دوای یەكەمین كۆبوونەوەی خولی پێنجەمی پەرلەمانی عێراق و هەڵبژاردنی سەرۆكی پەرلەمان و دوو جێگرەكەی، هەر دوو پەرلەمانتار «مەحموود مەشهەدانی و باسم خەشان» تانەیان لە شێوازی یاسایی و دەستووری بۆ دادگای فیدڕاڵی بەرزكردەوە، بەمەش دادگای فیدڕاڵی بڕیارێكی وەلائی دەركرد، «هەتا ئەم پرسە یەكلا دەبێتەوە، كارەكانی سەرۆكایەتیی پەرلەمان ڕابگیردرێت». وەك كاردانەوەیەك بەرامبەر ئەم بڕیارە، موقتەدا سەدر لە تویتێكدا ڕایگەیاند: «ئەگەر بڕیاری دادگای فیدڕاڵی بە بێ گوشاری ئەم لا و ئەو لا بۆ ڕاگرتنی كاتی كارەكانی دەستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمان درابێت، ئەوە هەنگاوی یەكەمە بۆ دروستبوونی ئۆپۆزسیۆن لە پەرلەمان و پەنا نەبردنە بۆ توندوتیژی لە هەمبەر پێكهێنانی حكومەتی زۆرینەی نیشتمانی»، ئەم هەڵوێستەی سەدر بەرامبەر بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی كە لە بنەڕەتدا لەلایەن دوو پەرلەمانتارەوە «وەك دوو كێشەی كەسی» بەرز كراوەتەوە بۆ دادگا، ئاماژەیەكی ڕوونە كە ئەگەر تەنیا كێشەی «كەسی» ئەو دوو پەرلەمانتارە بێت و لەژێر گوشار و بۆ بەرژەوەندیی لایەكی دیكە ئەمەیان نەكردبێت، ئەوا نەك هەر كارێكی ئاساییە، بەڵكو هەنگاوی یەكەمە بۆ دروستبوونی ئۆپۆزسیۆن لە ناو پەرلەمانی عێراق و پیادەكردنی كارەكانیان لەڕێگەی یاسا و دوور لە توندوتیژی.

هاوكات لەگەڵ ئەم بڕیارەی دادگای فیدڕاڵی، چەند هێرشی چەكدارییش كراونەتە سەر «بارەگای لقی پێنجی پارتی دیموكراتی كوردستان، بارەگای حزبی تەقدوم»، هەروەها چەندین هێرشی دیكەش بە كاتیۆشا كراونەتە سەر باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغدا و لە چەند شوێنێكی دیكەی عێراقیش، لە هەمبەر ئەم هێرشانەش كە بە هێرشی « گرووپە لە یاسا دەرچووەكان» ناوزەد دەكرێن، هەڵوێستی لایەنەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە، بەتایبەتی «هاوپەیمانیی فەتح بە سەرۆكایەتیی هادی عامری و عەسائیبی ئەهلی حەق بە سەرۆكایەتیی قەیس خەزعەلی و دەوڵەتی یاسا بە سەرۆكایەتی نووری مالیكی» بە سەركۆنەكردنی ئەم هێرشانە و خۆبێبەریكردنیان لەم گرووپانە، ئەمیشیان جێگەی هەڵوەستەیە و، لەگەڵ ئەوەی هەندێك لە چاودێران وەك تاكتیك بۆ پەردەپۆشكردنی ئەو كارانە سەیری دەكەن، بەڵام سەركۆنەی دەستەجەمعیی لایەنە دیارەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە، ئاماژەیە بۆ ئەوەی لەناو ئەوانیشدا وەرچەرخانێك دروست بووە و چیتر بە گەمەی «دۆمینە» ناتوانرێت مامەڵە لەگەڵ پرۆسەی سیاسی عێراق بكرێت و، كارێكی ناچارییە كە هەر دەبێت بگەڕێنەوە بۆ سەر تەختەی شەترەنجەكە.

