سوزان ڕۆز ئەكێرمان تایبەتمەندی بواری بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بۆ گوڵان: كەمكردنەوەی گەندەڵی تەنیا بەشێكی پرۆسەی حوكمڕانیی باش پێكدەهێنێت
سوزان ڕۆز ئەكێرمان پڕۆفیسۆری یاسا و زانستی سیاسییە لە زانكۆی یێڵ. لە توێژینەوەكانیدا بایەخ دەدات بە چەند پرسێكی گرنگی وەك دیراسەتی بەراوردكاری پەیوەست بە یاسای كارگێڕی و داڕشتنی سیاسەت، ئابووری سیاسیی گەندەڵی و چۆنیەتی كۆنتڕۆڵكردنی. هەروەها نووسەری چەندین كتێبە لەم بارەیەوە، بۆ نموونە (گەندەڵی و دەوڵەتی مۆدێرن: كۆمەڵێك توێژینەوە لە بواری ئابووریی سیاسی. گەندەڵی و حكومەت: هۆكار، دەرئەنجام و چاكسازی. یاسای كارگێڕیی بەراوردكاری)، گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە تەوەرە سەرەكییەكانی بریتی بوون لە پرسی گەندەڵی و هۆكار و دەرئەنجامەكانی و ڕێگاكانی بەرەنگاربوونەوە و كەمكردنەوە و سنورداركردنی، هەروەها پرۆسەی چاكسازی لە مەودا بەرفراوانەكەیدا.
* هەروەك ئاشكرایە گەندەڵی دەردێكی كوشندەیە و وڵات بەرەو هەڵدێر و سەرگەردانی دەبات، وەك یەكەم پرسیار ئایا ئێوە وەك كەسێكی شارەزا و تایبەتمەندی ئەم بوارە چۆن پێناسەی گەندەڵی دەكەن؟
- بە تێڕوانینی من دەكرێت بەو شێوەیە پێناسەی گەندەڵی بكرێت كە بریتییە، یان پێكهاتووە لە خراپ بەكارهێنانی ئەو پۆستەی پێت سپێردراوە بۆ بەدەستهێنانی دەستكەوتی شەخسی، یان تایبەتی. بە دڵنیاییەوە دەبێت ئەوە بڵێین كە پێویستە هەر كۆمەڵگەیەك بۆ خۆی بڕیاری ئەوە بدات، ئایا چ ڕەفتارێك، یان كردارێك بە خراپ بەكارهێنان وەسف و پێناسە دەكات و ئایا پێی وایە چ كردار و ڕەفتارێكیش قابیلی قبووڵ نییە.
* ئەگەر لە پێناسەی گەندەڵییەوە بچینە سەر هۆكارەكانی سەرهەڵدانی، ئایا بە دید و بۆچوونی ئێوە هۆكارە ڕیشەییەكانی هاتنەئارا و تەشەنەسەندنی گەندەڵی چین؟ واتە بۆچی گەندەڵی لە كۆمەڵگەیەكی دیاریكراودا دێتەئاراوە و بڵاو دەبێتەوە؟
- ئەوەی لەبارەی هۆكارەكانی دروستبوون و سەرهەڵدانی گەندەڵییەوە دەتوانین ئاماژەی پێ بكەین، ئەوەیە كە هۆكاری ڕیشەیی كاری گەندەڵكاری بریتییە لە خواست و ویستی بەرپرسە گشتییەكان بۆ خۆدەوڵەمەندكردن و بەدەستهێنانی قازانج شان بە شانی خواستی تاكەكەس و كۆمپانیاكان بۆ پێشێلكردنی ڕێساكان لە پێناو بەدەستهێنانی قازانج و دەستكەوتدا. لێرەدا نابێت ئەو ڕاستییە نادیدە بگرین، كە پاڵنەری بەدەستهێنانی قازانج داینەمۆی گرنگی گەشەكردنی ئابوورییە، بەڵام ئەم پاڵنەرە كاریگەرییەكی كاولكاری و تێكشكێنەری دەبێت، كاتێك دەبێتە هۆی ئەوەی بەرپرسەكان پابەندبوونی خۆیان پێشێل بكەن بۆ جێبەجێكردنی ڕێساكان و بایەخدان و برەودان بە بەرژەوەندیی گشتی.
