1.    پێشەکی

کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە ئەفغانستان یەکێک لە ڕووداوە هەرە گرنگ و بەرچاوەکان دادەنرێت لە نیوەی دووەمی ساڵی ٢٠٢١ لەسەر ئاستی جیهان،  بەجۆرێک سەرەنجی زۆربەی میدیا و  ئەو دەوڵەتانەی بۆ خۆی ڕاکێشاوە کە لە نزیکەوە چاودێری دۆخی ئەفغانستان دەکەن. ئێران یەکێکە  لەو دەوڵەتانەی کە ڕووداوەکانی ئەفغانستان بەشێوەیەکی ڕاستەخۆی کاریگەری دەکاتە سەری، چونکە لەلایەکەوە سنورێکی وشکانی فراوانی هاوبەشی لەگەڵ ئەفغانستان هەیە، لەلایەکی دیکەشەوە لەڕووانگەی جیۆپۆلیتیک و جیۆستراتیجییەوە  ئەفغانستان وەک خالێکی گرنگی نێو ستراتیجییەتی تاران دێتە ژماردن. چۆنیەتی هەڵسوکەوت کردنی تاران لەگەڵ ئەو بارودۆخە نوێیەی لە ئەفغانستان هاتۆتە بە وەرگرتنی دەسەڵات لەلایەن بزوتنەوەی تالیبان، ناوەندی دروست کردنی بڕیاری سیاسی لە ئێران دابەش کردووە دەربارەی ئەو کە چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو پێشهاتە نوێیە بکەن لە دەوڵەتێکی هاوسێی وەک ئەفغانستان.

سنوری هاوبەشی ئێران لەگەڵ هاوسێی ڕۆژهەڵات "ئەفغانستان" زیاترە لە ١٠٠٠کم، لێرەدا خالێکی جەوهەری گرنگ بەدی دەکرێت دەربارەی کشانەوەی ئەمریکا لە ئەفغانستان؛ ئەویش ئەوەیە ئەگەر ساڵی ٢٠٠١ ئەمریکا هۆکارێک بووبێت بۆ  دوورخستنەوەی بزوتنەوەیەکی دژە سیستمی ئێرانی لە سنورەکانی ڕۆژهەڵاتیدا، ئەوا ڕووداوی کشانەوە بە پێچەوانەوە هۆکارێکە بۆ هێنانەوەی بزوتنەوەیەکی توندڕەو بۆ دەسەڵات لە ئەفغانستان کە هاوسێی ئێرانە، واتە ئێستا تالیبان هاوسێی دەوڵەتی ئێرانە. لە ماوەکانی ڕابردوودا ئەفغانستان سەبارەت بە پرسی ئاسایش و ناسەقامگیری  یەکێک لەسەرچاوەکانی نادڵنیایی بۆ سیستمی سیاسی دەوڵەت لە ئێران. لەم ڕووانگەیەوە ئەم وتارە شیکارییە جەخت لەسەر هەلوێستی ئێران دەکاتەوە لەبەرامبەر ئەو ڕووداو و پێشهاتانەی لە کابول دەرکەوتوون، لەچوارچێوەی ئەو بارودۆخەشدا ئالینگاری و دەرفەتەکانیش سەبارەت بە ئێران دەخرێنەڕوو(1).

 

2. دیدگا جیاوازەکان دەربارەی بزوتنەوەی تالیبان

سیستمی سیاسی لە ئێران بەگەرمی پێشوازی لە کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا کرد لەسەر خاکی ئەفغانستان، وەک گوزارشتی سەرکەوتنی بەرەی مقاوەمە لە ناوچەکە، لەبەر ئەوەی بوونی سەربازی ئەمریکا وەک بەربەست و تەحەدی گەورە لەبەردەم پڕۆژە فراوانخوازی و سیاسەتەکانی هەژمار دەکرێت. ئەم کشانەوەیەی هێزەکانی ئەمریکا لە ئەفغانستان لەدەمێکدا دابوو کە ناکۆکییەکانی ئێران و حکومەتی ئەشرەف غەنی لە هەڵکشاندابوون؛ ئەم ناکۆکییانەش وەک هاندەرێک بوو  نزیک بوونەوەی تاران لە تالیبان لە ڕووانگەی گوشارکردن لەسەر حکومەتەکەی غەنی. هەروەها میوانداری کردنی ئێران بۆ دیالۆگ لەگەڵ تالیبان لە ڕووانگەی گفتوگۆی تاران – کابول "تالیبان" دەبێتە گەشەپێدانێکی ئەرێنی لە پەیوەندییە دوولایەنی نێوانیان (2).

