ئاشكرایە كە پرسی پێكهێنانی حكومەتی عێراقی گفتوگۆ و مشتومڕێكی زۆری لە بارەوە دەكرێت، بەڵام لە ڕاستیدا كێشەی عێراق زۆر لەوە قووڵترە كە تەنیا لە پرسی پێكهێنانی حكومەتدا كورت بكرێتەوە، بەڵكو پەیوەستە بە سەرجەم پرۆسەی سیاسی لەم وڵاتە و پرسی خودی دەوڵەت و ئایندەی ئەم وڵاتەوە. ئەمانە و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار بوونە تەوەری دیدارێكی گۆڤاری گوڵان لەگەڵ دكتۆر محەمەد ئیحسان شارەزا و تایبەتمەندی كاروباری عێراق.

 

 

* وەك كەسێك كە لە دەستپێكی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا لە دوای 2003وە كاراكتەرێك بوویت لە ناو پرۆسەكە، خوێندنەوەتان بۆ ئێستای پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا چییە؟

- لە ڕاستیدا من وەك كەسێكی تایبەتمەند لە كاروباری عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كە لە پێنج زانكۆی جیهانی(سێیانیان لە لەندن و یەكێك لە كۆستەریكا و یەكێكیش لە كۆریا) وانە دەڵێمەوە لەم بوارەدا، دەتوانم بڵێم ئەوەی كە لە عێراقم بەدی كردووە، ئەوەیە كە لە ساڵی 2003وە تا ئێستا چەند خاڵێكی گرنگ هەن كە دەتوانین ئاماژەیان پێ بكەین. خاڵی یەكەم ئەوەیە كە پرۆسەی دیموكراتی، بریتییە لە پرۆڤەی دیموكراتی و پرۆسە نییە، ڕاستە لە عێراق هەڵبژاردنمان هەیە، بەڵام هەڵبژاردنەكە لەسەر بنەمای نوخبە و پێشەوەچوونی وڵات نییە و، تا ئێستا هەڵبژاردنەكە زۆر تایفەگەری و لۆكاڵییە، ئێمە نەمانتوانیوە دوای هەموو ئەو ماوەیە پێكەوە پرۆسەیەكی دیموكراتیی تەواو جێبەجێ بكەین، بۆ ئەوەی عێراق بێتەوە سەر حوكمی زۆرینە و ڕێز لە ڕای كەمینە بگیرێت. مەسەلەی چەكی كۆنتڕۆڵنەكراو هەیە، مەسەلەی تایفەگەری و نەتەوەیی و عەشائیری و لۆكاڵی هەیە، واتە هەموو ئەو شتانە پێكەوە لە عێراق سەلماندوویەتی كە ڕێگرن لە پرۆسیسی دیموكراتی كە حوكمڕانی زۆرینە بەدی بێنێت. جگە لەوە دەستێوەردانی هەرێمی كاریگەرییەكی زۆر خراپی لە سەر عێراق دروست كردووە، ئەویش لەسەر ئەو بۆچوونەی گوایە ئەگەر عێراق سەقامگیر بێت، ئەوە چەند وڵاتێكی دیكە ناسەقامگیر دەبێت. بەداخەوە تێگەیشتنێكی دیكە هەیە لەم ڕووەوە و لە پەیوەندی بە سیاسەتەوە كە ئەویش چەمكی دەستێوەردانە، كە لە جیهاندا ئەگەر وڵاتێك ویستی دەستێوەردان لە وڵاتێكی دیكە بكات، ئەوە خوازیارە كە وڵاتانی دیكە داوای لێ بكەن، ئەو كارە بكات، لە عێراقیشدا عەرەبەكان بە شیعە و سوننەوە لە وڵاتانی هەرێمی دەگەڕێن و داوا و تكایان لێ دەكەن، بێن دەستێوەردان لە وڵاتەكەیان بكەن. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە هەموو هێز و توانای گەورەی خۆیەوە عێراقی لە دیكتاتۆریەت ڕزگار كرد، نزیكەی نۆ تریلیۆن دۆڵاری خەرج كرد و 4500 كەسیان لێ كوژرا، بەڵام تا ئێستا نەیانتوانی عێراق بكەنە وڵاتێكی سەقامگیر كە بەرەو دیموكراتیەت هەنگاو هەڵبگرێت، ئەمە هەقیقەت بوو. لەم ڕووەوە بۆچوونی من ئەوەیە كە بەداخەوە ئەمە پەیوەستە بە ژێرخانی ئەم وڵاتەوە، واتە ژێرخانی كۆمەڵایەتی لەم وڵاتە كێشەی ڕیشەیی تێدایە و ناسنامەی هاووڵاتیبوون كێشەی تێدایە و، عێراق وڵاتێكە ناوی عێراقە، بەڵام تا ئەمڕۆ عێراقی بە شێوەیەكی تەواو ناسنامەی هاووڵاتیبوونی تێدا نییە. 