* زۆر جار باس لەوە دەكرێت كە بوونی گەندەڵی نەك هەر تەنیا دەبێتە هۆی ناكارابوونی سیستمی حوكمڕانی، بەڵكو ئەم سیستمە تووشی داخوڕان و داڕووخانیش دەكاتەوە و، لە دەرئەنجامدا سەرجەم كۆمەڵگەكە بە ئاقارێكی مەترسیداردا دەبات، تا چەند ئێوە لەگەڵ ئەم بۆچوون و لێكدانەوەیەدا هاوڕان؟
- لە ڕاستیدا ئەم پرسیارە دوو وەڵام هەڵدەگرێت، یان وەڵامی ئەم پرسیارە دوو لایەن لەخۆ دەگرێت. لەلایەكەوە، كاری بەرتیلپێدان و بەرتیلوەرگرتن و كارە هاوشێوەكانی دیكە دەبنە هۆی بنكۆڵكردنی كار و كۆشش و هەوڵە شەرعییەكانی پەیوەست بە دەستەبەركردنی خزمەتگوزارییە گشتییەكانەوە و هەنگاوە پەیوەندیدارەكان بە سەپاندن و جێبەجێكردنی یاساوە، لەلایەكی دیكەوە ئەگەر حكومەت دوچاری ناكارایی و ئیفلیجبوون ببێتەوە بە هۆی تەشەنەسەندنی هەژاری و توندوتیژیی بەربڵاو و دابەزینی ئاستی پەروەردە و خوێندنەوە، ئەوا لەو كاتەدا ناتوانین ئۆباڵەكە بخەینە ئەستۆی لە ئارادابوونی گەندەڵی، لەوەش زیاتر ئەوەش كارێكی چاوەڕوانكراو و پێشبینیكراوە كە بوونی حكومەتێكی لاواز بۆی هەیە سەربكێشێت بۆ بازنەیەكی بەتاڵ كە تێیدا حكومەتە لاوازەكە هۆكارێك بێت بۆ تەشەنەسەندنی گەندەڵی و گەندەڵیش پاڵپشت بێت بۆ حكومەتە لاوازەكە.
* ئێوە كتێبكتان نووسیوە لەبارەی حوكمڕانی و گەندەڵییەوە، لێرەدا دەمانەوێت ئەو پرسیارە بكەین، ئایا گەندەڵی بە شێوەیەكی حەتمی دەرئەنجامی پرۆسەی حوكمڕانییە، واتە ئایا تەنیا لە چوارچێوەی پرۆسەی حوكمڕانیدا- بە تایبەتی لە كەرتی گشتیدا- دەتوانین باس لە گەندەڵی بكەین؟
- من لەو باوەڕەدا نیم كە گەندەڵی بە شێوەیەكی حەتمی گرێدراو بێت بە كەرتی گشتییەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت ئاماژە بەوە بكەین، كە هەمیشە مەترسی لە ئارادایە. كەواتە، لەم ڕووەوە دەبێت لە ڕێی داڕشتنی پڕۆگرامی تایبەتەوە كار بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بكەین، ئەویش لە پێناو سنوورداركردنی پاڵنەرەكانی پەنابردن بۆ گەندەڵی و دروستكردنی كەرتێكی گشتی و چینێكی سیاسیی ڕاستگۆ و توانادار.
* تا چ ڕاددەیەك سەرهەڵدان و تەشەنەسەندنی گەندەڵی لە دەرئەنجامدا سەردەكێشێت بۆ لاوازبوون و نەمانی ئینتیمای نەتەوەیی و نەمان و لەناوبردنی متمانەی نێوان حكومەت و هاووڵاتییەكانیدا؟
- ئەوەی دەكرێت لەم ڕووەوە بوترێت ئەوەیە كە بە دڵنیاییەوە كێشەكە ئەوەیە كە دەبێت ئاشكرابوونی گەندەڵی لە نێو حكومەتدا هاوشان بێت بە داڕشتن و جێبەجێكردنی پرۆگرامەكانی پەیوەست بە سنوورداركردن و كەمكردنەوەی ڕوودانی. بە پێچەوانەوە، خەڵكی دوچاری نائومێدبوون دەبنەوە لە ئاست حكومەتەكەیاندا.
* وەك كەسێكی شارەزای بواری كاروبارە كارگێڕی و یاساییەكان، ئایا بە تێڕوانینی ئێوە باشترین ستراتیژیەت و ڕێگاچارە چین بۆ ئەوەی دامەزراوەكانی دەوڵەت و حوكمڕانی بە چەشنێك دابڕێژدرێنەوە كە ببنە هۆی كەمكردنەوە و بەرپێگرتن بە گەندەڵی، بە تایبەتی لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا؟
- لە ڕاستیدا ناتوانین و ناكرێت وەڵامی سادەی ئەم پرسیارە بدرێتەوە، چونكە ناكرێت تەنیا ڕێگاچارەیەك دەستنیشان بكەین و بانگەشەی ئەوە بكەین كە بەسەر سەرجەم دەوڵەت و كۆمەڵگەكاندا جێبەجێ دەبن و، دەرئەنجامێكی باشیشی لێ دەكەوێتەوە. چونكە مەسەلەكە تەنیا بە لێكۆڵینەوە و سزادانی ئەو كەسانەی لە گەندەڵییەوە تێوەگلاون چارەسەر نابێت. بەڵكو دەبێت ئەو كەسانەی سەرقاڵی پرۆسەی چاكسازین، كار بكەن بۆ داڕشتنەوەی بونیاد و پرۆگرامی دەوڵەت و سیستمە سیاسییەكە بە چەشنێك كە چیتر نەبنە هۆی سەرهەڵدان و هاتنەئارای گەندەڵی، بۆ نموونە دەكرێت پێداچوونەوەیەكی گشتی بكرێت بە پرۆسەی پێدانی پڕۆژەكانی حكومەت بە چەشنێك كە بواری گەندەڵی و بەرتیلپێدان بچووك و بەرتەسك بكاتەوە.
