(( ڕۆڵ و پێگەی شارەدێی ھیران لە خەباتی شاخدا))

ئـەیار ئـەلباشا October 24, 2021 وتار و بیروڕا

(( ڕۆڵ و پێگەی شارەدێی ھیران لە خەباتی شاخدا))

گەلی کورد بە درێژایی مێژووەکەی خاوەن خەباتی بەردەوام و تێکۆشانێکی نەبڕاوەیە ، ھیچ وێستگەیەک نیە لە مێژووی گەلی کورددا سیخناخ نەبێ لە داستانی بوێری و بەرخودان ، مێژوویەک لێوانلێو لە خوێن و فرمێشک و ئـازار ، گشت شاخە سەختەکان و چیایە سەرکەش و ئـەشکەوتەکانی کوردستان خودان چەندان دیرۆکی نەمرن لە پێناو ئـازادکردن و ڕزگارکردنی کوردستاندا ، وەلێ ئـەوەی پشکی شێری بەردەکەوێت لەم ڕێگایەدا سەرجەم گوند و لادێ و شارۆچکەو شارەدێیەکانی کوردستانە ، کە ھەمیشە قەڵایەکی نەبەزیو و سەنگەرگەلێکی خۆڕاگری پێشمەرگە بوون ، لە ڕۆژگارێکدا کە تەنھا چیاو شاخەکان دۆست و ھاوڕێی کورد بوون ، بۆیە لە ھەموو کات و ساتە دژوارەکانی کوردا پێگە و پەناگەیەکی بەھێز بوون بۆ خەباتکردن و بەدەستھێنانی ئـازادیی و مافە ڕەواکانی گەلی کورد ، کە بە قووڵایی مێژووی کورد لە ژێر دەستی حکومەت و فەرمانڕەواکان گەلی کوردیان لەم مافە سروشتییانە بێ بەش کردووە . دەڤەری خۆشناوەتی یەکێکە لەوناوچانەی بەشێوەیەکی نەبڕاوە بنکەو مەڵبەندێکی دایک ئـاسا بووە بۆ لە ئـامێزگرتنی شۆڕشگێڕان و پێشمەرگە و نیشتیمان پەروەران بۆ بەرگری و بەرەنگاربوونەوەی دوژمن و ناحەزان و داگیرکارانی کوردستان چیای سەفینیش بەڵگەیەکی حاشاھەڵنەگرە و سەلمێنەری ئـەم باسەیە وە یەکێک لەو شارەدێیانەی کە کەوتۆتە ژێر بەزەیی و جوانی و میھرەبانی ئـەم چیایە
شارەدێی ھیرانە ، کە بە ناحیەی خۆشناویش خۆی ناساندووە ڕۆڵ و پێگەیەکی گرنگ و گەورەو کاریگەری ھەبووە لە خەباتی گەلی کوردا بەردەوام مەکۆی پێگەیاندنی پێشەرگەو کەسانی نیشتیمان پەروەر و دڵسۆز بووە بۆ خاک و گەلەکەی ، بەپێی ئـەو کەش و ھەوا سروشتییەو ئـەو ھەڵومەرجە جوگرافیایەی کە ھەیەتی ، بۆیە دەبینین ڕۆژنامەنووسی بەناوبانگی ئـەمریکی (دانا ئـادەم شمیدت) لە بەرواری ئـابی ١٩٦٢ کە چاوی بە بارزانی نەمر دەکەوێت لەشارەدێی ھیران لە پەرتووکە ناوازەکەیدا ( سەفەرێک بۆ ناو پیاوە ئـازاکان)دا باسی کردووە ، ھەروەھا لە دوای ئـەوەی باسی جوانیی و دڵگیریی و چەندان میوەی بەتامو چێژی شارەدێی ھیرانی کردووە ، لە چەندان شوێنی تر باسیکردووە کە چەند شوێنێکی گرنگ و ستراتیژی بووە بۆ بەرپاکردنی شۆڕشی مەزنی ئـەیلول کاتێک ڕابەرو ناسنامەی گەلی کورد بارزانی نەمر ھیچ ئـومێدێکی نامێنێت لەگەڵ حکومەتی نەتەوەپەرستی عبدالکریم قاسم دا بۆیە بڕیاری ھەڵگیرساندنی شۆڕشی مەزنی ئـەیلول دەدات بۆ ماوەی چەندان ڕۆژ لە شارەدێی ھیران دەواری خەبات و تێکۆشان و بەرخودان ھەڵدەدات لەپێناو بەدەستھێنانی مافەڕەواکانی گەلی کورد ، ھەروەھا نووسەر باسی ئـێش و ئـازارو نەھامەتی و لێقەوماوانی خەڵکانی ناوچەکە و بەتایبەتی شارەدێی ھیران دەکات و دەڵێت (
ئـاوارە بووەکانی "ھیران" غەمبارو دڵتەزێن تر ، دەھاتنە بەرچاوم وەک لە ئـاوارەکانی گوندە چیاییەکانی دیکە . دانیشتوانی ئـەم شارۆچکە بچووکە تا ڕادەیەک ژیانیان لە ژیانی گواستنەوەو ڕەوەندایەتی دوورکەوتبۆوە . ئـەوەی کەوای کردبوو دێھاتییە چیاییەکان بە ئـاسانی دەیانتوانی ڕووبەڕووی بۆردومانی ئـاسمانی ببنەوەو خۆیانی لەبەر ڕابگرن ، ئـەوە بوو کە دانیشتوانی لە ھیچ حاڵەتێکدا نەنگییەک لەوەدا نابینن کەل و پەلەکانیان بخەنە سەر پشتی ئـاژەڵەکانیان یان خۆیان ھەڵیبگرن و بەپێ بڕۆن ، تەنانەت ئـەگەر بۆ ناو ئـەشکەوتەکانیش بێ) . ھەروەھا باس لەوەیش دەکات کە چەندان شەو لە شارەدێی ھیران ماوەتەوە و نوستووە و چەند جارێکیش خۆی تیایدا حەشارداوە بۆ پاراستنی خۆی لە دژی سوپای حکومەتی ئـەوسای عێراق ، ھەروەھا سەید کاکە لە پەرتووکی (بیرەوەریی پێشمەرگەیەک)دا کە بیرەوەرییەکانی خۆیەتی باسی شوێنگەو گرنگی شارەدێی ھیرانی کردووە لە بەرواری ٢٦ی ئـابی ١٩٨١دا کە ھاتۆتە ئـەم ناوچەیە. بۆیە دەتوانین بڵێین بەدرێژایی ساڵانی شەستەکانی سەدەی ڕابردوو بەبیانووی پشتگیریکردنی شارەدێی ھیران و گوندنشینانی ئـەم یەکەیە بۆ شۆڕشی مەزنی ئـەیلول بەبەردەوام لە ژێر فشاری پەلامارو ھێرشی حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی عێراقدا بووە ، بە دەگمەن گوندنشینانی سەقامگیری ڕامیارییان بە خۆیانەوە بینیوە . وە لە ئـەنجامە مەترسیدارەکانی ڕێککەوتننامەی جەزائـیری ساڵی (١٩٧٥) ، ھاوکات شۆڕشی نێوان بزووتنەوەی کوردو گوڵانی پێشکەوتن خواز و حکومەتی عێراق نزیکەی (٧٠٠) خێزانی گوندنشینانی ئـەم یەکەیە کۆچیان بۆ ناوەندی یەکەکانی (سەنتەر) و (سەڵاحەددین) و ژمارەیەکیشیان ڕوویان لە کۆماری ئـیسلامی ئـێران کرد .ھەروەھا لە بارودۆخی بەردەوامی جەنگی نێوان (عێراق _ئـێران) ، لە ساڵی (١٩٨٥) دا (٨) گوند کەوتنە ژێر پەلاماری ڕژێمی بەعس و دانیشتوانەکەی بۆ شاری ھەولێر و ژمارەیەکیشیان بۆ ناحیەی سەنتەری قەزای شەقڵاوە ڕاگواست . وەلێ لەگەڵ ئـەم ھەموو نەھامەتی و ئـارێشەو ناسۆرییەی خەڵکەکەی کەچی شارەدێی ھیران بەبەردەوام لەدوای ڕاپەڕینە پڕ شکۆیەکەی گەلی کورد لە سایەی حکومەتی ھەرێمی کوردستان ڕۆژ لە دوای ڕۆژ دەبووژێتەوەو نۆژەندەکرێتەوەو ھەمیشە ڕوو لە ئـاسۆی ئـاوەدان بوونەوەیە . ئـەوەی لێرەدا پێویستە بگووترێت ئـەمەیە کە نابێت ڕۆڵ و پێگەی کەسایەتی دیارو بەرچاوو میرخاس (ئـاغا واحد بەگ) لەبیر بکەین کە لێنەبڕاوانە و بەشێوەیەکی دیار خۆیی و خانەوادەکەی ودیوەخانەکەی سەفین ئـاسا لە خزمەت پێشمەرگەو لێقەوماوان و ھەژاران و ئـاوارەکانی ناوچەکە بووە ، پیاوماقولێکی بە وەفاو ئـەمەکدار بۆ شارە دێیەکەی و خەڵکەکەی ، ھەمیشە بە دڵ و دەرگا واڵا و وەک شۆڕەسوارچاکێکی بێ وێنە لە مەیدانی خزمەت و داڵدەدان و نانپێدان بەشەو و ڕۆژ بە پێشمەرگە ئـازاو چاونەترسەکانی ڕێگای ڕزگاری کوردو کوردستان تەڕاتێنی کردووە . خانەدانێکی گفت شیرین و ڕەفتار سیخناخ لە سەخاوەت و میھرەبان ، ئـاغایەکی خۆنەویست و خاک و نیشتیمان پەروەر کە ھەمیشە بە قسەوباسەکانی خەڵکی گۆش دەکرد بە خۆڕاگری و بەرخودان و گیانی دڵسۆزداریى بۆ گەل و ووڵات .

