وەرچەرخانێكی دراماتیكی لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا شەڕی ڕووسیا- ئۆكرانیا و دەرئەنجامەكانی

وەرچەرخانێكی دراماتیكی  لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا  شەڕی ڕووسیا- ئۆكرانیا و دەرئەنجامەكانی

 

 

هێرشی ئەمجارەی ڕووسیا بۆ سەر ئۆكرانیا، جیاوازە لە هێرشی سۆڤیەت بۆ ئەفغانستان، هەروەها جیاوازیشە لە دەستتێوەردانە سەربازییەكەی 2015ی پوتین لە شەڕی سووریادا، لەم ڕوانگەیەوە گرنگە لەسەر نەخشەی جیۆپۆلیتیكی سێ قۆناخی جیاواز (1980، 2015، 2022) شرۆڤەیەكی بەراوردكاری بكەین و خوێندنەوەیەكی لۆژیكییانە بۆ هێرشی ئەمجارەی ڕووسیا بۆ سەر ئۆكرانیا بكەین و، هەڵوەستە لەسەر ئەوە بكەین: تا چەند سەرۆك پوتین لە دروستكردنی ئەم بڕیارەدا موغامەرەی بە ئایندەی خۆی و ڕووسیا كردووە؟

سەبارەت بەو سەردەمەی یەكێتیی سۆڤیەتی پێشان كە پەنای بۆ داگیركردنی ئەفغانستان برد لە ساڵی 1980، لە ساتەوەختێكدا بوو كە وەك سامۆیل هنگتن لە كتێبی «سیستمی سیاسی لە كۆمەڵگە گۆڕاوەكاندا - Political Order in Changing Societies» باسی كردووە، دامەزاراوە دەوڵەتییەكانی یەكێتیی سۆڤیەتی پێشان لەو پەڕی بەهێزیدا بوون و، هەر لەو ساڵەدا خولی ئۆڵمپی لە «مۆسكۆ» بەڕێوە دەچوو، لەگەڵ ئەوەی چەند دەوڵەتێكیش وەك ناڕەزایەتییەك بەشداربوونی خۆیان لەو ئۆڵمپیادە ڕەت كردەوە، بەڵام یەكێتیی سۆڤیەت هەر توانی بە سەركەوتوویی ئەنجامی بدات، لە بەرامبەر ئەم هەڵكشانەی سۆڤیەتی پێشوو، بلۆكی ڕۆژئاوا بە سەركردایەتیی ئەمریكا لە بەردەم داكشانێكی گەورەدا بوو، بەتایبەتی كە هێشتا برینی «دۆڕاندنی شەڕی ڤێتنام» بە تەواوەتی سارێژ نەبوو، كە كۆماری ئیسلامی لە تاران دەستی بەسەر باڵیۆزخانەی ئەمریكادا گرت و، هەموو دیپلۆماتكارەكانی وەك بارمتە دەستبەسەر كردن، هەروەها لەگەڵ ئەوەی میسر پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئیسڕائیل ئاسایی كردبووەوە و ڕێككەوتنی «كامپ دەیڤید»ی لەگەڵ ئیمزا كردبوو، بەڵام تووڕەیی شەقامی عەرەبی و ئیسلامی هێندەی دیكە پرۆسەی ئاشتیی نێوان «ئیسڕائیل و فەلەستین»ی ئاڵۆز كردبوو، بۆیە ئەو كات كە یەكێتیی سۆڤیەت ئەفغانستانی داگیر كرد، سۆڤیەت لە پێگەیەكی بەهێزتر بوو، تا بلۆكی ڕۆژئاوا بە سەرۆكایەتیی ئەمریكا. لەم چوارچێوەیەدا زۆربەی چاودێران پێیان وایە، ئەگەر ڤلادیمێر پوتین هەوڵی دابێت كە هەمان سیناریۆی یەكێتیی سۆڤیەتی پێشان لە هێرشی بۆ سەر ئۆكرانیا دووبارە بكاتەوە، ئەوا وەك هێنری كیسنجەر لە وتارێكیدا لە ساڵی 2014 ئاماژەی پێ كردووە و دەڵێت: «دەبێت ڕووسیا لەوە تێبگات كە ئەگەر بیەوێت دەسەڵات بە سەر ئۆكرایندا بسەپێنێ و سنوورەكەیشی بگۆڕێتەوە، ئەوا مۆسكۆ لە ناو هەمان گێژاودا نقوم دەكات كە پێشتر تێیدا بوو. وەك كاتێك گوشاری بەردەوامی ئەمریكا و ئەوروپای لەسەر بوو». ئەم پێشبینییەی كیسنجەری هەشت ساڵ لەمەوبەر، ئیستا لەناو ئەو هاوپەیمانییە توندەی ڕۆژئاوا ڕەنگی داوەتەوە، كە بە گەمارۆكانیان وەڵامی هێرشەكەی ڕووسیایان بۆ سەر ئۆكرانیا داوەتەوە.