بەپێی ڕاپۆرتە شیکارییەکان دەست بەسەر داگرتنی بەشێکی فراوان لە خاکی ئەفغانستان لەلایەن بزوتنەوەی تالیبان لەماوەی چەندڕۆژێکدا ئەگەری ڕووخانی حکومەتەکەی ئەشرەف غەنی خێراتر کرد و ئاماژەی ئەوەی نئشاندا لە ماوەیەکی زەمەنی کورتدا تەواوی جومگەکانی دەسەڵات کۆنتڕۆڵ دەکەن. سەرەڕای دلخۆشی تاران بە کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە ئەفغانستان، بەڵام لە هەمان کاتدا دورستکارانی بڕیاری سیاسی لە ئێران لەبەر چەند هۆکارێکی جۆراوجۆر لە دۆخی دڵەڕاوکێدا، دەکرێت هۆکارەکان بەم جۆرە بخرێنەڕوو:

·        ئەگەری دووبارە بوونەوەی ئەزموونی ساڵانی نێوان ١٩٩٦ – ٢٠٠١ کە تالیبان دەستی بەسەر دەسەڵاتدا گرتبوو، ئەمە تەحەدی و ئالیگاری مەزن خستبووە بەردەم بەرژەوەندییەکانی ئێران.

·        سەرەرای ئەگەری بەریەککەتن لە سنوری نێوان ئێران و ئەفغانستان لە دەرئەنجامی دەست بەسەر داگرتنی دەسەڵات لەلایەن بزوتنەوەی تالیبان، ڕەنگدانەوەی لەسەر بابەتە ئەمنی و ئابوورییەکانیش دەبێت.

·        کۆنتڕۆڵ کردنی دەسەڵات لەلایەن بزوتنەوەی تالیبان ترسی سیاسی و ئەمنییەکانی تاران زیادی کردووە، لەبەر ئەوەی سنورێکی وشکانی فراوان لە نێوانیاندا هەیە.

·        سەرەڕای ئەو نەمەتەی کە بزوتنەوەی تالیبان دوای کۆنتڕۆڵ کردنی کابول لەبەرامبەر هاوسێکانی ڕایگەیاند سەبارەت بە پابەند بوون  بە پاراستنی ئاسایشی وڵاتانی هاوسێی ئەفغانستان، بەلام زیهنییەتی دەسەڵاتدار لە ئێران بەشێوەیەکی گشتی تالیبان وەک رەقیبی ئایدۆلۆژیای مەزهەبی و  بیرۆکەی ویلایەتی فەقیە دەبینێت.

·        هۆکارێکی تر کە تاران هەست ترس و دڵەڕاوکێ دەکات لەبەرامبەر تالیبان، پەیوەندی بە جیاوازی دونیا بینی و جیاوازی سروشتی هەردوو لاوە هەیە.

ئەم هۆکارانە و چەندین هۆکاری تر هەن کە وایان کردووە ئێران لەبەرامبەر کۆنتڕۆڵ کردنی دەسەڵات لەلایەن  بزوتنەوەی بزوتنەوەی تالیبان لە ئەفغانستان لە حاڵەتی دڵەڕاوکێ دابێت.

دەرئەنجام، دەسەڵاتی سیاسی و دروستکارانی بڕیار لە ئێران دابەشی سەر دوو ئاراستە سەرەکی بوونە دەبارەی چۆنیەتی مامەڵە کردن لەگەڵ بارودۆخی نوێی ئەفغانستان "تالیبان"؛ ئاراستەیەک پشتگیری دەکات لەوەی پێویستە مامەڵە لەگەڵ دۆخەکە بکرێت وەک واقعێکی سەپێنراو،  لەبەرامبەردا ئاراستەیەکی تر هەیە تەواو پێچەوانەی ئەمەیە، پێی وایە دەسەڵاتی سیاسی تاران هەلوێستێکی پێچەوانە و توندی هەبێت لەبەرامبەر کۆنتڕۆڵ کردنی دەسەڵاتی لەلایەن بزوتنەوەی تالیبان. لێرەدا بەشێوەیەکی وردتر ئەم دوو ئاراستەیە شرۆڤە دەکەین؛