 حوكمڕانیی شیعە

گەیشتووەتە لێواری هەڵدێر

سەدر و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە، ئەگەر لە هەموو شتێكدا پێكناكۆك بن، ئەوا لەسەر ئەو خاڵە كۆكن كە بە هۆی سیاسەت و حوكمڕانیی خراپی ئیسلامی سیاسیی شیعەوە، شتێك لە عێراقدا نەماوە ناوی «دەوڵەت» بێت، بۆیە هەردوو لایان پێداگری لە سەر هێزی دەوڵەت و گەڕانەوەی دەوڵەتی یاسا دەكەن، بەڵام خاڵی سەیر كە پێویستی بە هەڵوەستەلەسەركردن هەیە، ئەوەیە ئایا چەمكی «دەوڵەت» لای هەر دوو بەرەی سەدر و لایەنەكانی ناو چوارچێوەی هەمانگیی شیعە بە چ مانا و دەلالەتێك بەكار دەهێندرێت؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا توێژەران و چاودێران ئاماژە بە چەند خاڵێك دەكەن:

1. بەشێك لە توێژەر و چاودێران دەڵێن: گوتاری «دەوڵەتی» كە سەدر ئاراستەی دەكات، ڕاشكاوانە ئاراستەی نێوماڵی شیعەی دەكات، ئەمەش بەو مانایەی كە «دەوڵەت» لە گوتاری سیاسیی سەدردا تەنیا دووبارە ڕاستكردنەوەی پرۆسەی حوكمڕانییە لەناو ئەو پارێزگایانەی كە زۆرینەیان عەرەبی شیعەن و، هەر خۆیشی بە شەخسی و بەبێ ئەوەی بەناو ئەو «زۆرینە نیشتمانی»یەی پێكهێنابێت، ڕاستەوخۆ دەست لە كاروباری پارێزگای نەجەف وەردەدات و پارێزگارەكەی ناچاری دەست لەكاركێشانەوە دەكات.

2. لە بەرامبەردا، لایەنەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعەش ڕاشكاوانە ئەوەیان نەشاردووەتەوە و ڕایانگەیاندووە كە مەبەستی سەدر، نە هەرێمی كوردستانە نە پارێزگاكانی عەرەبی سوننە، بەڵكو تەنیا مەبەستی كۆمەڵگەی شیعەیە، بۆیە پێداگری لەسەر ئەوە دەكەن، كە ئەم كارە بە تەنیا لەلایەن «سەدر» نەكرێت و پێكەوە ڕێكبكەون و حوكمڕانییە شكستخواردووەكەی كۆمەڵگەی شیعە ڕاست بكەنەوە، لەمەدا سەدر بە هیچ شێوەیەك نایێتە ژێر بار، لەبەر ئەوەی ئەگەر ئەمەی كرد، شەقامی سیاسی دەدۆڕێنێت كە هەموو كات كارتە بە هێزەكەی دەستی سەدر بووە.

3. لەلایەكی دیكەوە گوتاری سەدر بۆ پێكهێنانی « زۆرینەیەكی نیشتمانی» بۆ هەریەكە لە كۆمەڵگەی عەرەبی سوننە و هەرێمی كوردستان، ئاماژەیەكی ڕوونە بۆ ئەوەی ئەو خەیاڵەی پێشان سەبارەت بە «زۆرینە» لەلایەن ئیسلامی سیاسیی شیعەوە هەبووە، بۆ ئەوەی تەنیا زۆرینەی شیعە حوكمڕانیی عێراق بكات، ئەو خەیاڵە كۆتایی هاتووە و گەیشتووەتە ئەو قەناعەتەی عێراق لەلایەن نەتەوە، یان مەزهەبێكی دیاریكراوەوە ناتوانرێت حوكمڕانی بكرێت، ئەم ئاراستەیە لە گوتاری لایەنە سیاسییەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعەش ئاراستەی هەردوو لایەنی كۆمەڵگەی سوننە و هەرێمی كوردستان كراوە و، كورد و عەرەبی سوننە، ئیشكالیەتیان لەگەڵ هیچكام لەو دوو گوتارە سیاسییەی « سەدر و چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە» نییە، بەڵكو پەرتەوازەیی نێوماڵی شیعە و ئەو دژایەتییە گەورەیەی نێوان «سەدر و مالیكی» گەیشتووەتە ئەوەی پەنا بۆ پاشاگەردانیی ناو دانیشتنەكانی پەرلەمان ببرێت و، لە ناو ئەو پاشاگەردانییەدا كێشەكان بزر بن و كەس نەزانێت چین.

