ئاشكرایە گوشارەكانی سەر هەرێمی كوردستان لەلایەن حكومەتی عێراقەوە شێوازی جۆراوجۆری وەرگرتووە، دوایینیان بەكارهێنانی دادگای ئیتیحادی بوو بۆ دەركردنی كۆمەڵێك بڕیار دژ بە بەرژەوەندییەكانی هەرێمی كوردستان و پێشێلكردنی دەسەڵات و مافە دەستوورییەكانی ئەم هەرێمە. بۆ تاوتوێكردنی ئەم پرسانە و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵ هیوا فاریق دزەیی داواكاری گشتی لە دادگای تاوانكاریی هەولێر ئەنجام دا.

 

* دادگای بەناو فیدڕاڵی عێراق چەندین بڕیاری دژی هەرێمی كوردستان دەركردووە، بەتایبەتی بڕیاری ڕەتكردنەوەی یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان، ئایا بەپێی دەقەكانی دەستوور چۆن ئەم بارودۆخە تەفسیر دەكەن؟

- سەرەتا دەبێت ئەو ڕاستییە لەبەر چاو بگرین كە دەستووری عێراق لە بارودۆخێكی تایبەت و هەستیاردا داڕێژرا و بە چەشنێك ئاراستەكە ئەوە بوو كە زۆربەی گەلانی عێراقی ڕازی بكرێت. دواتر ئەوەی پەیوەست بێت بە بڕیاری دادگای فیدڕاڵی تایبەت بە بەمەرجگرتنی دەنگدانی دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، ئەوا ئەم شرۆڤەكاری و ڕاڤەكارییەی ئەم دادگایە بۆ دەقە دەستوورییە پەیوەندیدارەكە ئەوەی لێی دەخوێندرێتەوە كە جەختكردنەوە لەسەر ئەم ڕێژە بەرزە تەنیا مەبەست لێی بە سیاسیكردنی پرۆسە و پرسەكەیە لە عێراق، بۆ ئەوەی نەتوانرێت بە شێوەیەك ئەو ڕێژە دیاریكراوە بێتەدی، تەنیا دوای ڕازیبوونی زۆربەی لایەنە سیاسییەكان نەبێت، كە ئەمەش ئەستەمە لە عێراقی ئێستادا ڕووبدات. لە هەمان كاتدا ئەم دادگایە بەپێی ماددەی 3ی فەرمانی ژمارە (30) بۆ ساڵی 2005 لە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق دەرچووە كە پێچەوانەی ماددەی 92ی دەستووری عێراقە، واتا بوونی خودی دادگاكە پێچەوانەی یاسایە، چونكە ماددەی 92 دەڵێت دادگا پێكدێت لە كۆمەڵێك یاساناس و بیرمەندانی فقهی ئایینی و ئاشكرایە ئەم دادگایە لەسەر ئەم بنەمایە دانەمەزراوە.

* یاسای نەوت و گازی كوردستان لە پەرلەمانی كوردستان دەنگی پێ دراوە و، ئاشكراشە پەرلەمانی كوردستان یاسایەك تەشریع ناكات كە لە دەرەوەی دەستووری عێراق بێت، پاش دەركردنی ئەم یاسایەش پەرلەمانی عێراق، یان دادگای فیدڕاڵی هیچ تانەیەكی نەبووە، هەتا لە 2012 لەلایەن پەرلەمانتارێكەوە داوای لەسەر بەرز كراوەتەوە، پاشانیش لە شوباتی 2022 ڕەت كراوەتەوە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا دەكرێت دووبارە خوێندنەوەیەكی لەناو دەقە دەستوورییەكان بۆ بكەین؟