٢. ١. ئاراستەی نزیک بوونەوە لە لەگەڵ تالیبان

بەشێوەیەکی گشتی ئەوانەی لە ئێران پشتگیری لە ئاراستەی نزیک بوونەوە لەگەڵ بزوتنەوەی تالیبان دەکەن لەو بڕوایەدان کە بزوتنەوەکە جۆرێک لە ڕەوایەتی کۆمەڵایەتی بەدەست هێناوە و سروشتی بزوتنەوەکەش تا ڕادەیەک گۆڕانکاری لە گوتارەکانی ئەنجامداوە. لەم ڕوویەشەوە لە ماوەی ڕابردوودا ئێران وەک دەوڵەت چەند جارێک میوانداری سەرکردەکانی بزوتنەوەی تالیبانی کردووە بۆ گفتوگۆ و دانوستاندن لەبارەی قۆناغی دوای کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە ئەفغانستان و چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ یەکتر وەک دوو هاوسێ. جەواد زەریف وەزیری پێشووی دەرەوەی ئێران یەکێک بووە لە کەسایەتیانەی پشتگیری کردووە لەوەی پێویستە تاران شێوازی پەیوەندییەکانی خۆی لەگەڵ بزوتنەوەی تالیبان بەپێی بنەمای سیاسەتی واقیگەرایی بێت. لە ساڵی ٢٠١٦ وەفدێکی تالیبان بە سەرکردایەتی مەلا ئەختەر مەنسور سەردانی ئێرانی کرد، دوای دەرچوونی لە خاکی ئێران لەلایەن هێزەکانی ئەمریکا کرایە ئامانج، ئەمە لە ساڵی ٢٠٢١ بلاوکرایەوە.

هەندێک لە دامەزراوەکانی ئێران هاوسۆزن لەگەڵ بزوتنەوەی تالیبان، لەوانە ئەحمەد نادری ئەندامی لیژنەی ئاسایشی نەتەوەیی لەپەرلەمانی ئێران لە ئۆکتۆبەری ٢٠٢٠ ڕایگەیاند؛ پێویستە ئێران پێداچوونەوە بکات بە هەلوێستی خۆی لەبەرامبەر بزوتنەوەی تالیبان، لەبەر ئەوەی بزوتنەوەکە خاوەنی بنەمایەکی کۆمەڵایەتی فراوانە لە ئەفغانستان. بەپێی سەرچاوەکانی دەزگای چاپەمەنی کەیهان کە یەکێکە لە میدیا مەزنەکانی سەربە هێزەکانی پاراستنی شۆڕش و نزیک لە ناوەندی بڕیار لە ئێران ئاماژەی بەوە کردووە کە هەندێك لە سەرکردەی هێزەکانی پاراستنی شۆڕشی ئیسلامی لەو بڕوایەدان کە بەرژەوەندی هاوبەش هەیە لە نێوان کۆماری ئیسلامی ئێران و بزوتنەوەی تالیبان، لەبەر ئەوە دەبێت ڕەچاوی ئەو بەرژەوەندییانە بکرێت. هەروەها دوای کۆنتڕۆڵ کردنی کابول لەلایەن تالیبانەوە وتەبێژی بزوتنەوەکە زەبیوحولا موجاهید لە گفتوگۆیەکی لەگەڵ ئاژانسی هەواڵی تەسنیمی ئێرانی نزیک لە هێزەکانی پاراستنی شۆڕشی ئیسلامی ئەوەی دووپات کردەوە کە بزوتنەوەی تالیبان پابەند دەبێت پاراستنی بنەمای برایەتی لەگەڵ شیعە و هاوسنوری دراوسێکانی ئەفغانستان، ئەمە گۆڕانکارییەکی جەوهەرییە لە بنەمای گوتارەکانی بزوتنەوەی تالیبان بەبەراورد لەگەڵ قۆناغەکانی ساڵانی ٢٠٠٠کانی بزوتنەوەکە. ئەم ڕووانگەیەی بزوتنەوەی تالیبان هاوکار و یارمەتیدەر دەبێت لەوەی ئێران هەلوێستی لەبەرامبەر بزوتنەوەکە بە ئاراستەی نزیک بوونەوە بێت لە قۆناگەکانی داهاتوودا.