* ئێوە ئەو كاتەی وەزیری مافی مرۆڤی حكومەتی هەرێمی كوردستان بوون، هاوكات سەرپەرشتیی پڕۆژەی كتێبێكتان كرد، بە ناونیشانی «كوردستان لە ئایندەی عێراقدا»، لەم كتێبەدا ئەگەری ئەوە دانرابوو، كە ئەگەر عێراق نەبووە دەوڵەتێكی فیدڕاڵی، ئەوكات دەبێت پەیوەندیی نێوان كوردستان و عێراق چۆن بێت؟ پرسیاری ئێمە ئەوەیە: ئایا عێراق بووەتە دەوڵەتێكی فیدڕاڵ؟ ئەگەر نەبووەتە ئەو دەوڵەتە فیدڕاڵییە، دەبێت لە ئایندە پەیوەندییەكانی هەرێم و عێراق چۆن ڕێك بخرێتەوە؟

- لەم قۆناغەدا عێراق لە قۆناغێكی ڕاگوزەریی زۆر گرنگدایە و عێراق وڵاتێكی فیدڕاڵییە، بەڵام فیدڕاڵیستی تێدا نییە، چونكە فیدڕاڵییەت پێویستی بە فیدڕاڵیستە، هەروەك دیموكراسی پێویستی بە دیموكراتەكانە و وڵاتێكی لیبڕاڵ پێویستی بە كەسانی لیبڕاڵە، بەڵام ئەوەی بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە ئێمە تا ئەمڕۆ نەمانتوانیوە كارێكی ئاوا بكەین و لە ڕاستیدا كوردستان لە دوای 2003 بە هەڵبژاردنێكی ئارەزومەندانەوە چووەتەوە سەر عێراق، چونكە ئەو كات لە دوای 2003 داوایان لە كوردستان كرد كە بگەڕێتەوە سەر عێراق، ئەگەرچی تا ئێستا كوردستان بە هەقی تەواوی خۆی نەگەیشتووە، بگرە چەندین هەوڵ هەبووە بۆ تێكدانی ئەو دەستكەوتانەی كە كوردستان لە پێش 2003 بەدەستی هێنابوون، ئەمەش دەیسەلمێنێت عێراق وڵاتێكی ئیتیحادییە، بەڵام عەقڵییەتی ئیتیحادی و فیدڕاڵیی تێدا نییە، تا ئەمڕۆش بۆچوونی مەركەزییەت زاڵە و فیدڕاڵییەت بە شێوەیەكی تەواو جێبەجێ نەبووە. دەستوورەكە بە هەموو كەموكوڕییەكانیەوە كە بە ڕێژەی 80% دەنگمان پێ دا، نەمانتوانی جێبەجێی بكەین، چونكە لە ناو عێراقییەكان دژبەرییەك هەیە و، ئەگەر كوردستان بەهێز نەبێت و كوردستانیان یەك نەبن، ئەوا ئێستا ئەو كەسانەی لە بەغدان 95%یان خوازیاری مەركەزیەتن و دەیانەوێت جارێكی دیكە نیزامێكی مەركەزی لەم وڵاتە دروست ببێتەوە، كە ئەمە جێگای داخە، بۆیە ئەوەی زۆر گرنگە لەو قۆناخە بۆ كوردستان یەكڕێزیی ناو ماڵی كوردە، تاوەكو كورد پێكەوە بتوانێت ڕاوەستێت بەرانبەر ئەو هاوكێشەیە. چونكە ئەگەر ئەوان بیانەوێت لە كوردێك بدەن، ئیدی كوردەكە لە هەولێر بێت، یان زاخۆ، یان لە سلێمانی، یان لە بەغدا، ئەوە نیازیان ئەوەیە لە هەموو كوردستان بدەن و، كوردستان بگەڕێتەوە بۆ پێش ساڵی 1991. ئەم عەقڵییەتە زاڵە بە سەر ئیدارەی عێراقدا. من هەشت بۆ نۆ ساڵ لە بەغدا كارم كردووە و لە ماوەی ژیانیشمدا زیاتر لە 25 ساڵ لەسەر مەلەفی عێراق كارم كردووە، باوڕم نەدەكرت ئەو عەقڵییەتە لە عێراق هەبێت، وامدەزانی هەموو كێشەكانی عێراق سەدام حوسینە، بەڵام لە دوای ئەو ماوەیە كە من لە بەغدا بووم، بۆم دەركەوت، سەدام حوسین بەرهەمی ئەو عەقڵییەتە دژبەیەكەی عێراق بووە، نەك هۆكاری هەموو كێشەكان، ئەوە بۆ خۆم جێگای داخە.