سەرچاوەکان
١_گەشتێک بە ناو پیاوە ئـازاکان _ دانا ئـادەم شمیدت _ وەرگێڕانی ، مانی ، چاپی چوارەم _ دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ڕۆژھەڵات ، ٢٠٢١، ھەولێر .
٢_ بیرەوەریی پێشمەرگەیەک_ سەید کاکە، چاپی چوارەم ، ٢٠٢٠ .
٣_ خۆشناوو خۆشناوەتی_ مێژوو_ جوگرافیا _ یاداشت ، سالار کەمال میران ، ١٩٨٥، بەغداد.
٤_چەند زانیارییەک دەربارەی ناوچەی خۆشناوەتی_ نووسینی _ مەلا خالید فریزی ،٢٠٠٦، ھەولێر .
٥_ شیکردنەوەیەکی جوگرافی بۆ دابەشبوونی دانیشتوان لە قەزای شەقڵاوە، ماستەرنامە،زانکۆی سەڵاحەددین، توێژەر ، تەنکە عوسمان سعید ، ٢٠٠٥ .
٦_ ڕۆژنامەی خەبات (ھیران شارەدێیەکی گەشتیاری و سەرچاوەیەکی گرنگی ئـابووری) ئـامادەکردنی ، عەبدولخالق کەریم ، ژمارە ٦١٨٦، چوارشەممە ٢٥ی ئـاب ٢٠٢١ .