- یاسای نەوت و غاز كە لە پەرلەمانی كوردستان بەژمارە 22ی ساڵی 2007- دەرچووە، یاسایەكە كە بەپێی دەستووری هەمیشەیی عێراقە، هەروەها هۆكارێكی دیكەی دەرچوونی ئەم یاسایە بە هۆی دەرنەكردنی یاسای نەوت و غاز بووە لەلایەن پەرلەمانی عێراقەوە. كاتێك دەڵێین بە گوێرەی دەستووری عێراق بووە، ئەوا ئەم یاسایە پاڵپشت بە ئەحكامی ماددەی 110 لە دەستووری عێراق دەرچووە، كە باس لە دەسەڵاتە دیاریكراوەكان دەكات و باس لە سیاسەتی نەوت و غاز ناكات. هەروەها پاڵپشتە بە ئەحكامی ماددەی 115 لە دەستووری عێراقی كە ڕاشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات، هەر بابەتێك لە دەسەڵاتی حكومەتی ناوەند نەبێت، ئەوا دەكەوێتە چوارچێوەی دەسەڵاتی هەرێم و پارێزگاكان. ئەوەی پەیوەست بێت بە دەسەڵاتە هاوبەشەكانەوە ئەوا ماددەی 121 بڕگەی یەكەم ئاماژە بەوە دەكات كە هەرێمەكان دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكاری و دادوەرییان هەیە، بۆیە دەركردنی ئەم یاسایە لەلایەن هەرێمەوە مومارەسەكردنی مافە و بنچینەیەكی دروستی یاسایی هەیە و لە كاتی نەبوونی یاسای فیدڕاڵی دەكرێت یاسای هەرێمەكان جێبەجێ بكرێت.

*  ئەنجومەنی دادوەریی هەرێمی كوردستان كە بەرزترین دەسەڵاتی قەزایە لە كوردستان، زۆر ڕاشكاوانە و بە پشتبەستن بە دەقەكانی دەستووری عێراق، بڕیارەكەی بەناو دادگای فیدڕاڵی عێراقی بە بڕیارێكی نادەستووری لە قەڵەم دەدات و، یاسای نەوت و گازی كوردستانیش بە یەكێك لە دەسەڵاتە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان لە قەڵەم دەدات، ئەمەش مانای ئەوەیە ئێستا كێشەكە لە نێوان دوو دامەزراوەی یاساییە. ئایا چۆن كێشەی نێوان ئەم دوو دامەزراوە یاساییە (ئەنجومەنی دادوەریی هەرێم و دادگای بەناو فیدڕاڵی عێراق) یەكلایی دەبێتەوە؟

- ئەنجومەنی دادوەریی هەرێمی كوردستان دەركردنی یاسایی نەوت و غازی هەرێمی كوردستان كە لەپەرلەمانی كوردستان دەرچوو، بە یاسایی لە قەڵەم دا، چونكە بە گوێرەی ماددەی 112ی دەستووری عێراقی حكومەتی ناوەندی بە هەماهەنگی لەگەڵ هەرێم و پارێزگاكاندا نەوت و غازی كێڵگەكان بەڕێوە دەبات، كە هەروەك لە ماددەكەدا هاتووە، مەبەست لەو كێڵگانەیە كە پێشوو هەبوون، هەروەها ئاشكرایە كە لە دەستووردا نەوت و غاز لە دەسەڵاتە حەسرییەكاندا نییە.

* هەر بۆ لاوازكردن و سڕینەوەی قەوارەی هەرێمی كوردستان داوایەكی دیكە دژی خەڵكی كوردستان ئاراستەی دادگای فیدڕاڵی كراوە بۆ بڕینی ئەو 200 ملیار دینارەی مانگانە دەینێرن بۆ مووچەی فەرمانبەران، ئەگەر ئەو دادگا بەناو فیدڕاڵییە بڕیاری بڕینی ئەم پارەیەش بدات، ئەمەیان چی لێ دەخوێندرێتەوە؟

- لە ڕاستیدا ئەم داواكارییە هیچ بنچینە و بنەمایەكی یاسایی نییە. دواتر ئێمە دەزانین چەندین ساڵە بەشە بودجەی و مووچەی خەڵكی كوردستان و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان بە گشتی و هێزی پێشمەرگەی كوردستان بەتایبەتی لەلایەن دەسەڵاتدارانی عێراق و حكومەتی عێراقی نەنێردراوە، كە ئەمە دژ و پێچەوانەی دەستوورە. لەلایەكی دیكەوە ئەو دادگایە زۆربەی بڕیارەكانی سیاسییە و گوشار لەخۆ دەگرێت لە دژی قەوارەیەكی یاسایی و دەستووری كە هەرێمی كوردستانە وەك تاكە هەرێمی فیدڕاڵی لە عێراقدا. دەبێت ئێمە بزانین ئەگەرچی ئێستا ئەو داوایە دواخراوە، بەڵام بۆی هەیە لە ماوە و داوایەكی دیكە دووبارە وەك هەموو بڕیارەكانی دیكە ئەو بڕیارەش دەربكەن و 200 ملیار دینارەكە (كە بڕێكی زۆر كەمە بۆ مووچەی فەرمانبەرانی كوردستان دەنێردرێت) بیبڕن.

