە دوای چەكی بێ مۆڵەتدا دەگەڕێن و دەستی بەسەردا دەگرن.

* شوێنەكانی فرۆشتنی چەك و چاككردنەوەی چەك و كڕین و فرۆشتنی فیشەك چۆن ڕێك دەخرێنەوە؟

- لە ئێستادا سەرجەم ئەو شوێنانەی فرۆشتنی چەك داخراون. لەبەر ڕۆشنایی یاسای ژمارە 2 و بەپێی ڕێنمایی نوێی وەزارەتی ناوخۆ چاوخشاندنەوە بە سەرجەم ئەو شوێنانە و مۆڵەتدانیان دەكرێتەوە، بە شێوەیەك كە چاودێری و بەدواداچوونی توند و ڕێنمایی نوێ بۆ سەرجەم شوێنەكانی فرۆشتنی چەك دەردەچێت. چیتر ڕێگا نادرێت بەو شێوەیەی ئێستا لە هەندێك شار و شارۆچكە و ئیدارە سەربەخۆكان و یەكە ئیدارییەكان شوێنی بێ مۆڵەت بۆ فرۆشتنی چەك هەبێت.

* زۆربەی ئەوانەی تاوان و توندوتیژی ئەنجام دەدەن، بە هۆی كێشەی كۆمەڵایەتییەوە بووە كە بەداخەوە بە هۆی بوونی چەكی بێ مۆڵەت تاوانەكان كارەسات و كوشتنی لێ دەكەوێتەوە، كەمكردنەوەی چەك تاچەند دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی تاوانەكان و توندتیژی؟

- بە لێكدانەوەیەكی سەرەتایی ئەگەر چەك بەردەست نەبوو، لە كێشەی كۆمەڵایەتی و ناكۆكی، ئاستی زیان و جۆری توندوتیژییەكە جیاوازە. بەكارهێنانی چەك لە گرژی و ناكۆكییە كۆمەڵایەتییەكان هۆكاری سەرەكیی ئاڵۆزبوونی كێشەكان و كەوتنەوەی تاوانی كوشتن و توندوتیژییەكان بووە. لەم تاوان و توندوتیژییانەشدا زۆری و بەربڵاویی چەك لەناو كۆمەڵگەدا تاوانەكانی زیاتر كردووە. لە ئێستادا بە هاوكاریی خەڵك لەگەڵ دامەزراوەكانی وەزارەتی ناوخۆ و ئاسایش و بوونی كامێراكانی چاودێری و شەونخوونیی پیاوانی پۆلیس و ئاسایش توانراوە كۆنتڕۆڵی باشی حاڵەتی نەشیاو و یاسا لەدەر و تاوان بە هەموو شێوەكانیەوە بكرێت.نەهێشتنی دیاردەی چەكهەڵگرتن ئەركی هەموو تاك و چین و توێژەكانی ناو كۆمەڵگەیە، دواتر ڕۆڵی دەزگاكانی چاودێری و بەدواداچوون لە دەركردنی یاسا و ڕێنماییەكان و جێبەجێكردنی بڕیارەكان دێت. من پێم خۆش بوو لە سۆشیال میدیا و لە ناو كەناڵەكانی ڕاگەیاندنەوە هەڵمەتێكی باشی ناشیرینكردنی ئەم دیاردەیە هەبێت، بەتایبەتی دوای ئەنجامدانی چەند تاوانێكی قێزەوەن. ئارامی و سەقامگیریی داواكارییەكی ڕەوای خەڵكە و ئەركی سەرشانی حكومەتە بە پاڵپشتی و هەماهەنگی لەگەڵ ئەواندا ئەم مافەی خەڵك دابین بكات. كاتێك كەمترین چەكی بێ مۆڵەت لەناو خەڵك هەیە، ئاستی هەستكردن بە ئارامی زیاترە. دوای فەرمانی جەنابی سەرۆكی حكومەت، خەڵكانێكی زۆر خۆبەخشانە هەڵساون بە تەسلیمكردنی چەكەكانیان.

لەگەڵ هەموو هەنگاوێكی وەزارەتی ناوخۆ لەم بوارەدا، پاڵپشتی و بەدەنگەوەهاتنی هاووڵاتیانی ئازیز زۆر گرنگ و پێویستە، چونكە دواجار هەموو پرۆسەكە بۆ ئەوەیە كە خەڵك هەست بە ئارامی بكات و چیتر سەلامەتیی گشتی و ژیانی خەڵك نەبێتە قوربانیی چەكی بێ مۆڵەت. بۆیە هەموو كات بەلامانەوە گرنگە داوای هاوكاری لە خەڵكی خۆمان بكەین.

 

Top