چالاكانی مەدەنی و بواری مافی ئافرەتان جەخت لەوە دەكەنەوە كە یاسای توندوتیژیی خێزانی، نەیتوانیوە سنوورێك بۆ ژنكوژی دابنێت. هەر بۆیە چەندین پرسیار دروست دەبن. ئایا كەموكورتییەكانی یاسای توندوتیژی چین؟ ئایا گرفت لە دەستنیشانكردنی كێشەكانە، یان لە جێبەجێكردنی یاساكەدایە؟ یان یاساكە پێویستی بە هەمواركردنەوە هەیە؟ ئەمانە و چەندین پرسیاری دیكەی هاوشێوە هەن كە بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان وەڵامی دەدەنەوە.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

شەنگە هاوار كاكەیی، یاساناسە و خاوەنی بڕوانامەی ماستەرە لە چەمكی توندوتیژی و هەر لە دەستپێكی وتەكانیدا پێداگری لەسەر ئەوە دەكات كە  «دەرچوونی یاسا ئاسانە، بەڵام جێبەجێكردنی كارێكی قورسە، بەتایبەت ئەگەر یاساكە پەیوەست بێت بە ژیانی تاكەكەسی و بواری كۆمەڵایەتی و ئاریشە خێزانییەكان، چونكە دواجار هەموومان زادەی كۆمەڵگەیەكی كەلتوورگەڕاین و لە ئاست ئەو كەلتوورە بێهێزین». هاوكات دەڵێت: «بە ناچاری تاك بە تاك ملكەچی یاسای كەلتوورئامێزەكانی كۆمەڵگەكەمانین. من هەمیشە دەڵێم پیاوی كورد ژنكوژ نییە، كەلتووری كورد ژنكوژە، ئەمە وەكو دەستپێكێك بۆ سەرهەڵدانی گرێ توندوتیژەكان لە كۆمەڵگەكەمان و ئەو كەلتوورگەراییە كە بە دەستیەوە دەناڵێنین كە كەلتووری باوكسالارییە و لە سەرووی یاساكانە و زۆریش باڵادەستە. سەبارەت بە یاسای ژمارە هەشتی خێزانی بۆ ساڵی ٢٠١١یاسایەكە تایبەت بە خێزان ئەو بڕگەیە لە ١٣ خاڵ پێك هاتووە، ئامانجی دانانی ئەو یاسایە‌ بۆ گەڕانەوەی ئاسوودەیی دەروونیی كۆمەڵایەتی بۆ خێزانەكانە، بەڵام بەڕێوەبەرایەتییەكانی توندوتیژی كە سەر بە وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی كوردستانن، بەرپرسن لەوەی لێكۆڵینەوە و بەدواداچوون بۆ كەیسەكانی توندوتیژی بكەن، بەتایبەتی كەیسی كوشتنەكان . لەم دەرفەتەدا پێم باشە وەكو یاساناس و خەمخۆرێك تیشك بخەمە سەر ئاسۆی چارەسەرییەكان كە بە دیدم زۆر گرنگە بۆ سنوورداركردنی توندوتیژییەكان، خۆ ئەگەر بڵێم نەهێشتنی ڕەنگە بكەومە قەرەی مەحاڵەوە چونكە دەبێت ئەوە لە بیر نەكەین، توندوتیژی دیاردەیەكی گەردوونییە، بەڵام وڵاتانی ڕۆژئاوا بە سەروەریی یاسا ئاسایشی كۆمەڵایەتییان بۆ ناو كۆمەڵگەكەیان گەڕاندووەتەوە. سەبارەت بەو ئاڵنگارییانەی لە پشت ئەو یاسایانەی كەوا لە سنووری هەرێمی كوردستان هەموار كراون، بەڵام ناكەوێتە بواری جێبەجێكردن وەكو یاسای سزادانی عێراقی و باری كەسێتی، خۆی لەم خاڵانەی خوارەوەدا دەبینێت:

