بڕیارەكانی دادگای ئیتیحادی عێراق كێشە و ئاڵۆزی و مشتومڕێكی زۆری ناوەتەوە، بە تایبەتی لە پەیوەندی بە كاریگەری و ئاكامەكانی لەسەر هەرێمی كوردستان، خوێندنەوە و شرۆڤەكاریی ئەم بڕیارانە بە تایبەتی و دۆخی سیاسیی عێراق و پرسی پێكهێنانی حكومەتی ئایندەی ئەم وڵاتە بە گشتی بوونە تەوەری سەرەكیی دیدارێكی گۆڤاری گوڵان لەگەڵ دكتۆر سەباح سوبحی حەیدەر ئەندامی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق.

 

* پرۆسەی سیاسیی عێراق بەرەو ئەوە هەنگاو هەڵدەگرێت كە هەموو هۆكارێكی ئەمنی و یاسایی بەكاربهێنرێت بۆ ئەوەی پرۆسەكە ڕابوەستێت، هەر لە ڕووداوەكانی میسانەوە تا دەگاتە بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی، ئایا ئەمە سەرەتایەك نییە بۆ شكستی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا؟

- ئێمە لە خولی پێنجەم دەركمان بەوە كردووە كە بارودۆخی سیاسیی عێراق زۆر ئاڵۆزە و كێشەی زۆر هەیە، و لە سەرەتای دروستبوونی عێراقی نوێ تاوەكو ئێستا دەتوانین بڵێین سیاسەتی ناوخۆی عێراق زۆر شكستخواردووە. هەر بۆیە زۆربەی كێشەكان چارەسەر نەكراون، بە تایبەتی ئەو كێشانەی لەگەڵ هەرێمی كوردستان هەیە و هەر بە هەڵواسراوەی ماونەتەوە. كەواتە بەو پێوەرانەی لە ئارادان، سیستەمی سیاسی لە عێراقدا شكستخواردووە، بەڵگەش ئەوەیە كە لە بواری خزمەتگوزاریدا حكومەتی ناوەندیی عێراق نەیتوانیوە خزمەتگوزاری بگەێنێتە زۆربەی شارەكان كە ئەمەش بووەتە مایەی ناڕەزایی و نیگەرانیی خەڵك، سەرەڕای ئەوەی بودجەیەكی زەبەڵاحی هەیە، ئەمە خاڵی یەكەم. خاڵی دووەم: تاوەكو ئێستا سیستەمی سیاسی لە عێراقدا نەیتوانیوە پەیوەندییەكی سەقامگیر لەگەڵ گشت وڵاتانی جیهان و دراوسێ دروست بكات، بەڵكو سیاسەتێكی پاشكۆی بۆ هەندێك لە وڵاتانی دەوروبەر هەبووە. هەر بۆیە لە لایەن سەروەرییەوە عێراق كێشەی هەیە و تاوەكو ئێستا سیاسەتێكی سەربەخۆی نەبووە. خاڵی سێیەم: عێراق لەگەڵ هەرێمی كوردستان تاوەكو ئێستا بە عەقڵییەتێكی ناوەندی مامەڵەی كردووە و هەوڵی داوە بەپێی توانای لە بەهای فیدڕاڵی كەم بكاتەوە و لە بەهای سیاسیی هەرێمی كوردستان كەم بكاتەوە، چونكە هەرێمی كوردستان