4. لەبەر ڕۆشنایی ئەم خاڵانەی ئاماژەمان پێ كردن، شەڕی ئێستای «سەدر و چوارچێوەی هاوپەیمانی» لەسەر چەمكی دەوڵەت بە مانای «دەوڵەتی عێراق» نییە، بەڵكو بە مانای «كۆمەڵگەی شیعەیە» كە بنكەی جەماوەریی هەردوو لایەنی «سەدر و چوارچێوەی هەماهەنگی»یە، كە ئەویش «شەڕی دەسەڵاتە»، هەر بۆیە ئەگەر سەدر بتوانێت كوتلەی گەورە پێكبهێنێت، ئەوا چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە ناتوانێت «ئۆپۆزسیۆنێكی نیشتمانی» بێت، بە پێچەوانەشەوە ڕاستە، لەمەش زیاتر ئەگەر وەك لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعەش داوا دەكەن، دەبێت سەدر مل بدات بۆ سازان، یان «تەوافق»، ئەوە ئەمە مانای ئەوەیە لایەنەكانی تەیار دەیانەوێت لەسەر حیسابی سەدر جەماوەری خۆیان ئاشت بكەنەوە، كە ئەمەیان بۆ سەدر هێڵی سوورە.

ئەم واقیعە ئەوەمان پێ دەڵێت: كیشەی عێراق وەك «دەوڵەت» ئێستا لەلای هەر دوو بەرەی ئیسلامی شیعە (سەدر و چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە)، كێشە و شەڕی دەسەڵاتە لە ناوماڵی شیعە لە نێوان دووبەرەی ئیسلامی سیاسیی شیعەدا، بە دیوێكی دیكەدا جیاوازیی نێوان «سەدر و چوارچێوەی هەماهەنگی» ئەوە نییە كە لایەكیان مۆدیلێكی جیاوازی دەوڵەتداری لەوی دیكەیان دەوێت، بەڵكو جیاوازی ڕیشەیی ئەوەیە كە لایەكیان كە «سەدرە» هەست دەكات بنكەی جەماوەری لە لایەكەی دیكە (چوارچێوەی هەماهەنگی) بەهێزترە و دەیەوێت خۆی جڵەوگیری سیاسەتی ماڵی شیعە بكات، بەڵام لە بەرامبەردا لایەكەی دیكەش (چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە) كە بانگەشە بۆ ئەوە دەكات بە «كورسی» دۆڕاندوویەتی نەك بە «دەنگ»، ئاماژەیەكی دیكەی ڕوونە بەوەی بە ئاسانی تەسلیم نابێت، بەڵام لە هەر دوو حاڵەتەكەدا چ ئاراستە بەرەو «زۆرینەی نیشتمانی» بڕوات، وەك سەدر بانگەشەی بۆ دەكات، یان بەرەو «سازان و تەوافق» بڕوات، وەك چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە بانگەشەی بۆ دەكات، پرسی گرنگ ئەوەیە كە حوكمڕانیی ئیسلامی سیاسیی شیعە لەسەر هەڵدێرە و دەستی دەرەكی نەبێت، لەسەر لێواری هەڵدێر ناگەڕێتەوە.

