دكتۆر ئەمیر سەلیم سەرۆكی بەشی دارایی و بانك لە زانكۆی سەڵاحەددین بۆ گوڵان: داشكانی بەهای دینار و بێ سەروبەریی بازاڕ و قۆرخكاری هەڵاوسانی نرخەكانی لێ كەوتەوە
مانەوەی عێراق لە دۆخێكی خراپی دارایی و ئابووریدا، بۆ ناسەقامگیریی سیاسی و خراپیی بەڕێوەبردنی ئابووری دەگەڕێتەوە، كە هەرگیز لە دۆخێكی وادا وەرچەرخان ڕوونادات و، بەردەوام لە وڵاتێكی بە زۆر بە یەكەوە لكێندراودا، پێشێلكاری بەرامبەر هاووڵاتیان ڕوودەدات و، مافە نەتەوەیی و شایستە داراییەكانی هەرێمیش پەراوێز دەخرێت. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە و دۆخی ئابووری و دارایی، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی دكتۆر ئەمیر سەلیم سەرۆكی بەشی دارایی و بانك لە كۆلێژی بەڕێوەبردن و ئابووری لە زانكۆی سەڵاحەددین كرد و، بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵان-ی دایەوە.
* زۆر باس لە خراپیی هەیكەلی ئابووریی عێراق و پشتبەستنی ئەم وڵاتە بە داهاتی نەوت و لاوازیی سێكتەرەكانی دیكەی بەرهەمهێنان دەكرێت، وەك شارەزایەكی بواری دارایی، ئایا دۆخی دارایی و ئابووریی عێراق چۆن هەڵدەسەنگێنیت، بەتایبەتی دوای لێدوانەكەی وەزیری دارایی عێراق بەوەی لە دە ساڵی داهاتوودا وڵاتەكە تووشی قەیرانێكی سەختی دارایی دەبێتەوە؟
- لە ساڵی 2003وە حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق نەیانتوانی ئەو هەموو هەلانە بقۆزنەوە و هەیكەلی ئابووریی وڵات لەو هەموو كەموكورتییە دەرباز بكەن، بەپێچەوانەوە هەرچەندە ژینگەی نێودەوڵەتی و هاوكاریی ڕۆژئاوا و بەهای نەوت و كرانەوەی ئابووریی عێراق بە ڕووی دەرەوە دەرفەتێكی زێڕینی پێ بەخشی، تا بەرەو بونیاتنانەوەی ژێرخان و ئابووریی بازاڕ هەنگاو بنێت، بەڵام پشتبەستنی زۆر بە داهاتی نەوت و گەندەڵی و سیاسەتی حزبە فەرمانڕەواكان و دەستێوەردانی دراوسێكان و هەڵەی چەوتی هاوپەیمانەكان، هەمووی ئەوانە وای كرد كە عێراق نەبێتە وڵاتێكی خاوەن ئابوورییەكی تۆكمە و پێشكەوتوو، تا وای لێ هات لە شەڕی داعش و كۆرۆنا و داڕمانی بەهای نەوتی خاودا، عێراق توانای ڕووبەڕووبوونەوەی شوێنەوارە قورسەكانی ئەو هەموو قەیرانەی نەما، تا دواجار بۆ چارەسەركردنی كورتهێنانی بودجە و پێدانی مووچەكان، حكومەت پەنای بۆ دابەزینی بەهای دینار بەرامبەر دراوە بیانییەكان برد، بەتایبەتی دۆلاری ئەمریكی، بێ ئەوەی گوێ بداتە ئەوەی وڵات دووچاری هەڵاوسانی نرخ و گرانیی بازاڕ دەبێتەوە، ڕاستە بەرزیی بەهای نەوت یارمەتیدەر بوو بۆ ئەوەی بەم سیاسەتە چەوتەوە بەهای دراوەكەی نەشكێت، بەڵام گرەوكردن لەسەر سەقامگیریی بەهای دینار هەرگیز فاكتەرێكی بەهێز نییە تا پشتی پێ ببەسترێت، لە ئابوورییەكی بەكارهێنەر و بەكاربەری بێ بەرهەمی وەكو عێراقدا كە لە 90%ی زیاتری بودجەكەی پشتی بە داهاتی هەناردەكردن و فرۆشتنی نەوت بەستبێت، تەنیا چارەسەرێكی كاتی دەبێت، هەرچەندە من پێم وانییە جارێكی دیكە وەزارەتی دارایی عێراق بتوانێت پەنا بۆ بەهێزكردنی بەهای دینار بباتەوە.