لە ساڵی 2015 كە ڤلادیمێر پوتین دەستتێوەردانی لە شەڕی سووریا بۆ بەرژەوەندی و مانەوەی ڕژێمی ئەسەد كرد، ئەوكات ڕۆژئاوا بەرچاوی بۆ بەدیل و جێگرەوەی ڕژێمەكەی ئەسەد ڕوون نەبوو، ئۆپۆزسیۆنی سووریاش ئەوانەی كە چاوەڕێی ئەوەیان لێ دەكرا، دەوڵەتێكی مەدەنی بەڕێوە ببەن، لەو ئاستە نەبوون و زیاتر مەزندەكان بەو ئاراستەیە بوون هاوشێوەكانی تیرۆریستانی داعش دەسەڵات بگرنە دەست، بەتایبەتییش كە تیرۆریستانی داعش لەسەر خاكی سووریا و عێراق خەلافەتی دەوڵەتی ئیسلامییان ڕاگەیاندبوو، هەر بۆیە كاتێك ڕووسیا دەستتێوەردانی لە شەڕەكە كرد و بووە كاراكتەرێكی بەهێز لە گۆڕەپانی شەڕی سووریا، وەك ئامادەیی كۆماری ئیسلامی بوو، هەم لە شەڕی سووریا بۆ مانەوەی ئەسەد و هەمیش لە شەڕی دژی داعش بۆ ڕووخاندنی خەلافەتی ئیسلامیی داعش، هەر بۆیە ڕاستە لە ڕووكەشدا دەستتێوەردانی سەربازیی ڕووسیا لە شەڕی سووریا بۆ مانەوەی ئەسەد جێگەی ڕەزامەندیی ڕۆژئاوا نەبوو، بەڵام بە كردەیی بەدڵی ڕۆژئاوا بوو، لە بەر ئەوەی سەرۆك ئۆباما لەسەر شەڕی سووریا تەنانەت دوای بەكارهێنانی چەكی كیمیاویش لەلایەن ڕژێمی دیمەشقەوە بە هیچ جۆرێك نەیدەیتوانی بڕیار بدات، وەك هەندێك لە چاودێر و ڕۆژنامەنووسانیش بە ڕاشكاوی ئاماژەیان پێ دەكرد، شەڕی سووریا بۆ ئەمریكا و ڕۆژئاوا بووەتە زەنگاوێك و ڕێگەیەك نییە خۆیانی لێ دەرباز بكەن، بۆیە دەستتێوەردانەكەی پوتین بووە دەروازەیەك بۆ ئەوەی ئەمریكا لە گۆڕەپانی شەڕی دیمەشق دەربازی بێت، لەم ڕوانگەیەشەوە ئەگەر ڤلادیمێر پوتین لەسەر حیسابی دەستتێوەردانە سەربازییەكەی 2015ی سووریا ئەو بڕیارەی دابێت كە هێرش بكاتە سەر ئۆكرانیا، ئەوا ئۆكرانیا بۆ ڕۆژئاوا نەك هەر ئەو زۆنگاوەی سووریا نییە كە بەرچاوڕوونیی نەبێت بۆ ئەوەی جێگرەوەی ئەسەد دیار نەبێت، ئەوا زلینسكی سەرۆكی ئۆكرانیا وەك سەرۆكیكی هەڵبژێردراو و دۆستی ڕۆژئاوا كاری ڕۆژئاوای زۆر ئاسان كردووە بۆ ئەوەی بڕیاری قورس بدەن و گەمارۆی كەمەرشكێن بە سەر ڕووسیادا بسەپێنن.