بووەتە سەنتەری هێمنی و ئاسایش و سەقامگیری لە ناو عێراقدا و بووەتە مایەی دڵنیایی كە سیاسەتێكی سەقامگیری هەیە و پەیوەندی لەگەڵ زۆربەی وڵاتانی ئەوروپا و دەرەكی زۆر باشە، ئەمەش وای كردووە سیستەمی سیاسی لە عێراق دژایەتیی هەرێمی كوردستان بكات و، هەوڵ دەدەن لە كیان و قەبارەی هەرێمی كوردستان كەم بكەنەوە و كێشەی بۆ دروست بكەن. ئەو سێ خاڵەی ئاماژەمان پێ كرد، دەیسەلمێنێت كە سیاسەتی ناوخۆی عێراق لاوازە و لە زۆر قۆناغدا و بە هەمان شێوە لە مامەڵەكردنی لەگەڵ مەلەفەكاندا شكستی هێناوە. هەروەها ئەگەرچی دەتوانین بڵێین دەستوور زامنە بۆ دەوڵەتی عێراقی وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی، بەڵام بەداخەوە كە تەماشا دەكەین جگە لەوەی سیاسەتەكانیان لاوازە، ئەوا لە هەمانكاتیشدا دەستووریش پێشێل دەكرێت لەلایەن دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە و ئێستاش بۆمان دەردەكەوێت لەلایەن دەسەڵاتی دادوەرییش دەستوور پێشێل دەكرێت، وەك دیتمان كە دادگای فیدڕاڵی لەم دواییانە مافی مرۆڤی پێشێل كرد، بۆ ئەوەی دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان كەم بكەنەوە و ئامانجیشیان ئەوەیە كە بگەڕێنەوە بۆ سیستەمی پارێزگاكان، كە ئەمەش مەحاڵە. چونكە ئێمەش وەك دەوڵەتی عێراقی كە بەپێی دەستووری عێراق كە لە ساڵی 2005 دەرچوو كە بنەمای ڕێككەوتنی سیاسی بنەمایەكی سەرەكیی دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق بوو و، هەر ماددەیەكی دەستووری بارودۆخێكی خۆی هەبووە، تاوەكو ئەو ماددە دەستوورییانە بنووسرێن. لەلایەكی دیكەوە ئەو ڕووداوانەی كە ئێستا لە عێراق ڕوودەدەن، وەك ڕووداوەكانی میسان و بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی و لە بواری پێكهێنانی حكومەت و دەستنیشانكردنی سەرۆكی پەرلەمان و سەرۆك كۆمار هەر هەموویان كێشەیان لەسەرە و هێشتا كێشەی دیكەش ماوە و سەرەكیترینیان پێكهێنانی حكومەتە، ئەگەر بارودۆخەكە بەو شێوەی ئێستا بڕوات، ئەوا كێشەیەكی زۆر مەترسیدار لە عێراق ڕوودەدات و ئەگەری ئەوە هەیە كە بە تەواوی سستەمی سیاسی لە عێراق دابڕووخێت و بگەینە قۆناغی پشێوی.    