٢. ٢. ئاراستەی ڕەتکردنەوەی نزیک بوونەوە لەگەڵ تالیبان

لەبەرامبەر ئەوانەی پاڵپشتی لە نزیک بوونەوە دەکەن لەگەڵ بزوتنەوەی تالیبان، ئاراستەیەکی تر هەیە لە ئێران بە پێچەوانەوە دژی نزیک بوونەوەن لەگەڵ بزوتنەوەی تالیبان، ئەمانەش لەسەر ئاستی باڵای دامەزراەکانی دەوڵەت لە ئێران دیار و بەرچاون و هەندێکێشیان نزیکن لە هێزەکانی پاراستنی شۆڕشی ئیسلامی، ئەم ئاراستەیە پێیان وایە دەبێت تاران لە بابەتی مامەڵەکردن لەگەڵ بارودۆخی ئەفغانستان لەدوای کۆنتڕۆڵ کردنی دەسەڵات لەلایەن بزوتنەوەی تالیبانەوە زۆر بەئاگاییەوە هەنگاوەکان بهاوێژێت. ئەم ئاراستەیە پێی وایە لەبەر چەند هۆکارێک نابێت تاران لەسەر ئاستی دبلۆماسی و دامەزراوە فەرمییەکانی دەوڵەت بەو جۆرە لەبزوتنەوەی تالیبان نزیک بێتەوە، لەوانە:

·        لەڕووی ستراتجییەوە ڕووانگەی بزوتنەوەی تالیبان جیاوازە لەگەڵ بنەمای دەوڵەتی کۆماری ئیسلامی ئێران. تاران خاوەنی ستراتیجییەتێکە کە بنەماکەی پەیوەستە بە سیاسەتی فراوانخوازی و دەستوەردان لە کاروباری دەوڵەتە دراوسێکان، ئەم جۆرە سیاسەتە هەر زوو لەلایەن بزوتنەوەی تالیبان ڕەتکرایەوە.

·        لەڕووانگەی مەزهەبییەوە ئێران و بزوتنەوەی تالیبان لەیەکتر جیاواز، بنەمای سەرەکی دەوڵەتی ئێران پشتی بەستووە بە جۆرە سیاسەتێک کە سەرچاوەی لە مەزهەبی شیعە وەرگرتوو، بە پێچەوانەوە بزوتنەوەی تالیبان کاردەکەن بۆ دروست کردنی ئیمارەتێکی ئیسلامی سوننی، ئەمە خاڵی جەوهەی ناکۆکی نێوان هەردوولایە.

·        لەڕواوانگەی ئایۆپلۆژیاوە دوو لایەنی دژ بەیەکن و ئەستەمە بتوانن لە چوارچێوەیەکی هاوبەش درێژە بە هەماهەنگی و پەیوەندی دوولایەنی نێوانیان بدەن.

·        نادیاری داهاتووی ئەفغانستان لە ژێر سایەی فەرمانرەوایی بزوتنەوەی تالیبان بۆ دروستکارانی بڕیار لە ئێران جێگەی گومانە، بۆیە ئەم ئاراستەیە پێی وایە هێشتا زووە بۆ نزیک بوونەوە و دروست کردنی پەیوەندی دبلۆماسی لەگەڵ بزوتنەوەی تالیبان.

·        ئەزموونی فەرمانڕەوایی بزوتنەوەی تالیبان لە ڕابردوو (١٩٩٦ -٢٠٠١) جێگەی ڕەزامەندی ئێران نەبوو، بۆیە تاران ترسی دووبارە بوونەوەی هەمان ئەزموونی پێشووی هەیە لەلایەن بزوتنەوەکە.

 

٣. خاڵە کاریگەرەکانی ڕووانگەی ئێران بۆ بزوتنەوەی تالیبان

ئەفغانستان بەهۆی سنوری هابەشی لەگەڵ ئێران و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی ناوخۆی وڵات جێگەی سەرنجی زیاتری  دروستکارانی بڕیاری سیاسی تاران، لێرەدا کۆمەلێک فاکتەری گرنگ هەنە کە کاریگەری ڕاستەوخۆیان هەیە لەسەر نوخبەی دەسەڵاتدار و  بڕیار بەدەستانی ئێران دەربارەی هەڵکشانی ڕۆڵی و پێگەی بزوتنەوەی تالیبان لە پڕۆسەی سیاسی و داهاتووی ئەفغانستان، کە ئەم فاکتەرانە دوورن لە هەڵسەنگاندن و ئیعتیباراتی ئایدۆلۆجی و ستراتیجی، لە خوارەوە گرنگترین ئەو فاکتەرانە دەخەینەڕوو(٣):