 ١/ هۆكاری دەرەكی حكومەتی عێراقی كە ڕێگرە لە ڕیفورمی یاسا مەدەنییەكان تەنیا بە ناو فیدڕاڵە سەرەكیترین هۆكارە، چونكە ئەو یاسایانە لە سنووری هەرێمی كوردستان هەموار كراون، بەڵام حكومەتی فیدڕاڵ كاری پێ ناكات، بۆیە تا ئێستا كوشتن بە پاساوی شەرەف ماوە، منداڵ بە شوودان ماوە،  مافی دایەن لەدایك سەندراوەتەوە، پەرە بە هاوسەرگیریی عورفی دەدرێت، تا ئێستا ئەگەر پیاوێك كچێكی ڕفاند و بە زۆر لاقەی كرد، ئەگەر گرێبەستی هاوسەرێتی لەگەڵ ئەنجام دا، ئەوە بێبەری دەكرێت لە تاوانەكەی و بە تاوان ئەژمار ناكرێت. بەپێچەوانەوە ئەندام پەرلەمان هەبووە كاری بۆ پڕۆژە یاسای باری كەسێتی كردووە كە ئەو یاسایە هانی بەشوودانی كچی تەمەن نۆ ساڵە دەدات. هەمیشە هەر تاوانبارێك لە سنووری هەرێمی كوردستان ئەگەر بیری بۆ ئەنجامدانی هەر تاوانێك چووبێت، ئەوە ڕوودەكاتە ناوچە ژێردەستەكان كە داگیر كراوە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بۆ ئەنجامدانی تاوانەكەی، لە كوشتن، لە مارەكردنی ژنی دووەم بە بێ ئیجازەی ژنی یەكەم، هەمیشە تاوانباران پەناگەیان حكومەتی عێراقە.

٢/ هۆكاری ناوەكی حكومەتی هەرێمی كوردستانە كە ڕێژەی تاوان لە هەڵكشانە و ئاسایشی كۆمەڵایەتیی هاووڵاتیان هەڕەشەی لەسەرە، دیدی نیشتمانیم هاندرە كەوا ئەو داوایە بخەمە بەر ڕۆشنایی بۆ فشار خستنە سەر پەرلەمانی كوردستان بۆ گەڕانەوەی تەنفیزی یاسای لەسێدارەدان لە تاوانی كوشتنی بەئەنقەست.

 ٣/ هەڵوەشاندنەوە، یان ڕێكخستنی كار و ئەركی مەكاتبی سوڵحی عەشایری سەرجەم پارتە سیاسییەكان بە یاسایەك كە ڕێگر بێ لە بێبەریكردنی تۆمەتباری كوشتنی بەئەنقەست.

 ٤/ پەرەپێدان بە فەلسەفەی ناتوندوتیژی لە هەرێمی كوردستان چ بە كردنەوەی زانكۆی ناتوندوتیژی كە زانكۆیەكی تایبەتمەندە بە نەهێشتنی توندوتیژی و تایبەتمەندە بە پرسی ئینسان.

٥/ تۆماركردنی سیمكارتی ئەلیكتڕۆنی و نەهێشتنی فرۆشتنی سیمكارتی علوج كە خۆشبەختانە وەزارەتی ناوخۆ خەریكە ئەو بڕیارە لە ڕێگای پڕۆژەی سەیڤ یوی ئەرمەنی جێبەجێ دەكات.

 ٦/ بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی توندوتیژی، كردنەوەی نووسینگە و بەڕێوەبەرایەتیی توندوتیژی لەو ناوچانەی كەوا لە سەنتەری شار دوورن زۆر پێویستە. لە كۆتاییدا دەڵێم كاركردن لە بواری پزیشكی و ئەندازیاری و تەلارسازی زۆر ئاسانترە لە بواری توندوتیژی، گۆڤاری گوڵانیش جێگای ڕێزە كە بە جددی گرنگی بە پرسی ڕووبەڕووبوونەوەی توندوتیژیی خێزانی داوە.