* هەر لە پەیوەندی بە پرۆسەی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵییەوە، تا چەند كارێكی گرنگ و بە پەلەیە كە پاڵنەری خۆبەدوورگرتن لە گەندەڵییەوە دروست بكرێت، واتە كەشێك دروست بكرێت كە پەنا بۆ گەندەڵی نەبردرێت، لە بری ئەوەی تەنیا پشت بە لێكۆڵینەوە و سزادانی ئەو كەسانە ببردرێت كە دەستیان داوەتە كاری گەندەڵی؟
- ئێوە بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دەتوانن بگەڕێنەوە بۆ وەڵامەكانی پێشووم. لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەی دەتوانم لێرەدا زیادی بكەم، ئەوەیە كە دەبێت ڕێگاچارە و میكانیزمەكانی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیی بەرفراوان و گشتگیر بن، مەبەستم ئەوەیە نابێت تەنیا تەركیز لەسەر ئەو كەسانە بكرێتەوە كە لە گەندەڵییەوە تێوەگلاون، واتە پێویستە ئەو میكانیزمانە لەوە بڕوانن ئایا چۆن پڕۆگرامەكانی دەوڵەت پاڵنەر دەخوڵقێنن بۆ بەرتیلپێدان و بەرتیلوەرگرتن. لەوەش زیاتر، ڕەنگە هەڵمەتە سیاسی و داراییەكانیش سەرچاوەی كاری گەندەڵی بن.
* ئێوە ئاماژەتان بە پرۆسەی چاكسازی كرد، لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە: ئایا پرۆسەی چاكسازی تەنیا لە ڕیشەكێشكردن، یان بەرتەسكردنەوەی گەندەڵیدا كورت دەبێتەوە، یان دەتوانین بڵێین كە مەودا و سنووری پرۆسەی چاكسازی بەرفراوانترە؟
- ئەوەی نكۆڵی لێ ناكرێت، ئەوەیە كە پرۆسەی چاكسازی لە بنەڕەتدا پەیوەستە بە ئامانجی كاراكردنی حكومەتەوە، مەبەستم ئەوەیە ئامانجی سەرەكیی ئەم پرۆسەیە بریتییە لەوەی حكومەت ئەدایەكی باشتری هەبێت و، كاراتر كار بكات لە پێناو بەدیهێنان و برەودان بە بەرژەوەندییەكانی خەڵك. لە ڕاستیدا كەمكردنەوەی گەندەڵی تەنیا هەنگاوێك، یان بەشێكی كار و كۆششەكانی پەیوەست بە حوكمڕانیی باش دادەنرێت. چونكە ئەگەر پرۆسەی چاكسازی كورت بكرێتەوە لە هەوڵەكانی بەرەنگاربوونەوە و كەمكردنەوەی گەندەڵیدا، ئەوا لە كۆتاییدا ئەم پرۆسەیە دەبێتە هۆی ئەوەی دەوڵەتەكە ببێتە دەوڵەتێكی سنووردار و ئەو كاتەش كارێكی كەمی لە دەست دێت بۆ برەوپێدان و پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خەڵك. ئەگەر وەڵامەكەم پوخت بكەمەوە، ئەوا پێم وایە دەبێت چاكسازی پڕۆگرامێكی ئەرێنی بێت، نەك پرۆگرامێكی نەرێنی كە تەنیا جەخت لەسەر بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بكات.
* لە پەیوەندی بە هاوكاریكردنی ئەو وڵاتانەی هەوڵەكانیان چڕكردووەتەوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی، ئایا چۆن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەتوانێت ڕۆڵێكی بنیاتنەر ببینێت و بەشدارییەكی بەرهەمدار بكات لە هەوڵەكانی ئەو دەوڵەتانەدا بۆ هێنانەدی ئامانجەكەیان كە پەیوەستە بە كەمكردنەوەی گەندەڵییەوە؟
- كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەتوانێت هاوكار بێت و ڕۆڵێكی بنیاتنەر و ئەرێنی ببینێت، ئەویش لە ڕێی ئەوەی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی كار بكەن بۆ بەرپێگرتن و كۆت و بەندكردنی گواستنەوەی ئەو داهات و داراییانەی بە گەندەڵی بەدەست هاتوون، هەروەها لە ڕێی سەپاندن و جێبەجێكردنی ڕێساكانی پەیوەست بە دژایەتیكردنی سپیكردنەوەی پارەوە.