·        دەرئەنجامی شەڕی ناوخۆ و ململانێ گرووپە جیاوازەکان لە ئەفغانستان هۆکاری سەرەکییە بۆ تێکچوونی دۆخی ئەمنی و سەرهەڵدانی شەپۆلی پەنابەرانی ئەفغانی بۆ ئێران لەژێر سایەی حوکمڕانی بزوتنەوەی تالیبان. بوونی سەقامگیری سیاسی بارودۆخی  ئەفغانستان بۆ تاران هەم لەڕووی ئابوورییەوە هەمیش لە ئەمنییەوە کاریگەری ئەرێنی دەبێت. هەروەها ئێران کاردەکات بۆ ئەوەی ئەو ئەفغانییانەی وەک پەنابەر لە ئێران دەژین بیانگەڕێنێتەوە بۆ شوێنەکانی خۆیان لە ئەفغانستان.

·        ناسەقامیگیر سیاسی و ئەمنی لە ئەفغانستان کاریگەری ڕاستەوخۆی دەبێت لەسەر ئابووری ئێران، ئەفغانستان لە پێنجەمین ڕیزبەندی وڵاتان دایە لە بواری بازرگانی لەگەڵ ئێران. بەپێی ئامارەکان لەم چەند مانگەی ڕابردوو کە حکومەتی ئەشرەف غەنی چەند ناوچەیەکی لە ژێر کۆنتڕۆل دەرچووبوو، زیانێکی زۆری لە ئابووری ئەفغانستان داوە کە مەزەندە دەکرێت مانگانە بریتی بێت لە ٢٠٠ ملیۆن دۆلار لە بوارەکانی سوتەمەنی و بەنزین. لە ئەگەری بەردەوامی ناسەقامگیری سیاسی و شەڕی ناوخۆ، زیاد بوونی هەژموونی بزوتنەوەی تالیبان لە ئەفغانستان، پێشبینی دەکرێت کاریگەری نەگەتیڤی دەبێت لەسەر پڕۆژەی بەندەری چابهار لە ئەفغانستان.

·        بارودۆخی ئەمنی لە ئەفغانستان کاریگەری دەکاتە سەر بەنداوی (هێلمەند) کە لە گرنگترین دۆسییەی نێوان ئێران و ئەفغانستان هەژمار دەکرێت، هەروەها بابەتی ئاو لەبەرامبەر نەوت لە نێوان هەردووڵا یەکێکی ترە لە دۆسیە هەر هەستیارەکان، ئەم دوو بابەتە پەیوەستن بە هەڵوێستی فەرمی دەسەڵاتی نوێ لە ئەفغانستان لە بزوتنەوەی تالیبانە.

·        بابەتی بازرگانی کردن بە مادە هۆشبەرەکان، لەبەر زەحمەتی سروشتی جوگرافی سنوری وشکانی نێوان هەردووڵا، بەربڵاوی بازرگانی کردن بە مادەی هۆشبەر لە ئەفغانستان کە بەپێی ئامارەکان خاوەنی گەورەترین بازرکانی بواری مادەی هۆشبەرە لە جیهان، بۆ ئێران زۆر زەحمەت دەبێت کۆنتڕۆڵی ئەو شەپۆڵە فراوانەی بازرگانی کردن بە مادە هۆشبەر بکات، بۆیە تاران لە نزیکەوە پەیوەست دەبێت بە دەسەڵاتی سیاسی و هەڵوێستی ئەو دەسەڵاتە دەربارەی بابەتەکان و دۆسیەکانی نێوانیان.

·        تێکچوونی بارودۆخی ئەمنی لە ئەفغانستان کاریگەری نەگەتیڤ دەکاتە سەر بازاڕی ئالوگۆڕی دۆلار، حکومەتی تاران بۆ ئەوەی کۆنتڕۆڵی دۆخی بازاڕی دۆلار بکات لەم چەند ساڵەی دوایدا چالاکییە ئابووری و بازرگانییەکانی لە شارە نزیک و هاوسنورەکانی لە ئەفغانستان بەتایبەتیش شاری هیران بە چڕی دەست پێکردووە.