* دوورخستنەوەی هۆشیار زێباری لە كاندیدی سەرۆك كۆمار لەلایەن دادگای فیدڕاڵییەوە بە بێ ئەوەی هیچ داوایەكی قەزائی لەسەر بێت و، بیانوویەكی دیكەی بۆ بدۆزرێتەوە بەوەی مادام لە پەرلەمان ئیقالە كراوە، ئیدی ئەو مافەی نییە، ئاشكرایە ئەمە بە سیاسیكردنیكی ئاشكرای دادگای فیدڕاڵییە، ئایا پەرلەمان بە چ ڕێگەیەك دەتوانێت ڕێگە لە بەسیاسیكردنی دادگای فیدڕاڵی بگرێت؟

- دەبێت بگەڕێینەوە بۆ ئەوەی كە دادگای فیدڕاڵی پێكهاتەكەی لە چییەوە دروست بووە، ئەم دادگایە لەسەر بنەمای یاسای ژمارە 30ی 2005 دروست بووە، كە لە كاتی برێمەر بوو و بنەمای دروستبوونی ئەو دادگایە باس لە یاساكان دەكات و كاری ئەوە نەبووە كە تەفسیری دەستوور بكات، بەڵام بە هەمواركردنەوەی یاساكە لە ساڵی 2021 بووە هۆی دروستبوونی ئەو دادگایە و ئەو دادگایەش ئەگەر لە پێكهاتەكەی بكۆڵینەوە، ئەوا دەبینین لەسەر دوو بنەمای سەرەكی دانراوە، یەكەم: بنەمای پێكهاتەكانی عێراق كە سوننە و شیعە و كوردە. دووەم: لەسەر بنەمای سیاسی پێكهاتووە، هەر بۆیە بڕیارەكانیشی سیاسی دەبێت و ئەو ئالیەتانەی لەبەردەستمانە دەبێت بە هەمان ئالیەتی دادگای فیدڕاڵی بێت، واتە یاسایی بێت. هەر بۆیە ئێمە پێویستمان بەوەیە كە حكومەت پێكهێنرا و ئێمەش دەستمان بە كارەكان كرد، ئەوە دەبێت هەمواری یاسای دادگای فیدڕاڵی بكەین و ئەمەش بۆ ئێمە زۆر گرنگە و ئێمە زۆر ڕێز لە دادگای فیدڕاڵی دەگرین، لە بەر ئەوەی دەزانین كە دەبێت دادگا لەسەر بنەمای بێلایەنی و سەربەخۆ بێت، ئەگەرچی دەبینین ئەو دادگایە بە سیاسی كراوە، هەر بۆیە پێویستە ئێمە كار بكەین بۆ ئەوەی بە شێوەیەك لە شێوەكان ئەو یاسایە بگۆڕین، یان ئالیەتێكی گونجاوی بۆ بدۆزینەوە، لەلایەكی دیكەوە دەبێت ئێمە مامەڵەیەكی لۆژیكی و عەقڵانیمان لەگەڵ حكومەتی عێراقی فیدڕاڵی هەبێت. وەكو دەزانین حكومەتی فیدڕاڵی دەسەڵاتێكی جێبەجێكارییە لەناو وڵاتدا، واتە دەبێت دانیشتن و گفتوگۆیەكان بەردەوام بێت بۆ ئەوەی نەك تەنیا دۆسیەی نەوت و غاز چارەسەری بۆ بدۆزرێتەوە، بەڵكو هەموو دۆسیە هەڵواسراوەكانی نێوان عێراق و هەرێم بە یەك پاكێج چارەسەر بكرێت. 

* هەتا ئێستا هیچ نزیكبوونەوەیك لە نێوان ئیتاری تەنسیقی و تەیاری سەدر ڕووی نەداوە، ئەمەش وای كردووە كە تەیار خاوەنی زۆرینەی نیشتمانی بێت و ئیتار خاوەنی سولسی موعەتەڵە، ئایا لەم حاڵەتەدا پرۆسەكە نەگەیشتووەتە بنبەست؟ ئایا چۆن ئەم بە بنبەست گەیشتنە دەكرێتەوە؟

