فەلسەفەی دیموكراسیی مرۆڤدۆستانە‌ سیمای گەوهەریی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كوردستان بووە

 

 

 

 

بەردەوام پرسیارێكی ڕەوا لە ناو كەرتێكی فراوانی ڕۆشنبیریی كوردیدا دێتە ئاراوە، سەبارەت بە دیدگای ئایندەی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی، كە ئێمە بە ئاواتی دەخوازین بۆ كۆمەڵگەی كوردیمان و هیوادارین كە بێتەدی، ئەویش ئەوەیە كە دەبینین گرنگیدان بەم پرسە لە هەڵكشاندایە، بۆیە پێویستە بە تاقیكردنەوەیەكی پاك و بێگەرد بگەینە ئەو دیدگایە، بۆیە هیچ چار نییە و دەبێ بگەینە ئەو دیدگا سیاسییە بۆ ئایندە بە شێوازێكی ئەزموونگەرایی و، ئەمەش واتە هەڵهێنجانی ئەم دیدگایە لە نێو «بوون و بەڵگەكان» وەك بەرەنجامی شرۆڤەیەكی «خودی و بابەتی و تەحەددییەكان و بونیادنانی دیدگایەكی ڕەخنەگرانەی بوێر و پەندوەرگرتن لە شكستەكان»، ئەمە نەك تەنیا شرۆڤەیەكی ڕەخنەگرانەی موجەڕەد بۆ خستەڕووی ئەڵتەرناتیڤ و پشتبەستن بە سیاسەتی گرەوكردن لەسەر خەیاڵ بێت.

پرسی سەرەكی كە ئەمڕۆ ڕووبەڕووی دەبینەوە، دوای ئەوەی كە ئەو ماوە تاریك و تاڵە بەسەر چوو كە هەموو جۆرە چەوسانەوەیەك كە بە هۆی سیستمە ستەمكارە حوكمڕانەكان ڕووی تێ كردین، ئەویش پرسی ململانێ بوو لە پێناو بنیاتنانی واقیعێكی تازە، كە گوزارشت لە خواست و ئامانجەكانی گەلی كورد دەكات لە ڕزگاریی نەتەوەیی و بنیاتنانی كۆمەڵگەیەكی ئازادی و دادپەروەری و یەكسانی.

پرسیارە سەرەكییەكە لێرەدا ئەوەیە، چۆن بگەینە ئەو دیدگا خوازراوە و بتوانین توخمەكانی بنیاتنانی نەتەوەیی تەوزیف بكەین، كە بریتین لە (كولتوور، سیاسەت، فیكر، كەلەپوور و، ماهیەت)

مەرجەكانی مەنهەجی و كۆمەڵایەتیی پەیوەست بە سرووشتی هۆشیاریی كۆمەڵایەتی، كە توانای هەبێت مەعریفە بەرهەم بهێنێت و ئامراز و كەرەستەكانی دەستەبەر بكات.

لێرەوە پێویستە چەندین سەنتەر دابمەزرێن، كە پاڵپشت بن بۆ بەرهەمهێنانی مەعریفەت و گشتاندنی بە هەموو ڕێگەیەك و، بكرێتە بەشێك لە كولتووری نەتەوەییمان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی حاڵەتی هەڵگەڕانەوە، كە ڕۆڵی عەقڵ و زانست و زانیاری پەك دەخات و بانگەشەی تەكفیر و سەركوتكردنی هەموو فیكرێكی پێچەوانە و هەموو ئیجتهادێك لە ئایین و سیاسەت و كولتوور و ڕەوشت دەكات .

بێگومان فیكری نەتەوەیی و دیموكراسیی مرۆڤدۆستانە (فەلسەفەی كوردایەتی) لە میانی دەقە ڕەسەنەكان و پرۆسەی نوێبوونەوە و پەرەپێدان و دەوڵەمەندكردنی، دەبێتە تەوەری پرۆسەیەكی گۆڕانكاری و پێشكەوتن بەرەو بنیاتنانی دیدگای ئایندە، بۆ سەردەمێكی دوور و درێژ و نەوەكانی دیكە، بۆیە پێویستە هەر ڕاستكردنەوەیەكی واقیعیی ئێستامان، یان لە وێناكردنی ئایندەمان لەو فەلسەفە و فاكتەرانەوە سەرچاوە بگرن، كە كاریگەرییان هەیە لە بواری پەرەپێدان و ئەو گۆڕانكارییانەی كە جیهانی سەردەممان بەخۆیەوە دەبینێت لە شەپۆلی دیموكراسی و دیالۆگ و مافی مرۆڤ و كۆمەڵگەی مەدەنیدا.