* ئەگەر لە ناو ئەم هاوكێشەیەدا باسێكی كورتی هەرێمی كوردستانیش بكەین، كە هەرێمێكە لە ڕووی سیاسەتی دارایی و دراوەوە بەستراوەتەوە بە سیاسەتەكانی بانكی ناوەندی و ئابووریی بەغداوە، ئایا تا چەند لەم چەند ساڵەی داهاتوودا هەنگاو بەرەو فرەچەشنكردنی ئابووری و هەمەجۆركردنی، بەرەو سێكتەرەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی نراوە؟
- لە ڕووی سیاسەتی دارایی و سیاسەتی دراوەوە، هەرێمی كوردستان و عێراق بە تەواوەتی پابەندی سیاسەت و پلان و بەرنامەكانی بانكی ناوەندیی عێراقن، چونكە لە سیستمە فیدڕاڵییەكاندا، بەتایبەتی لە دەستووری عێراقدا سیاسەتی دارایی و دراو بە مەركەزی بەڕێوەدەچن و، دەكەونە ژێر دەسەڵاتەكانی سەروەری و سیاسەتەكانی بانكی ناوەندیی عێراقەوە، لەم ڕووەوە بەرزكردنەوەی بەهای دینار و داشكانی دراوەكەی، كاریگەریی لە سەر ئێمەش دەبێت، هەروەكو چۆن سەقامگیریی سیاسی و ئابووریی عێراق شوێنەواری ڕاستەوخۆی لەسەر ئێمەش هەیە، هەرواش ئێمە ناتوانین لە پاشكەوتەی ئابووریی عێراق بەم شێوەیەی ئێستا جیا ببینەوە، هەردوو لامان ئابوورییەكی ڕەیعی پشتبەستووین بە داهاتی نەوت و بەرزی و نزمیی بەهای نەوتی خاوەوە، ئەگەر بەهاكەی بەرز بێت، بودجەی بەكارهێنان و وەبەرهێنانمان باشە، خۆ ئەگەر بەهای نەوتی خاو نزم بێت، هەردوو لامان ڕووبەڕووی قەیرانی نەمانی سیولەی دراو دەبین و، قەیرانە دارایی و ئابوورییەكان ڕوومان تێ دەكەن، عێراق و هەرێمی كوردستان لە نەزیفی داراییدان، خەرجیەكانیان هاوشێوەی ڕێژەی داهاتەكانیان ڕووی لە هەڵكشان نییە، ئەگەر بەراوردكارییەكی نێوان بودجەی چەند ساڵی ڕابردوو بكەین، ئەم ڕاستییە بە ڕوونی دەبینین.
* باسی داشكانی بەهای دینارت كرد، باس لەوە دەكرێت كە وەزارەتی دارایی ئەم پێشنیارەی بۆ پەرلەمانی عێراق بەرز كردەوە، ئەوەش هەڵبژاردە خراپەكە بوو لە ناو چەندین هەڵبژاردەی خراپتردا، واتا بە ناچاری بوو، لەو بارەیەوە راتان چییە؟
- داشكاندنی بەهای دراو لە جیهاندا بۆ وڵاتێك كە ئابوورییەكی بەهێزی هەبێت و پشت بە هەناردەكانی ببەستێت، سیاسەتێكی پەیڕەو كراوە، هاوشێوەی وڵاتێكی وەكو چین، بەڵام پەیڕەوكردنی ئەم سیاسەتە لە عێراقدا بۆ خراپیی دۆخی دارایی و ئابووری گەڕایەوە، بەوەی حكومەتی عێراق توانای نەبوو كورتهێنانی بودجە پڕ بكاتەوە و، تەنانەت بووە هۆی دواكەوتنی