- ئەو كێشانەی لە نێوان ماڵی شیعە هەیە، هەر هەموو چاوەڕوانكراو بووە و هی ئێستا نییە، بەڵكو پێشتریش هەبووە، بەڵام ئێستا كە چ شتێك گەشەی بەو كێشانەی ناوماڵی شیعە داوە؟ وەڵامەكەی ئەوەیە كە تەیاری سەدری لەو هەڵبژاردنەدا سەركەوتنێكی گەورەی بەدەست هێنا كە زیاتر لە 73 كورسی بە دەست هێنا و، بەپێچەوانەوە ئەوانەی دیكەی لایەنی ئیتاری تەنسیقی شیعە نەیانتوانی ئەو ڕێژەیە بە دەست بهێنن، بەپێی دەستووریش دەڵێت ئەو كوتلەیەی زۆرینەی كورسی هەیە، دەتوانێت حكومەت پێكبهێنێت. هەر بۆیە ئەگەر بە هەموو پێوەرەكان سەیر بكەین و بە ڕەچاوكردنی ماددەی 45ی لە یاسای ژمارە 9ی تایبەت بە هەڵبژاردنەكان بۆمان دەردەكەوێت كە كوتلەی سەدری لەناو پەرلەمان زۆرینەن، ئێمە بە هیچ شێوەیەك نەمانویستووە تەدەخولی ئەو بابەتە بكەین، چونكە ئەوە كێشەی تایبەتیی نێوان خۆیانە و زۆر هەستیاریشە، ئەگەرچی نەك تەنیا لایەنی سیاسی نێوخۆ، بەڵكو وڵاتانی هەرێمیش لەو بابەتەوە گلاون. بەڵام بە باوەڕی من ئەو كێشەیە زۆر قووڵ نییە، هەر چەندە بەپێی ڕاگەیاندن و ئەو ڕاپۆرتانەی هەیە دەڵێن زۆر ئاڵۆز و قووڵە و كێشەی لەسەرە، بەڵام لە كۆتاییدا من دڵنیام لەوەی ماڵی شیعە لە نێوان خۆیان ڕێك دەكەون و حكومەتیش پێك دەهێنن، ئەگەر هاتوو بە ویستی كوتلەی سەدریش بوو، ئەوە دەكرێت بە پۆست و پایەی جیاجیا ئیتاری تەنسیقیش بچنە ناو پرۆسەكە. چونكە هەموو كات لە عێراقی تازە ئەوە كێشە بووە كە كێ دەبێت بە سەرۆك وەزیران و كێ بۆ وەزیرەكان دەستنیشان دەكەن. بەڵام ئەوەی لەم جارە زیاد بووە و بووەتە كێشە، ئەوەیە ئایا كێ دەبێت بە ئۆپۆزسیۆن؟ ئەگەرچی هیچ لایەنێك لە تەیاری سەدری و ئیتاری تەنسیق ڕازی نین ببن بە ئۆپۆزسیۆن و كوتلەی سەدری مافی خۆیەتی ئەوجارە حوكمڕان بێت، ئیتاری تەنسیقیش پێشتر هەر حكومەتی پێكهێناوە و لە ناو پرۆسەكە بووە، هەر بۆیە قبووڵ ناكات لە ناكاو ببێتە ئۆپۆزسیۆن، بۆیە كێشەكە هەیە، بەڵام ئەو كێشەیەش چارەسەر دەكرێت و لێكتێگەیشتنیش لە نێوان سەدر و هەندێك لەوانەی ناو ئیتاری تەنسیقی هەیە، بە پێچەوانەی ئەوەی دەبینرێت و باس دەكرێت، ئەوەش دەكرێت ببێتە بنەمایەك كە هەندێك لە لایەنەكانی ئیتاری تەنسیقی جیا ببنەوە و بەشدار بن لە حكومەت و هەندێكیشیان لە دەرەوەی حكومەت دەمێننەوە.  

* هەندێك لە چاودێران باس لەوە دەكەن كە ئێستا عێراق لە ناو بۆشاییەكی دەستووریدایە، هەندێكی دیكە دەڵێن لەبەر ئەوەی دادگای دەستووری دەسەڵاتی داوەتە سەرۆك كۆمار هەتا هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری داهاتوو، دەتوانێت لە پۆستەكەی بەردەوام بێت، ئەمە مانای ئەوەیە حكومەتیش هەمان دەسەڵاتی بۆ دەمێنێتەوە، ئایا ئەمە ئاماژە نییە بۆ ئەوەی كە پرۆسەكە بەم شێوەیە بەردەوام دەبێت، هەتا جارێكی دیكە هەڵبژاردنی پیشوەختە دووبارە دەكرێتەوە؟

- نەخێر، ئەوە زەحمەتە، چونكە ئەو هەڵبژاردنەی پێشتر خۆی لە خۆیدا زەحمەت بوو، بۆیە هەڵبژاردنێكی دیكەی پێشوەختە ئەگەری زۆر لاوازە و سەرۆكایەتیی كۆمار و ئەنجومەنی وەزیرانیش چارەسەر دەكرێت و، ئەو حكومەتەی ئێستا هەیە كاربەڕێكەرە بەپێی یاسا هەتا ئەو كاتەی كە سەرۆك وەزیرانێك بە شێوازێك لە شێوازەكان هەڵدەبژێردرێت، كاتێشمان ماوە و لە ساڵی 2010 پێكهێنانی حكومەت زیاتر لە 11 مانگ دواكەوت، بەڵام لە كۆتاییدا حكومەت هەر دروست بوو .