لەوانەیە لە چوارچیوەی ئەم خوێندنەوەیەدا زێدەڕۆیی نەبێت، ئەگەر بڵێین: ڕووسیا و پوتین بە بڕیاری هێرشكردنە سەر ئۆكرانیا، خزمەتێكی گەورەیان بە ڕۆژئاوا كردبێت، كە دەكرێت لێرەدا بە چەند خاڵ ئاماژەیان پێ بكەین:

1- لە هەر دوو ئیڤێنتی «كۆڕبەندی داڤۆس و كۆنفڕانسی میونشن - 2022، جەخت لەسەر ئەوە دەكرانەوە كە كێشەكانی ئێستای جیهان لەوە دەرچوون كە كێشەی سیستمی دیموكراتی و سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی بن، ئێستا كێشەكان بوونەتە مەترسییەكانی سەر جیهان و ئەم مەترسییانەش «دەرهاویشتە خراپەكانی پەتای كۆڤید 19 و ئۆمیكرۆن، فەزای سایبەری، پێشبڕكێی فەزا، گۆرانكارییەكانی كەشوهەوا، شەڕی ناو ئەوروپا و...هتد» كۆمەڵە كێشە و تەحەددیەكی زۆر ترسناكن كە ڕووبەڕووی سەرجەم مرۆڤایەتی دەبنەوە و جیهانیش لە بەردەم ئەم كێشانە دەستەوەستانە «hopelessness»

2- ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم كێشانە و هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی ڕێگەچارەی گونجاو بۆیان، لەسەر ئاستی جیهان پێویستی بە هاوكاری و هەماهەنگیی نێوان سەرجەم دەوڵەتانی جیهان هەیە و دەبێت هەموو پێكەوە شانی بدەینە بەر و، ڕووبەڕووی ئەم مەترسییانە ببینەوە، بەڵام هیچ ئاسۆیەكی ڕوون بۆ دروستبوونی ئەم هەماهەنگی و هاوكارییە لە نێوان دەوڵەتەكاندا بوونی نییە.

لێرەوە ئەگەر سەرنج بدەین لە ڕۆژی دەستپێكردنی هێرشەكەی ڕووسیاوە بۆ سەر ئۆكرانیا دەبینین، ئەو واقیعەی دەوڵەتانی ڕۆژئاوا لێی دەترسان، بڕیارەكەی ڤلادیمێر پوتین سەرتاسەر قڵپی كردەوە و واقیعێكی تازەی هێناوەتە ئاراوە كە زۆر بە باشی تەواوی دەوڵەتانی یەكێتیی ئەوروپا و ناتۆ و گرووپی حەوت دەوڵەتە پیشەسازییەكەی جیهان و بانكەكان و ڕێكخراوە وەرزشی و هونەرییەكانی پێكەوە هاوكار و هەماهەنگ كردووە و، هەموو پێكەوە لە دژی ڕووسیا و پوتین ڕاوەستاون، ئەمە لە كاتێكدا لە ساڵی 2014 كاتێك پوتین كریمای لكاند بە ڕووسیاوە، بە هێچ جۆرێك ئەم كۆدەنگی و هەماهەنگییەی دژی ڕووسیا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی دروست نەكرد.