* ماوەیەك بەرپرسی فەرمانگەی ناوچەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان بوویت، یان با بڵێین ناوچە كێشە لە سەرەكان، ئەم ناوچانە نەك هەر لە چوارچێوەی ماددەی 140ی دەستووری عێراق كێشەكانیان چارەسەر نەكرا، بەڵكو خراپتریش بوو، لە ئێستادا چۆن دەڕوانیتە چارەسەركردنی كێشەی ئەم ناوچانە؟ ئایا بەدیل بۆ ماددەی 140 هەیە؟

- لە ڕاستیدا تا ئەمڕۆ بەدیلی ماددەی 140 جێبەجێكردنی ماددەی 140ـە، چونكە ماددەیەكە لە دەستووری هەمیشەیی عێراقدایە و دەستووریش گۆڕانكاری بەسەردا نایەت، دادپەروەرییش سەدا سەد نییە، بۆیە پێویستە هەموومان پێكەوە لە هاوكێشەیەك بگەڕێین كە هەردوولامان قازانج بكەین، بەڵام ئەو عەقڵییەتەی لە بەغدا هەیە، عەقڵییەتی یاریكردن بە كاتە. بە بیرم دێت لە 2006 و 2007 لەگەڵ دیمستۆرە و سەرۆك كۆمار قسەمان دەكرد، كە كات لە بەرژەوەندیی هیچ لایەك و هیچ كەس نییە و، كات هەموو كێشەكان چارەسەر ناكات و ئاڵۆزتری دەكات، سەلما كە لە جێبەجێنەكردنی ماددەی 140 بووە هۆكارێكی بنەڕەتی بۆ سەرهەڵدانی داعش لەو ناوچانە و ئەمەش وای كرد60%ی خاكی عێراق لە لایەن تیرۆریستانی داعشەوە داگیر بكرێت، كە ئەگەر ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و هێزی پێشمەرگە نەبووایە، ئەوە عێراق نەمابوو. هەر بۆیە ئەمڕۆكەش بەدیلی ماددەی 140 جێبەجێكردنی ماددەی 140ە، بەڵام ئەمەش كەسانی عاقڵ و بوێری دەوێت لە بەغدا و ئەگەر ئەو كەسانە نەبن، جارێكی دیكە كێشە دروست دەبێت، ئەو كێشانەی كە بوونەتە هۆكاری سەرهەڵدانی داعش، تا ئەمڕۆكەش لەو ناوچانە ماون. بۆیە پێویستە كورد لە پێكهێنانی حكومەتی تازەی عێراق، جێبەجێكردنی ماددەی 140 بكاتە ئەولەوییەتی كاری خۆی، نە پۆستی وەزیرێك و نە پۆستی سەرۆك كۆمار و نە هیچ شتێكی دیكە نابێتە جێگرەوەی، چونكە كێشەی ئێمە لەگەڵ عێراق كێشەی خاكە و كێشەی دابەشكردنی داهاتە، هەر بۆیە جارێكی دیكە دەڵێم: ئەگەر ئەو كێشەیە چارەسەر نەكرێت، ئەوە كێشەكانمان جارێكی دیكە دووبارە دەبنەوە، لەبەر ئەوەی لە وڵاتێك و ناوچەیەك دەژین كە مێژوو لە دنیادا زیاتر لەو ناوچانە خۆی دووبارە دەكاتەوە.