دابەشكردنی مووچە، وەزارەتی دارایی ئەم ڕێگە و هەڵبژاردەیەیەی لە نێو ژمارەیەك هەڵبژاردەی خراپتردا هەڵبژارد، داشكاندنی بەهای دینار و بەرزكردنەوەی بەهای 100 دۆلاری ئەمریكی لە 120 هەزار دینارەوە بۆ 148 هەزار دینار، زیانێكی گەورەی بە بەهای مووچەكانی مووچەخۆران گەیاند، بەهای شمەك و كاڵاكانی لە سەرجەم عێراقدا بە هەرێمی كوردستانیشەوە بەرز كردەوە، بە واتایەكی دیكە، زیانی بە داهاتی ئەوانەش گەیاند كە كاسبن و لە كەرتی گشتیدا مووچەخۆر نین و، نرخ هەڵاوسانێكی بەرز كردەوە كە خۆی لەخۆیدا وڵات لە نرخ هەڵاوساندایە و زیانی ئابووری و كۆمەڵایەتی لێ كەوتەوە، بە دیوێكی دیكەشدا حكومەتی دەرباز كرد لە مایەپووچبوونی دارایی و دواكەوتنی پێدانی مووچەكان. لەگەڵ ئەمەشدا، لەگەڵ هەڵكشانی بودجەی عێراقدا كە ساڵ لە دوای ساڵ ژمارە و ئامارەكان بودجەیەكی پێوانەیی نوێ تۆمار دەكات، ئەمە بەرەو لێواری گرفتی داراییمان دەبات، ڕاستە عێراق زۆر لە قەرزەكانی داوەتەوە و یەدەگی دراوی بیانیی بانكی ناوەندی ڕووی لە هەڵكشانە، لە بەرامبەردا بودجەی بەكارخستنیش ڕووی لە هەڵكشانە، گرفتەكە لەوەدایە ئەم بڕیارانە بە بێ هیچ دیراسەیەكی ئابووری دەردەكرێت، ڕەچاوی ئەگەرەكانی دابەزینی بەهای نەوت و زیادبوونی ژمارەی فەرمانبەران و خانەنشینان و هەڵكشانی بەهای تێچوونی خزمەتگوزارییەكان و دابینكردنی كەرەستە و زیادبوونی تێچوونی پڕۆژەكان ناكرێت، لە ساڵانی حەفتا و هەشتاكانی سەدەی ڕابردوودا عێراق پلانی تۆكمەی وای دادەنا، تەنانەت لە كاتی دروستكردنی قوتابخانەیەك و بنكەیەكی تەندروستی و شەقام و ڕێگاوبانێكدا، ڕەچاوی لانیكەم 25 ساڵی داهاتووی دەكرد، لە ئێستادا پلان و بەرنامەكانمان تەنانەت بۆ كورتمەوداش ناگونجێن، ڕاستە لە زۆر ڕووەوە هەرێمی كوردستان هەرێمێكی نیمچە سەربەخۆیە، بەڵام لە كاتێكدا كە پلان و بەرنامە و یاسا و بڕیارەكان دەردەكەین، دەبێت ئاگادار و ڕەچاوی سیاسەتە دارایی و ئابوورییەكانی عێراقیش بین، چونكە تا ئێستا نەمانتوانیوە لە پاشكەوتەی ئابووری و، لانیكەم لە شوێنەوارە خراپەكانی ئابووری ڕزگارمان بێت. بازاڕەكانی عێراق و كوردستان بازاڕی بێسەروبەرن و هیچ خەسڵەت و سیمایەكی ئابووریی بازاڕیان تێدا نییە كە كێبڕكێی تێدا بێت، بەپێچەوانەوە قۆرخكاری و فرتوفێڵی تێدایە، هەر بۆیە نرخەكان بەم شێوەیە ڕووی لە هەڵاوسان كردووە.