 بڕیارێكی سەیر و كاتێكی زۆر ئاڵۆز

لە پێش هەڵگیرسانی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا، پێشبینی و مەزەندەكردنێكی زۆر دەكرا كە ئایا ڕووسیا پەنا بۆ ئەم ڕێگاچارەیە دەبێت، یان تەنیا دەیەوێت لە ڕێی هەڕەشەكردنی بەكارهێنانی هێز، نەك پەنابردنەبەر بەكارهێنانی هێز هەندێ لە ئامانجەكانی خۆی بەدی بهێنێت و، سازش بە ڕكابەرەكانی بكات و بە دیدی خۆی نیگەرانییە ئەمنییە ڕەواكانی بڕەوێنێتەوە، ئەوە بوو ڕووسیا هەندێ لە چاودێران و شرۆڤەكارانی دووچاری سەرسوڕمان كرد كە جەنگی ڕاگەیاند، بە پاساوی ئەوەی كە هەڕەشەكان لەسەر بەرژەوەندییە ئەمنییەكانی لە هەڵكشاندا بوون و دەبوو كارێك بكات بۆ ئەوەی ڕێگە لە بەرجەستەبوون و بەدیهاتنیان بگرێت. ڕەنگە لێرەدا بتوانرێت بوترێت كە پاڵنەرەكانی ڕووسیا هێندەی ئەوەی پەیوەستن بە بەرپەرچدانەوەی هەڕەشە و مەترسییەك- كە ڕووسیا بانگەشەی ئەوە دەكات، ناتوانێت دەستەوەستان بوەستێت لە ئاستیاندا- ئەوا ڕەنگە لە هەمان كاتدا خەون، یان ئامانجی دوورمەوداتری لە پشت بێت و ڕەنگە خودی سەرۆكی ڕووسیا بیەوێت جارێكی دیكە پێگەی نێودەوڵەتیی ڕووسیا لەسەر شانۆی جیهانی بەهێزتر بكات و هەندێ لە هێز و دەستڕۆیشتوویی سەردەمی یەكێتیی سۆڤیەت بەدەست بهێنێتەوە. هەرچۆنێك بێت، ڕووسیا لە ڕووی ڕاگەیاندن و بانگەشەوە زەمینەسازی بۆ ئەم شەڕە كرد و باسی لەوە دەكرد كە ئۆكرانیا دەوڵەتێكی خاوەن سەروەری نییە و بووەتە ئامرازێك و بەكار دەهێنرێت بۆ مەرام و مەبەستی لاوازكردنی ڕووسیا، لە هەمان كاتدا ڕووسیا دەستی كردبوو بە كۆكردنەوە و مۆڵدانی هێزەكان لەسەر سنووری ئۆكرانیا و ئەنجامدانی مانۆڕی سەربازی و ئێستاش ئاگری شەڕەكە تین و تاوی سەندووە. ئەوەی لێرەدا جێی هەڵوەستەكردنە ئەوەیە ئەگەر زۆرترین مەزەندەكان بەو ئاراستەیە بووبن كە ڕووسیا پەنا بۆ ڕێگاچارەیەكی لەم چەشنە نابات، ئەوا دیارە بە هەڵەداچوون و ئەگەر ڕووسیا و خودی پوتینیش پێیان وا بووبێت سەركەوتنێكی سەربازیی خێرا و یەكلاكەرەوە لە چەند كاتژمێردا تۆمار دەكەن، ئەوا دیسان ئەوانیش نەیانپێكاوە. هەرچۆنێك بێت، ئەگەر ڕووسیا دووچاری شكست و دۆڕان بێت، یان سەركەوتن و باڵادەستی بەدەست بهێنێت، ئەوا دۆخە نێودەوڵەتییەكە و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان دەبەنە قۆناغێكی نوێوە. بەڵام ڕەنگە بە دەر لە سەركەوتنی یەكجارەكی و داگیركردنی تەواوی وڵاتی ئۆكرانیا، یان سیناریۆی شكست و پاشەكشە و دۆڕانی ڕووسیا، ڕەنگە ئەگەر و دۆخی دیكەش بێنەئاراوە، بەتایبەتی هەندێ لە چاودێران باس لە هاتنەئارای ئەوە دەكەن كە پێی دەڵێن: «ناكۆكی چەقبەستوو، یان سڕكراو- frozen conflict»، كە جۆرێك لەو ناكۆكییانەی تێیدا پرسە و كردەوە سەربازییەكان ڕادەگیرێن و لە هەمان كاتدا هیچ چارەسەر و ڕێككەوتنێكی سیاسییش گەڵاڵە ناكرێت كە جێی ڕێككەوتن و ڕەزامەندیی لایەنە پێكناكۆكەكان بێت، كە ڕەنگە ئەمە زیاتر لە بەرژەوەندیی ڕووسیا بشكێتەوە، بە لەبەرچاوگرتنی ئەو ڕاستییەی كە لەم هەلومەرجەدا ڕووسیا دەتوانێت ئەمری واقیع بسەپێنێت و لە هەمان كاتدا ڕێگری لەوە بكات كە ئۆكرانیا وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ و خاوەن سەروەری بوونی بمێنێت، بەلای كەمەوە بە چەشنی پێش هەڵگیرسانی شەڕەكە. بەتایبەتی ئەگەر ئێمە ئەوە لەبەرچاو بگرین، ڕووسیا و خودی سەرۆك ڤلادیمێر پوتین هەوڵیانداوە لەو كردەوە و دەستێوەردانە سەربازییانەی ئەنجامیان داوە- بۆ نموونە لە سووریادا- خۆیان لەوە بەدوور بگرن كە بە چەشنێك تێوەبگلێن كە سیناریۆی ئەفغانستان لە بەرامبەر یەكێتیی سۆڤیەتدا دووبارە ببێتەوە.