ئاشنا بابان  مامۆستای زانكۆیە و ڕای وایە: «یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ ئەوەی لە بواری جێبەجێكردندایە، بەڵام كاریگەریی ئەوتۆی نەكردووەتە سەر بارودۆخی كۆمەڵگە و بەردەوام ئەو یاسایە پێشیڵ دەكرێت.» هاوكات دەڵێت: «ڕۆژانە دەبینین و دەبیستین لە كوشتن و سووتان و ئەتككردنی ژنان و خانمان، كە هەر جارەو بە جۆرێك ئازارمان دەدەن، بە زوڵم و ناحەق لەژێر ناوی جیاجیادا لەلایەن مێرد و برا و باوكیانەوە دەكوژرێن و ئە تاوانە ئەنجام دەدرێت. لە حاڵێكدا ڕۆح لێ سەندنەوە تەنیا مافی پەروەردگارە و بۆ هیچ مرۆڤێك نەهاتووە كۆتایی بە گیانی مرۆڤێكی دی بهێنێت، بەڵام بەداخەوە ئامارەكان بەردەوام لە هەڵكشاندان و توندوتیژییەكان هەموو ئاست و بوارەكانی كۆمەڵگەی گرتووەتەوە، جا توندوتیژیی جەستەیی بێت، یان دەروونی كە دەكرێت بڵێین تەنانەت لە دامودەزگاو ژیانی ڕۆژانەشدا بەرەوڕووی ئافرەتان دەبێتەوە، ئەوەی پێویستە ئاماژەی پێ بدرێت، ئەوەیە كە هۆكاری هەڵكشانی تاوانەكان نەبوونی یاسا نییە، یاسا هەیە، بەڵام كەموكووڕی لە جێبەجێكردن و نەبوونی لێپرسینەوە و بەدواداچوونە لەلایەن لایەنە پەیوەندیدارەكانەوە، هەروەها پشتگوێخستنی سكاڵاكان و گوێنەدان بە كێشە خێزانی تا ئەو ڕاددەی ئەو واقیعە تاڵەی لێ دەكەوێتەوە، جا ئافرەتەكە بكەوێتە ژێر بارودۆخێكی دەروونیی خراپ و كۆتایی بە ژیانی بهێنێت، یان لە لایەن كەسوكار و مێردی بكوژرێت».  گوتیشی: «هەڵكشانی تاوانەكان بۆ كۆمەڵێك هۆكار دەگەڕێنمەوە، لە نێویاندا: نەبوونی ڕۆشنبیریی گشتی، نەبوونی دامودەزگای چالاك و بەرپرس بۆ چارەسەری كێشەكان و یەكلاكەرەوەی كۆتایی و بە پێدانی گەرەنتیی ڕاستگۆیانە، كەمتەرخەمیی دامودەزگاكانی ڕاگەیاندن لە هۆشیاركردنەوەی تاكی كۆمەڵگە لە ماف و یاساكان، بێباكیی تاوانبار لە نەبوونی سزایەكی قورس لە كاتی ئەنجامدانی ئەو تاوانە، هەروەها كەمتەرخەمیی ڕێكخراوە حكوومی و ناحكوومییەكان لە بەرامبەر پرسی ئافرەتان و كاركردن بۆ هۆشیاركردنیان و بەهێزكردنی فكریان بە ئامانجی ئارامی و سەقامگیریی كۆمەڵگە و نەهێشتنی ئەو دیاردەیە ناشیرینەی كە بووەتە مۆتەكەی ڕۆحی ئافرەتان كە لە كەلتووری كوردی دوورە و كەلتوورێكی گوازاروە و چاولێكەرییە و هاتووەتە ناو كۆمەڵگەی كوردی.» وەك دواوتەشی جەختی لەوە كردەوە كە «زۆر پێویستە بایەخی زیاتر بە  هۆشیاری لە ناوەندی خوێندن و پەروەردە بدرێت، هەروەها مامۆستا ئایینییەكان ڕۆڵێكی زیاتر ببینن لە وتارەكانیادا لە هەمبەر پرسی كوشتنی ئافرەتان و لایەنی حكومەتیش زیاتر پێداگری و بەدواداچوون و لێپرسینەوە بكات، بەتایبەت لەلایەن لێژنەی ژنان و ئافرەتانی ناو پەرلەمان كە گرنگترین دەسەڵاتی سیاسییە و دەسەڵاتی یاسادانانە و لێپرسینەوەی لە دەستە. دەكرێت لە دەرئەنجامی ئەوانەی خستمانە ڕوو بتوانین باشترین ڕێگا بۆ چارەسەر و جێبەجێكردنی یاساكانی توندوتیژیی خێزانی و هاتنەدی ئامانجەكانی كەمكردنەوەی توندوتیژی و كوشتنی ژنان بۆ كۆمەڵگە دەستەبەر بكەین.