 كورد و سوننە لە ناو ئەم نەخشە سیاسییە تازەیەی عێراقدا

پێكهاتەی عەرەبی سوننە لە عێراقدا بە گشتی و هەر دوو لایەنی هاوپەیمان «عەزم و تەقدوم» دەیانەوێت سوود لە ئەزموونی هەرێمی كوردستان و لۆژیكی سەرۆك بارزانی وەربگرن، ئەمەش بەو مانایەی «بۆ ئایندە بڕوانن، نەك بۆ ڕابردوو بگرین». لەسەر ئەم بنەمایە لەگەڵ ئەو بۆچوونە لۆژیكییەی سەرۆك بارزانی یەك دەگرنەوە كە هەر لە سەرەتای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراقەوە لە دوای ساڵی 2003 جەختی لە سەر دەكاتەوە، بەوەی دەبێت هەرسێ پێكهاتە سەرەكییەكەی عێراق (كورد و سوننە و شیعە» هەر یەكەیان بەپێی دەستووری عێراق لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵیدا خۆیان حوكمڕانیی ناوچە و هەرێمەكانی خۆیان بكەن، عەرەبی سوننە كە دوای شەڕی دژی داعش هاتوونەتە سەر واقیعی چەند پارێزگایەكی كاول، ئەوا گەیشتوونەتە قەناعەت، ئەگەر خۆیان هەوڵ نەدەن شارەكانی خۆیان ئاوەدان بكەنەوە، ئەوا كەس بۆیان ئاوەدان ناكاتەوە، لەمەش زیاتر لە كاتێكدا كە پاشاگەردانییە سیاسییەكە كەوتووەتە نێوماڵی شیعە، ئەوا كارێكی باشە لەگەڵ ئەو واقیعە تازەیە مامەڵە بكەن، كە عەرەبی شیعە بە ناچاری بوار دەدات، خۆیان ئەو ڕۆڵە بۆ خۆیان بگێڕن.

سەبارەت بە هەرێمی كوردستان و ئاستی بەشداری لە حكومەتی داهاتووی عێراقدا، شتێكی تازە لە ناو هاوكێشەكە بۆ ئاراستەی سیاسەتی هەرێمی كوردستان نەگۆڕاوە و، زۆر لە مێژە سەرۆك بارزانی پێی ڕاگەیاندوون: «نابێت عەرەبی سوننە بۆ ڕابردوو بگریێت و شیعەش خەون بەوەوە ببینێت كە بە تەنیا حوكمڕانیی عێراق بكات»، ڕووداوەكانی 18 ساڵی ڕابردوو گەواهیدەری ئەو ڕاستییەن كە هەموو ئەو كێشانەی ڕووبەڕووی عێراق بوونەوە و ئێستا كەڵەكە بوون، چارەسەریان زەحمەت بووە، ئەوە ئاكامی جێبەجێنەكردنی ئەو گوتارە سیاسییە بوو كە سەرۆك بارزانی ئاراستەی دەكردن، بۆیە لە ئێستادا كە بە شێوەیەكی گشتی و ناچاری ئەو قەناعەتە دروست بووە كە دەبێت هەر پێكهاتەیەك بە قەوارەی خۆی بیر لە ئایندەی عێراق بكاتەوە و، بە قەوارەی خۆی ماف و بەشداری لە پرۆسە سیاسییەكەدا هەبێت، ئەوا بۆ لایەنی كوردی جێگەی خۆشحاڵییە كە پرۆسەكە بەرەو ڕاستكردنەوەیەكی ئەرێنی دەڕوات و، مەرجی سەركەوتنی لایەنی كوردیش لەم هاوكێشە تازەیەدا یەكڕیزی و یەكهەڵوێستیی لایەنە كوردستانییەكانە بە گشتی و پارتی و یەكێتی بەتایبەتی، ئەمەش ئەرك و بەرپرسیاریەتییەكە دەكەوێتە سەر شانی هەمووان و گرنگیشە هەموو لایەك لە ئاستی ئەو بەرپرسیاریەتییەدا بن و، چیتر هیچ لایەك بە تیۆری دۆمینە مامەڵە نەكات و هەموو پێكەوە لەسەر ئەو تەختەی شەترەنجە كۆببنەوە كە سەرۆك بارزانی جووڵەی لۆژیكانەی لەسەر دەكات.