 ئەوەی پەیوەندی بە دۆخە نێودەوڵەتییەكەوە هەبێت، بەتایبەتی لە پەیوەندی بە وڵاتانی ئەوروپاوە، ئەوا حاڵی حازر ئەم دەستتێوەردان و هەڵمەتە سەربازییەی ڕووسیا گۆڕانكاری لە هەڵوێست و لە سیاسەتی وڵاتانی ئەوروپادا دروست كردووە. بۆ نموونە ئەڵمانیا لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە هیچ تەنگژە و قەیرانێك نەبوونە هۆی ئەوەی سیاسەتی پێ بگۆڕێت بە ئاراستەی زیادكردنی خەرجییەكانی بەرگری، بەڵام شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا ئەڵمانیای ناچاركرد، پێداچوونەوە بەم سیاسەتەدا بكاتەوە. كەواتە لە ئێستادا ئەوروپا و ئەمریكا ڕێگاچارەیەكی دیكەیان نییە جگە لە چڕكردنەوەی هەوڵەكانیان بە ئاراستەی تۆكمەكردنی پەیوەندییەكانیان و برەودان بە هاوپەیمانێتییەكەیان كە بەرجەستەبوونی ئەم حاڵەتەشمان لەو ڕێككارانەدا بەدی كردووە كە بۆ بەرەنگاربوونەوە و گوشارخستنەسەر ڕووسیا بەدی كردووە. كە نابێت لەم ڕووەوە چین-یش نادیدە بگرین كە هێزێكی ڕكابەری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە، چونكە سەركەوتنی ڕووسیا و بەهێزبوونی و باڵادەستیی سەربازی زیاتر لە ئۆكرانیا كە زیاتر نزیكی دەكاتەوە لە وڵاتانی ئەوروپا دەبنە هۆی ئەوەی ئەمریكا بكەوێتە دۆخی ململانێ و ڕكابەری لەگەڵ دوو هێزی گەورەدا كە یەكێكیان هێز و كاریگەری و دەستڕۆیشتووییەكی سەربازیی بەرچاوی دەبێت كە ڕووسیایە و ئەوی دیكەشیان هێزێكی ئابووری كە ناتوانرێت نادیدە بگیرێت، خۆ ئەگەر ڕووسیا لەپاڵ ئەم هێزە سەربازییە و لە ئەگەری سەركەوتنی لە شەڕەكەدا دەستی دایە پاڵپشتیكردن و هاوكاریكردنی ئەو وڵات و لایەنانەی دژی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكان، ئەوا ئەمە ڕەهەند و ڕواڵەتێكی هاوشێوەی سەروەختی شەڕی ساردیش زیاد دەكات، بۆ هاوكێشەكە و ڕەنگە ئەو كاتە ئەمریكا ناچار بێت پێداچوونەوە بە ستراتیژیەتەكانی خۆیدا بكات و، ڕەنگە پێویست بكات بەوەی لە پاڵ ئەو شەڕە ئابوورییەی، یان ڕكابەرییە ئابوورییەی لەگەڵ چیندا هەیەتی، جارێكی دیكە پەنا بباتەوەبەر گرتنەبەری سیاسەتی ئیحتیواكردن لە بەرامبەر ڕووسیادا بۆ بەرپێگرتن بە برەودان بە دەستڕۆیشتوویی و كاریگەریی ئەو وڵاتە. هەروەها پێشتریش ئاماژەی پێ كرا، ئەم شەڕە كاریگەریی گەورەی لەسەر سیستمی جیهانی دەبێت، بەڵام نووسەرێكی وەك «مایكۆڵا كاپیتۆنێنكۆ» لە وتارێكدا بە ناوی «داگیركردنی ئۆكرانیا لەلایەن ڕووسیاوە جیهانی گۆڕییەوە»، پێی وایە دەرئەنجامی ئەم شەڕە هەر چییەك بێت، ڕەنگە بە بەرژەوەندیی ڕووسیا نەشكێتەوە و لەم ڕووەوە باس لەوە دەكات، كە ئەگەر ڕووسیا شەڕەكە بدۆڕێنێت، یان بباتەوە، ئەوا هیچ گومان هەڵناگرێت كە بڕیارەكەی سەرۆك ڤلادیمێر پوتین بۆ داگیركردنی ڕووسیا كاریگەریی قووڵی لە سەر سیستمی جیهانی دەبێت، تەنانەت ئەگەر ڕووسیا سەركەوتنی قورس و زەحمەتیش تۆمار بكات لە ئۆكرانیا، ئەوا مەرج نییە ڕێساكانی گەمە نوێیەكە لە بەرژەوەندیی ڕووسیادا بن. واتە ئەگەری زۆرە كە سیستمە جیهانییە نوێیەی كە ڕووسیا نائومێدانە شەڕی لە پێناودا دەكەن لە ئێستادا بە چەشنێك بێت كە لە بەرژەوەندیی ئەم وڵاتەدا نەبێت لە مەودای دووردا.

Top