بەڕێوەبەری گشتی یاسا و مافی مرۆڤ تاڤگە عومەر، سەبارەت بە هەمان پرس بەمجۆرە ڕای خۆی دەربڕی: «یەكێك لە خاڵە ئیجابییەكانی مەنزوومەی یاسایی لە هەرێمی كوردستان بە تاوان كردنی كردارە توندوتیژییەكانە لە چوارچێوەی خێزاندا كە یاسای ژمارە 8ی ساڵی 2011 یە كە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی خێزانییە بە گوێرەی حوكمەكانی ئەم یاسایە 13 تاوان كە لە چوارچێوەی خێزاندا ئەنجام دەدەرێت، بە تاوان هەژمار كراوە و سزای یاساییان بۆ دانراوە، چ سزای بەدەنی بێت، یان دارایی، بەڵام تێبینی دەكرێت لەگەڵ بوونی ئەم یاسایە و هەمواركردنی هەندێك یاسای دیكە و ڕاگرتنی زۆربەی ماددە یاساییەكان لە یاسای سزادانی عێراقی، بەڵام شێوازەكانی توندوتیژی ڕۆژ دوای ڕۆژ دەگۆڕێت و تاوانەكانی دژی ئافرەتان زۆر نامرۆڤانە ئەنجام دەدرێن. ئەمە دەمانگەیەنێتە ئەو خاڵەی كە تەنیا بوونی پاڵپشتییەكی یاسایی بەس نییە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردەیە و كەمكردنەوەی، بەڵكو ئەوەی گرنگە جگە لەوەی یاساكە كەموكورتیی زۆری تێدایە و پێویستی بە هەمواركردنەوە هەیە، بەتایبەتیش ئەوەی پەیوەستە بە نەبوونی دادگایەكی كەتن، یان تاوان بۆ تاوانەكانی توندوتیژی لە كاتێكدا لە ئێستادا  تەنیا دادگای لێكۆڵینەوەی توندوتیژی هەیە و جگە لەوەش دەبێت لە هەمواری یاساكەدا ئەوە بێت كە تاوانبار بە تاوانی توندوتیژی نابێت سوودمەند بێت لە ڕاگرتنی جێبەجێكردنی حوكمەكانی ئەم یاسایە لە كاتێكدا پێشتر سزا درابێت بە ئەنجامدانی تاوانەكانی توندوتیژی دژی خێزان بە گوێرەی ناوەرۆكی یاساكە، جگە لەوەش نابێت بە هیچ شێوەیەك ئەم تاوانبارانە سوودمەند بن لە حوكم و ماددەكانی لێبوردنی گشتی و تایبەت و هەروەها ڕۆڵی لێژنەی ئاشتەوایی پێویستە پێش وەرگرتنی ڕێكارەكان بێت، تاوەكو زیاتر كێشەكان ئاڵۆز نەبن لە نێوان خێزانەكاندا و گرنگە كە تاوانەكان وەكو نموونە پیشان نەدرێن و یاسا كردە تاوانكارییەكان (حصر) بكات و پلەی خزمایەتیش تا پلە سێ بێت، نەك پلە چوار و یاساكە ئاماژە بە ناپاكیی هاوسەرگیری بكات، نەك تەنیا (زنا) كە لە ئێستادا ئەم تاوانە ڕوو لە زۆربوونە  چەند بڕگە و مادەی دیكە كە پێویستیان بە هەموارە، هەروەها چاودێریی جێبەجێكردنی یاساكە بەوەی كە پێویستە لەسەر دامودەزگاكان لە دەسەڵاتە جیاوازەكاندا، جگە لەوەش پێویستە ئێمە كار لەسەر ئەوە بكەین، كە پێش ڕوودانی تاوانی توندوتیژی بەری لێ بگیردرێت و هەوڵەكان زیاتر چڕ بكرێتەوە لە پاراستن و ئەنجامنەدانی توندوتیژی و پێویستە نووسینگەی ڕاوێژی خێزانی بۆ ئەو كوڕو كچانە بەردەست بێت كە دەیانەوێت پرۆسەی هاوسەرگیری ئەنجام بدەن و لێپرسراوێتیی كۆمەڵایەتییان بۆ شی بكرێتەوە، هەتا ئامانجی دروستكردنی خێزانیان لەبەرچاو ڕوون بێت. زۆر گرنگە كە كار لەسەر هۆشیاریی تاكەكانی كۆمەڵگە بكرێتەوە، بۆ ئەوەی كە گرنگیی خێزان و پەروەردەی دروستی تاك و پاراستنی شیرازە و شكۆی خێزانەكانیان بۆ ڕوون بكرێتەوە، ڕاگەیاندن پێویستە ڕۆڵی گرنگی خۆی بگێڕێت لە هوشیاركردنەوە نەك تەنیا نیشاندانی شێواز و ئامرازی تاوانكاری، هەروەها بوونی ڕاوێژكاری كۆمەڵایەتی لە ناو دەزگاكانی ڕاگەیاندن گرنگیی خۆی هەیە و پێویستە كە پێش هەر بابەتێك پرس و ڕاوێژی پێ بكرێت، گرنگە كە پەروەردەش ڕۆڵی ئافرەت وەكو كاراكتەرێكی سەرەكیی كۆمەڵگە و خێزان پێشان بدات و تاك لەسەر بنەمای ڕێزگرتن و لێبووردەیی لە بەرامبەر و دوور لە توندوتیژی پەروەردە بكات».