فەلسەفەی دیموكراسیی مرۆڤدۆستانە‌ (كوردایەتی) سیمای جەوهەری بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كوردستان بووە هەر لە سەرەتاوە و بە درێژایی كاروانی خەبات بە سەرۆكایەتیی بارزانیی نەمر، كە توخمەكانی یەكبوون و یەكگرتن و داكۆكیكردن لە نەتەوەییان لە دڵ و دەرووندا چاند، ئەو توخمانە خۆراكی ڕۆحیی بەردەوامبوونی خەبات بوون، بۆیە نەبوونی ئەو ڕەهەندە فەلسەفییە لە كاری سیاسیی حزبە كوردییەكاندا هەڕەشەی ڕاستەوخۆیە بۆ ئاسایشی نەتەوەیی كورد، ئەمەش بە واتای ئەوەی كە حزب و ڕەوتە سیاسییەكانی كوردی چەسپاندنی كوردایەتییان دەكەوێتە ئەستۆ، ئەمەش لە میانی ڕاستگۆیی لە پیادەكردن و گۆڕینی بۆ ئامرازێكی هەبوون و هۆشیاری.

پێویستە ددان بەوەدا بنێین كە كێشەی زۆر هەیە كە گشتگیرن، بەڵام بە شێواز و جۆر و ئاستی جیاواز، دیسان ددان بنێین بەوەی كە پێویستە ئەو كێشانە ببنە مایەی ئەنجامدانی توێژینەوە و دیراسەتكردن لەلایەن بیرمەندانی كورد و سەركردەكانیانەوە، ئەمە ئەركێكی بەكۆمەڵە، چونكە گرنگی و ڕۆڵی فیكر لەوەدایە كە پەیوەستن بە زانست و زانیاری و شیكردنەوەی عەقڵانی و، لە پیادەكردنی ئەو فیكرە لە بواری شیكردنەوەی واقیع و لێكدانەوەی نیشانەكانی لەپێناو گۆڕینی بە ئاراستەیەكی باشتر و لەبارتر، بۆیە گەڕان بە دوای كێشە و چارەسەركردنیدا بەرپرسیارێتیی هەمووانە، چ بە تەنیا، یان بە كۆمەڵ، كە پێویستە مەرجەكانی دەستەبەر بكرێن، مەرجی یەكەمیش دداننانی بوێرانەیە بەوەی كە كێشەكان هەن، دیسان هەمووان بەرپرسیار بن و ڕۆڵیان هەبێت لە چارەسەركردندا، هاوكات ددانیش بەوەدا بنێین كە بیروبۆچوونی جیاوازمان هەیە و، ڕێز لە یەكدی بگرین و لێبووردە بین و دیالۆگێكی شارستانییانە و عەقڵانیی ئامانجدار بگرینەبەر.

چوونە ژێر بار و متبوون لە فیكرێكی دیاریكراودا بە واتای بێدەسەڵاتییە لە زاڵبوون بە سەر كێشەكاندا، یان بەدیهێنانی هەر چاكسازییەكی سیاسی، یان كۆمەڵایەتی، یانیش ئابووری، چونكە زانراوە كە كۆمەڵگەی كوردەواریمان لە چەندین چین و توێژی جیاوازی كۆمەڵایەتی پێك دێت، هەر یەكەیان بەرژەوەندیی خۆی هەیە، بۆیە ئەگەر بمانەوێت ئاشتی لە كۆمەڵگەكەماندا بەردەوام بێت و ئێستا و ئایندە بنیات بنێین لەسەر بنەماگەلێكی دروست، ئەوە واتا دداننانە بەوەی كە هەمووان ئازادیی فیكر و بیروباوەڕ و ڕا و مافیان هەبێت لە كۆبوونەوە و خۆپیشاندان و پێكهێنانی حزب و ڕێكخراو و كۆمەڵەكان و، مافی دەركردنی ڕۆژنامەشیان هەبێت لە چوارچێوەگەلێكی یاسایی و دەستووریدا.