* ئەگەر پرۆسە سیاسییەكە بگاتە بنبەست و سەدر نەتوانێت حكومەتی زۆرینە دروست بكات، ئەوا ئەمە لە شەقامی سیاسی شیعە بە شكستی تەیار و سەركەوتنی ئیتار دەخوێندرێتەوە، پێت وا نییە ئەم حاڵەتە هەروا بە ئاسانی لەلایەن سەدرەوە قبووڵ ناكرێت و لەوانەیە بارودۆخەكە بەرەو هەڵكشانی توندوتیژیی ئەمنی و چەكداری بباتەوە؟

- لە ڕاستیدا ئەگەری ئەوە هەیە سەدرییەكان لە بیروباوەڕەكانیان شكست بێنن و چاوەڕوانكراویشە لە هەمان كاتیشدا توندوتیژی لە عێراق هەموو كات وجوودی هەبووە، بەتایبەتی كوشتن و تەسفیاتی كەسایەتییەكان، ئەگەرچی ڕێژەكەی جیاوازە، ئێستا ئەو حاڵەتانە مەترسیدارترە، چونكە كێشەكە لە ناوماڵی شیعەیە و پێشتر كێشە لە نێوان سوننە و شیعە هەبوو، ڕێژەی توندوتیژی بەرەو زیاتر ڕۆیشتووە، پێم وایە ئێران دەستێوەردانی ڕاستەوخۆ دەكات و ناهێڵێت بەركەوتن و توندوتیژی هەبێت لەناو مالی شیعەدا و كاریگەریی زۆریشی لەسەر تەیاری سەدری و ئیتاری تەنسیقی هەیە، هەر بۆیە ئێران ناهێڵێت توندوتیژی لە نێوانیان دروست بێت و بە هانایانەوە دێت و كێشەكانیان چارەسەر دەكات، تا نەگاتە ئەوەی توندوتیژی لە نێوانیان دروست بێت.

* لە ناو ئەم بارودۆخە ئاڵۆزكاوەدا، ئایا فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان چ تێڕوانینێكی بۆ داهاتوو دەبێت؟

- پارتی دیموكراتی كوردستان بەوە ناسراوە كە هەڵوێستی نیشتمانپەروەری هەیە و كار لەسەر بەرژەوەندیی گشتی دەكات و بەرژەوەندیی گشتی بە هەند وەردەگرێت، ئەمەش لە بیرو هزر و باوەڕی سەرۆك بارزانی وەرگیراوە، بەردەوامیش ئامۆژگاری دەكرێین كە بەو شێوازە كار بكەین. لە ڕاستیدا كار و هەوڵی ئێمە لە پێناو بەرژەوەندیی هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستانە و پەیوەندیی حكومەتی هەرێمی كوردستان و بەغدا بە ئامانجێكی ستراتیژی دادەنێین و ئامانجێكی دیكە و سەرەكیمان ئەوەیە كە ناوماڵی كوردی یەكدەنگ و یەكڕیز بێت و یەك خیتابی سیاسیی كوردیمان هەبێت، تاوەكو بتوانین چارەسەری كێشەكان بكەین و تەركیزمان لەسەر ئەوەیە كە بنەما و مافە دەستوورییەكانی گەلی كوردستان جێبەجێ بكرێت و بە هیچ جۆرێك تەدەخولی كێشەی ناوماڵی شیعە ناكەین و هەوڵ دەدین پەیوەندی باشمان لەەگڵ سوننە هەبێت، بەتایبەتی هاوپەیمانیی سیادە و لەگەڵ سەربەخۆكانی ناو پەرلەمان، چونكە لایەنی سەربەخۆی زۆری تێدایە.