* هەمووان لە چاوەڕوانی دەرئەنجامی گفتوگۆكانی دامەزراندنی حكومەتی نوێی عێراقدان، گومانی تێدا نییە پرسە ئابوورییەكانیش لایەنێكی سەرەكیی ئەم گفتوگۆیانە دەبێت، پرسیار لێرەدا ئەوەیە، تاچەند گرنگە كورد گرنگی بە پرسە ئابوورییەكان بدات؟
- پرسی پشكی كورد لە بودجە و دەروازە سنوورییەكان و سیاسەتی نەوت و غاز و دەیان دۆسێی دیكەی وەك بەشە خۆراك و دەرمان و شایستە داراییەكانی جووتیاران و ڕێككەوتن لە سەر باج و ڕسومات و یەكخستنی سیاسەتی گومرگی و قەرەزە دەرەكییەكان و خەرجی سیادی و...هتد، هەمووی كۆمەڵە پرسێكی گرنگی دارایی و ئابووریی هاوبەشن لە نێوان ناوەند و هەرێمدا، دانوستانەكانی نێوان شاندی كوردستانی و لایەنی عێراق گشتگیرە و دەبێت هەموو لایەنێك بگرێتەوە، لە پێش هەمووشیانەوە لایەنی ئابووری، چەند بە ئابوورییەكی بەهێزەوە بچینە بەغدا، ئەوەندە شاندی دانوستاندكار دەنگی بەهێزتر دەبێت و، بگرە دەبێت بەرژەوەندییە ئابووری و بازرگانییەكان لە نێوان كەرتی تایبەت و كۆمپانیاكاندا وەكو ستراتیژێك سەیری بكرێت و، كارئاسانی بۆ بكرێت و هەنگاوی جددیی بۆ بنرێت. كاتی ئەوە هاتووە حكومەتی هەرێم چاوخشاندنەوەیەك بە كۆی سیاسەت و بەرنامە ئابوورییەكانی خۆیدا بكات و وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە؛ ئایا عێراق و ئابوورییەكەی شایەنی ئەوەن پشتیان پێ ببەستین؟ بێگومان نەخێر، عێراق وەكو دەوڵەتێكی دواكەوتوو و ناسەقامگیر كە ئابوورییەكی داڕماوی هەیە، شایەنی ئەوە نییە كورد پشتئەستوور بێت بە داهاتوویەكی پرشنگدار لەو وڵاتەدا، ڕەنگە لە مەودایەكی نزیكدا نەتوانین كەرتە بەرهەمهێنەكانی پیشەسازی بخەینە سەر ڕێڕەوی خۆی، بەڵام خۆ دەتوانین لە بواری پەرەپێدانی پڕۆژەی بچووكدا هەلی كار بۆ سەدان گەنج و دەرچووی زانكۆكان بدۆزینەوە، خۆ ئێمە پڕۆژەی قەرزی بچووكمان هەبوو، دەكرێت بە شێوازێكی نوێ و دیدگایەكی هاوچەرخانە چالاك بكرێتەوە، هەر خۆی لەخۆیدا كاری تایبەت و كاسبی لە سەر بنەمای كاری جددی و بووژانەوە و پەرەپێدان دامەزراوە، ئەوەی ئەمڕۆ دووكانێكی دارتاشی دەكاتەوە، سبەی پەرەی پێ دەدات و دەیكاتە كارگەیەكی بچووك، لە شارێكی وەك هەولێردا بازاڕی دارتاشەكان و ئاسنگەرەكان و پیشەوەرەكان گەورەترین بازاڕ و زۆرترین هەلی كاری تێدا بوو، كێ ڕووی لە دامەزراندن دەكرد، لە ئێستادا باج و ڕسوماتەكان بە هاوشێوەی كاری بازاڕ و خزمەتگوزارییەكان نییە، كاتی ئەوە هاتووە چاوخشاندنەوەی پێدا بكرێت، وا بڕوات كار و جموجووڵی بازاڕ و ئابووری لاواز و سست دەبێت و، دواجار زیانی بۆ كۆی باج و ڕسوماتەكانیش دەبێت. یەكێك لە گرفتەكانی نەبوونی سیولە بۆ مووچە، بۆ نەبوونی پارەی بەردەست دەگەڕێتەوە لە بانكەكاندا، كە لە غیابی متمانە و حكومەتێكی قەرزار ئەم واقیعە تاڵە ڕوو دەدات، خۆ ئێمە لە بواری وەبەرهێناندا لە بانكە ئەهلییەكاندا و لە ڕووی سیاسەتی داراییەوە تۆزێك مەجالمان هەیە و دەكرێت ببینە خاوەن بانكێكی ئەهلی بە خەسڵەتێكی نیشتمانی و، یەدەگی دراومان هەبێت و بەوەش تا ڕاددەیەكی باش لە گرفتی بێ پارەیی ناو بانكەكان دەربازمان دەبێت.