بێگومان ڕەگ و ڕیشەی زۆربەی ئەو كێشانەی ڕووبەڕوومان دەبنەوە، بۆ سەردەمانێكی تاریك دەگەڕێنەوە كە كوردستان پێیاندا تێپەڕیوە، چونكە ئەو دەسەڵاتە یەك لە دوا یەكانەی كە لە عێراق حوكمیان كردووە، ستەمكارانە و دڕندەییانە و سەركوتكارانە مامەڵەیان لەگەڵ گەلی كورد و كەمە نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبییەكاندا كردووە و، نكوڵییان لە مافەكانیان كردووە، بەو ڕەفتارانەیان كەلێن و بۆشاییان لە نێوان دەسەڵات و كۆمەڵگەدا قووڵتر كردووەتەوە، دەسەڵاتیش لە هزری خەڵكدا بووەتە هێمای ستەم و چەوسانەوە، لەگەڵ ڕاپەڕیندا قۆناغێكی تازە دەستی پێ كرد، ئەویش قۆناغی ململانێیە لە پێناو چەسپاندنی بنەماكانی دیموكراسی و ڕاماڵینی ژێرخانی سیاسی و كولتووریدا كە ڕژێمە ستەمكارەكان دروستیان كردبوو، هەروەها بۆ دامەزراندنی سیستمێكی حوكمڕانی لە پێناو گۆڕانكاریی دیموكراسیی ڕاستەقینە و ڕاستكردنەوە و پاككردنەوەی ژیانی سیاسی لە هەموو خەوش و گەردێك.. ئاساییە كە گەڵاڵەنەبوونی هەندێك هێز و پێكهاتەی سیاسی و كۆمەڵایەتی و كولتووری و پیشەیی لە چوارچێوەگەلێكی دیاردا، هەروەها لەوەی كە زۆربەیان بەرنامە و بۆچوونی زانستییان نییە بۆ پێكەوەڕۆیی لەگەڵ ئەو ئەركانەی كە سەردەمی تازە خستوویەتە ڕوو، هاوكات سەرهەڵدانی دیاردەی ململانێكان، ئەمانە هۆكار بوون بۆ ئەوەی كۆمەڵگەی كوردەواری نەگاتە داڕشتنی ڕێبازێكی دیموكراسیی تەواو، تا وەك پێداویستییەكی كۆمەڵایەتی بسەپێنرێت.

جا لەبەر ئەوەی كە ئەمڕۆ ئێمە لە دۆخێكی دیموكراسیی نیشتمانیی گشتیدا دەژین و، زۆر توانامان لە بەردەستە بۆ چەسپاندنی دیموكراسی و فراوانكردنی بناغەی ئەم دیموكراسییە، كە هاوكات لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی جەماوەری كورددا گونجاوە، بۆیە ئەركی هەموو حزبە كوردستانییەكانە كە لەگەڵ بارودۆخی كۆمەڵگەدا پێكەوە هەڵ بكەن، هەروەها هەست بە خەم و ئازارەكانیان بكەن و لە كێشەی ڕۆژانەیان تێ بگەن و دوور بكەونەوە لە خۆبەزلزانین، كاتێك لەگەڵ جەماوەردا دەدوێن، یان مامەڵەیان لەگەڵدا دەكەن، دیسان پێویستە ئەو حزبانە دوور بكەونەوە لە چەمك و تیۆریزەكردنی بۆماوەیی وەك قۆرخكاری لە كاری سیاسیدا، یان حزب بكەنە ڕێكخراوێكی دەسەڵاتدار، كە پێگەی دیاریكراوی هەبێت و فەرمان و ڕێنمایی لە لووتكەوە بۆ خوارەوە دەربكات، هەروەها هەوڵی ئەوە بدەن كە بەڕێوەبردنی هەموو كاروباری كۆمەڵگە قۆرخ بكەن، بێگومان هەموو ئەمانە لەگەڵ نەریتی خەباتدا ناگونجێن، كە قوتابخانەی كوردایەتی بەردی بناغەیی داناوە، بە تایبەتی كە زۆربەی ڕێكخراوە سیاسی و كولتووری و پیشەیییەكانی كوردستانی لە منداڵدانی ئەو قوتابخانەیەوە لەدایكبوون.

پلۆرالیزمی سیاسی و ڕێزگرتنی ڕای بەرامبەر و دیالۆگی نێوان فیكرەكان و كێبڕكێی ڕەوا لە خستنەڕووی ئەو بەرنامانەی گوزارشت لە خواستی جەماوەر دەكەن، ئەمانە سیمای جەوهەریی پیادەكردنی دیموكراسین، بەڵام ئەمانە كێبڕكێ دەكەن بۆ كێشكردنی چەندایەتی و زیادكردنی ژمارەی ئەندامان و وەدیهێنانی بەرژەوەندیی تەسكی حزبایەتی و پێشبڕكێ بۆ زیاتر دەسەڵاتخوازی و گرتنە دەستی پێگە و دەسەڵات.

بێگومان ئەمە نیگەرانییەكی ڕەوای لێ دەكەوێتەوە، كە ئەنجامگەلێكی نەرێنی بەدوادا دێت و، كاریگەریی دەبێت بۆ سەر پەیوەندیی هەڤاڵانی نێو حزبەكان و متمانە پێ نەمان لەلایەن جەماوەرەوە، هاوكات سوودی كاری سیاسی و گۆڕانكاریی دیموكراسی دەبێتە پرسیار.