* ئەوەی مایەی گاڵتەجاڕییە ئەوەیە كە پەرلەمانتارێكی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە داوایەكی دیكەی ئاراستەی دادگای بەناو فیدڕاڵی كردووە بۆ ئەوەی «پارتی دیموكراتی كوردستان هەڵبوەشێتەوە»، خۆشتان دەزانن پارتی دیموكراتی كوردستان واتە بڕبڕەی پشتی قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان، ئایا ئەم داوایە ڕاشكاوانە بۆ سڕینەوەی قەوارەی هەرێمی كوردستان نییە؟

- ئەمەش یەكێكە لەو داوا و فشارانەی دەكرێتە سەر پارتی دیموكراتی كوردستان، بەڵام ئەو جۆرە داوایانە خۆی لە خۆیدا پووچەڵ و گاڵتەجاڕییە، چونكە پارتی حزبێكی دێرین و خاوەن سەروەری و مێژوویەكی دوور و درێژی دیموكراسییە و هەموو ڕۆژگار و سەردەمێك لەهاوكێشە سیاسی و ئابوری و هەموو كێشەكانی عێراقدا ڕۆڵی ئەرێنی هەبووە و هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكانی داوە، لە عێراقی نوێشدا و لە دوای 2003 و لە ئەنجومەنی حوكمدا بینیمان سەرۆك بارزانی وەك كاریزما و كەسایەتییەكی سیاسی و نیشتمانی كاری كرد و لە كاتی سەرهەڵدانی هەر كێشە و گرفتێكدا بە دیدێكی نیشتمانی و عێراقی هەوڵی چـــــارەسەركردنی دەدا. بەم دواییە بینیمان كە لە نێــــــــــو ســەركردە سیـــــــــــــــــاسییەكانی عێراق، بەتایبەت شیعەكان، چۆن لە ڕۆڵی سەرۆك بارزانی دەڕوانن و چۆن بە گەورەیی و بە كاریگەری وەسف دەكەن. كە هەموو ئەمانە سەلمێنەری سەروەریی نەتەوەیی و نیشتمانییەكانی پارتی دیموكراتی كوردستانن، كە لە هەموو قۆناغەكانی شۆڕشی ڕزگاریخوازیی كوردستان كاریگەر و بەهێز بووە و، هەموو كات هەوڵی پاراستنی مافەكانی پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبییەكانی داوە و، هەڵی هێنانەئارای ئاشتەوایی و لێبوردەیی و حوكمڕانییەكی دیموكراسی بۆ عێراق داوە. بەڵام سەرەڕای ئەوەش پارتی هیچ كاتێك لەسەر ماف و داخوازییە نەتەوەییە باڵاكانی كورد و كوردستان بێدەنگ نەبووە و ئامانجی بووە كە كوردیش وەكو نەتەوەیەكی گەورەو كاریگەر لەناوچەكەدا خاوەنی دەوڵەت و قەوارەی سەربەخۆی خۆی بێت. ئەمەشە زیاتر بووەتە هۆی ئەوەی كە سیاسییەكانی عێراق بە تایبەت شۆڤینییەكان هەموو كارێك لە دژی پارتی ئەنجام دەدەن. بەڵام بە دڵنیاییەوە مێژوو و سەركردایەتیی سیاسیی كورد بەتایبەت هەڵویست و ئیرادەی جەنابی سەرۆك بارزانی لەسەر هیچ داخوازی و مافێكی ڕەوای گەلی كوردستان سازش ناكات. لەبەر ئەوە هەموو ئەو داوا و فشار و كردەوە و قسانەی لە دژی كورد و پارتی دیموكراتی كوردستان دەكرێن، دەچنە خانەی لاپەڕە ڕەشەكانی مێژووەوە.