* ئەگەر باس لە هەڵبژاردنەكانی ئەم دواییەی عێراق بكەین، دەبینین ئاكامی هەڵبژاردنەكان پەشێوییەكی گەورەی خستووەتە نێوماڵی هێزەكانی شیعە، لەلایەك موقتەدا سەدر باس لە زۆرینەی نیشتمانی و ئۆپۆزسیونی نیشتمانی دەكات، لەلایەكی دیكەوە هیزەكانی ئیتاری تەنسیقی شیعە داوای حكومەتیكی تەوافوقی دەكەن، ئایا لە نێوان ئەم دوو ئاراستەیەدا بارودۆخی ئێستای نێوماڵی شیعە چۆن دەخوێنیتەوە؟

- لە ڕاستیدا عێراق لە قۆناغێكی سەختدایە، واتە ئەگەرچی بە شاهێدی هەموو جیهان هەڵبژاردنی ئەم جارە لە ڕووی دیموكراتییەتەوە باشترین هەڵبژاردن بووە لە عێراق، بەڵام ئەوانەی لەو هەڵبژاردنە دۆڕاون، قەناعەتیان بە ئاكامەكە و دەرئەنجامەكەی نییە، هەموو ئەوەش لەبەر ئەوەیە چەكیان هەیە، واتە مەسەلەكە ئێران نییە، بەڵكو مەسەلەكە ئەوەیە چەكیان لە بەردەستە و زۆربەی ئەو كارانەشیان ئێران قەناعەتی پێ نییە و پێویستیشی بەوە نییە، چونكە ئێران كێشەی گەورەی هەیە و ئامادە نییە یەك پاسدار بكاتە قوربانی عێراق، بەڵكو بەرژەوەندیی خۆی هەیە. هەروەها ئەوەی موقتەدا سەدر دەڵێت حكومەتێكی زۆرینەم دەوێت و لایەنەكانی دیكەی شیعە دەڵێن حكومەتێكی تەوافوقی سیاسیمان دەوێت، ئەوە بێگومان حكومەتی تەوافوقی سیاسی گەورەترین كارەساتە و گەڕانەوەیە بۆ خاڵی سفر و بۆ چوار ساڵی دیكەش عێراقییەكان لە شكست و بەدبەختیدا دەژین.من پێم وایە شیعە شەڕ لەگەڵ یەكتر ناكەن، چونكە مەرجەعیەتێكیان هەیە، ئەمەش وادەكات جارێكی دیكە عێراق بگەڕێتەوە بۆ تەوافوقی سیاسی، كە بۆچوونی من ئاوایە كە كارەسات دەبێت و، نە كێشەی كورد چارەسەر دەبێت، نە كێشەی خزمەتگوزاری و، نە عەمەلیەی دیموكراتی و، نە كێشەی خەڵك چارەسەر دەبێت، چونكە تا ئێستا لە هەموو عێراق چەكی كۆنتڕۆڵنەكراو هەیە.