بەردوامبوونی پرۆسەی چاكسازیی سیاسی پێویستییەكی زۆر بابەتییانەیە بۆ چارەسەركردنی ئەو كەموكورتییانەی لەگەڵ گۆڕانكاریی دیموكراسی و بنیاتنانی دەسەڵاتی سیاسی و دامەزراوەكانی و ئاستی ئەدای ئەو دامەزراوانەدان، بۆیە پێویستە بەردەوام هەڵسەنگاندن بكرێت بۆ ئیحتیوا و چارەسەركردنی كێشە كۆمەڵایەتی و ئابووری و كولتوورییەكانی ڕۆژانە و ئایندەی جەماوەر و فراوانكردنی بنكەی كۆمەڵایەتیی سیستەمی حوكمڕانی و دەستبەرداربوون لە پێوەری تەسكی حزبایەتی، لە بواری پاڵپشتیكردن لە وەزیفە و گرتنەبەری پێوەری دیكەی لێهاتوویی و دڵسۆزی و تایبەتمەندی و شارەزایی لە ئیدارەدانی جومگە جیاوازەكانی دەسەڵات و پرۆسەی بەردەوامی پاكسازیی توخمە گەندەڵ و ناشایستەكان.

بنیاتنانی دەسەڵاتێكی دیموكراسیی شارستانی، خۆی لە بنیاتنانی دامەزراوەگەلێكی كارادا بەرجەستە دەكات، كە هەر یەك لەو دامەزراوانە ڕۆڵ و پێگەی خۆیان هەبێت، لە بنەماكانی دیموكراسی و گوێڕایەڵی بۆ ئیرادەی گەل و نوێكردنەوەی یاساكان و مسۆگەركردنی سەربەخۆیی دادگا و چاكسازیی بەردەوامی ئیدارە و ڕێزگرتن لە مافەكانی مرۆڤ و هاووڵاتی.. دەسەڵاتی سیاسیی كوردی كە پڕۆسەی گۆڕانكاریی دیموكراسی بەڕێوە دەبات، چەندین هەنگاوی هەڵێناوە لە دابینكردنی ئەو بنەمایانەدا، بەڵام ئەمە پێویستی بە هەوڵی زیاترە، بە شێوەیەك كە بە پلەی یەكەم ڕوو لە نەوەی گەنج بكرێت و، ڕێگەیان بدرێت ڕۆڵی خۆیان بگێڕن لە دیاریكردنی ئایندەیاندا، تا بتوانن گرنگی بە كاروباری گشتیی سیاسی بدەن، هاوكات بەشدار بن لە دیاریكردنی ئایندەی كوردستاندا.

پرۆسەی چاكسازیی سیاسی پێویستی بەوەیە ددان بنرێت بەوەدا كە بۆشاییەكی نیشتمانی هەیە و پێویستە پڕ بكرێتەوە، چونكە ژمارەیەكی زۆری كوردانی بێلایەن و سەربەخۆ هەن لە ڕۆشنبیران و نووسەران و سەندیكاییان و خاوەنانی پیشەی ئازاد و هونەرمەندان و لاوان و قوتابیان و مامۆستایانی قوتابخانە و زانكۆكان، كە ڕۆڵی كاریگەریان نییە لە ژیانی سیاسیی ئێستادا، چونكە نایانەوێت لە چوارچێوەیەكی دیاریكراوی سیاسیدا كاربكەن، بەڵام ئەوان دەیانەوێت سەر بەو دۆخە دیموكراسییە نیشتمانییە بن كە ئێستا لە كوردستان بەرقەرارە.

یەكێك لەو كێشە سەرەكییانەی كە ڕووبەڕووی پرۆسەكانی چاكسازیی سیاسی و چەسپاندنی دیموكراسی دەبێتەوە، بریتییە لە مەینەتیی ئابووری، كە بەسەر گەلەكەماندا سەپێندراوە، ئەمەش دەسەڵاتی سیاسیی كوردستان ناچار دەكات ڕووبەڕووی ببێتەوە لە چوارچێوەیەكی واقیعییانە و چارەسەری بكات، دیارە كە ئیرادەی سیاسی ناتوانێت بێ بنكەیەكی بەهێزی ئابووری كە میكانیزمەكانی نوێبوونەوەی ئابووری و گۆڕینی كۆمەڵگە لە بەكاربەرەوە بۆ بەرهەمهێنەر مسۆگەر بكات، هەروەها پەرەپێدانی هێزە بەرهەمهێنەرەكان لە گوندەكاندا بە ئاشكرا خۆی بسەپێنێت.