* لە دوای هەڵبژاردنەكانی ئەمجارەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقەوە، لە ناو ڕای گشتی و نوخبەی عەرەبی شیعە و سوننە، باس لە ڕۆڵی سەرۆك بارزانی دەكرێت بۆ ڕاستكردنەوەی پرۆسەی سیاسیی عێراق. پرسیار ئەوەیە چۆن ئەم ڕای گشتییە لە سەر ڕۆڵی سەرۆك بارزانی دروست بووە؟

-  جەنابی سەرۆك بارزانی بە ڕاستگۆیی و جێگیریی هەڵوێستی خۆی و بە نەخشەی داهاتووی خۆیەوە و بە پاڵپشتیی دەرئەنجامی هەڵبژاردنی كوردستانەوە بووەتە ژمارەیەكی قورسی هاوكێشەكە، ئەمڕۆ جەنابی بارزانی ئەگەر هاوپەیمانی لەگەڵ حەلبوسی و موقتەدا سەدر ببەستێت، ئەوە دەتوانێت هاوكێشەكە بە تەواوی بگۆڕێت، بەڵام سەرۆك بارزانی ئەو كارەی نەكردووە، لەبەر ئەوەی خوازیاری ئەوەیە ئەوان وەك شیعە لە نێوماڵی خۆیان ڕێك بكەون. هەروەها سەرۆك بارزانی تێڕوانینێكی دوورماوەی هەیە، چونكە سەركردەیە و سەركردەش لە ئایندەی دوور دەڕوانێت. بۆیە ئەوانەی هێرشیان دەكردە سەر جەنابی سەرۆك بارزانی و كوردستان، ئەمڕۆ دێن داوا و تكا لە بەڕێزیان دەكەن، هاوپەیمانییان لەگەڵ بكات. ئەوانەی دەیانویست پێگەی كوردستان نەهێڵن، ئەمڕۆ پێویستیان بە كوردستانە. ئەمەش لە ڕاستیدا بە پاڵپشتیی خەڵكی كوردستانە و بە حەكیمی و تێڕوانینی دوورمەودای جەنابی سەرۆك بارزانییە لە هاوكێشەی سیاسیی عێراقدا، ئەمەش واقیعێكە كە دوژمنەكانی لە پێش دۆستەكانی قەناعەتیان بە جەنابی سەرۆك بارزانی هێناوە. پێش چەند ڕۆژێك سەرۆك وەزیرانێكی پێشووی عێراق قسەی لەگەڵ من دەكرد، كە ئایندەكە چۆن دەبێت؟ پرسیاری كرد: ئایا باوەڕ دەكەیت سەرۆك بارزانی لەگەڵ ئێمە هاوپەیمانی بكات لە دژی سەدر؟ من پێم وت: سەرۆك بارزانی لە ژیانیدا بەو شێوەیە بیر ناكاتەوە، چونكە كەسێكە خاوەن ڕەوشت و حیكمەت و مەبدەئە و خاوەن تێڕوانینی دوورمەودایە و خەمی بەرژەوەندی و سەقامگیریی ئەم وڵاتەی هەیە.

* زۆر لە سیاسەتمەداران و چاودێران باس لەوە دەكەن كە سەقامگیریی سیاسی لە عێراقدا دروست نابیت و، چەكدارانی حەشدی شەعبی و گرووپە چەكدارەكانی شیعە دەستبەرداری چەكەكانیان نابن، هەر بۆیە ئەگەر حكومەتیش دروست بێت، ماوەی ساڵێك زیاتر تەمەنی نابێت، لەسەر ئەم پرسە خوێندنەوەت چۆنە؟

- لە هەر وڵاتێك چەك بەدەست دەوڵەتەوە نەبێت و دەوڵەت تەحەكوم بە چەك نەكات، بێگومان پشێوی و گێرەشێوێنی لەو وڵاتە دروست دەبێت. ئەمڕۆ لە عێراق زۆربەی چەك و چەكداران لە دەرەوەی دەسەڵاتی حكومەتن و، ئەگەر گورزێكی بەهێز نەدرێت لەو گرووپ و كەسانەی لە كۆنتڕۆڵی حەشدی شەعبی دەرچوون، هەرگیز حكومەتێكی سەقامگیر دروست نابێت و، پشێوی و ناسەقامگیری كۆتایی نایەت. واتە ئەگەر سەرۆك وەزیرانێكی بەهێز و خاوەن ئیرادە نەبێت كە بتوانێت لێپێچینەوە لەگەڵ هەموو كەس و لایەنێك بەبێ جیاوازی بكات، ئەوا كێشەكان دووبارە دەبنەوە.