 

٤. ئەفغانستان وەک شانوی ململانێ هێزە هەرێمییەکان

لە ماوەی پەنجا ساڵی ڕابردوو ئەفغانستان وەک شانۆی ناکۆکی و ململانێی نێوان هێزە هەرێمی و جیهانییەکان بینراوە لە ژێر ڕۆشنایی شەڕی ناوخۆ، ناسەقامگیری بارودۆخی ئاسایش. کۆنتڕۆل کردنی دەسەڵات لەلایەن بزوتنەوەی تالیبان ئەگەری دووبارە دەستوەردان لە کاروباری ناوخۆی هێزە هەرێمییەکان زیاتر دەکات لە ئەفغانستان، ئەمەش ناکۆکی نێوان هێزە هەرێمییەکان لە بارەی بارودۆخی ئەفغانستان زیاد دەکات.

ڕژێمی سیاسی دەسەڵاتدار لە تاران لەلایەکەوە هەمیشە کابول وەک باخجەی دواوەی خۆی دەبینێت و لەوێوە ویستوویەتی ڕێگری لە هەڕەشە هەرێمییەکانی بکات، لەلایەکی تریشەوە لە ڕێگەی کەمایەتی مەزهەبگەرایی شیعە لە ئەفغانستان وەک ئامرازێکی سیاسەتی دەرەوەی خۆی بەکاردێنێت بۆ پارێزگاری کردن لە سیستمی سیاسی خۆی و پڕۆژە هەرێمایەتییەکانی لەسەر ئاستی ناوچەکە.

عەرەبستانی سعودیە وەک نەیارێکی سەرەکی هەرێمی ئێران دەبینرێت لە ئەفغانستان، لە پێناو دەورەدانی ئێران بەشێوەیەکی گشتی باس لە پەیوەندییەکی ئۆرگانیکی نێوان بزوتنەوەی تالیبان و سیستمی سیاسی و ئەمنی عەرەبستان سعودیە دەکرێت. لەم ڕوویەوە بزوتنەوەی تالیبان وەک ئامرازێکی سیاسی هەرێمی عەرەبستانی سعودیە سەیر دەکرێ لەبەرامبەر نەیارەکانیدا بەتایبەتی ئێران، ئەمەش پێجەوانە دەبێتەوە لەگەڵ واقعی پەیوەندییەکانی نێوان وڵاتی قەتەر و بزوتنەوەی تالیبان. بەڵام هەر چۆنێک بێت عەرەبستانی سعودیە دەیەوێت ئەم دۆخەی ئەفغانستان لە بەرامبەر ئێران وەک کارتی فشار بەکاربێنێت بۆ هاوسەنگ کردنی لەگەڵ بارودۆخی یەمەن. ناوەندی بڕیاری سیاسی لە تاران تیبینی ئەوە دەکەن دۆخی ئەفغانستان دوای نەمانی حکومەت و کۆنتڕۆڵ کردنی دەسەڵات لەلایەن بزوتنەوەی تالیبان ببێتە یەمەنێکی تر بۆ ئێران. عەرەبستان سعودیە هەوڵ دەدات دۆخی ئەفغانستان وەک کارتی قەرەبووکردنەوەی یەمەن لەبەرامبەر ئێران بەکاربێنێت، بەڵام ئەمە قورسە بۆ عەرەبستانی سعودیە بتوانێت بەم شێوەیە بارودۆخی ئەفغانستان بەپێی بنەمای بەرژەوەندییەکانی خۆی مامەڵەی پێوە بکات وەک دۆسیەیەکی هەرێمی لە چوارچێوەی ناکۆکی و ململانێ هەرێمییەکان.

تورکیا لەو هێزە هەرێمیانەیە دەیەوێت وجود و بوونی خۆی لە ئەفغانستان جێگیر بکات لە دوای کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا ئەنقەرە ویستی لە ڕێگەی بەڕێوەبردنی فڕۆکەخانەی کابولەوە بێتە نێو ئەفغانستان کە وای وێناکرد بزوتنەوەی تالیبان ئەو داوایەی ئاراستەی ئەنقەرە کردووە. هەروەها بزوتنەوەی تالیبان تا ئێستا هیچ هەلوێستێک یان لێدوانێکی توندی لەبەرامبەر ئەنقەرە  ڕانەگەیاندووە. لە کۆی ڕووداو و پێشهاتەکانی ناوچەکە تورکیا یەکێکە لەو دەوڵەتانەیە کار  دەکات بۆ ئەوەی ڕۆڵی ئێران لە ناوجەکە بەرتەسک بکاتەوە یان دەورە بدات؛ هەروەک لە بارودۆخی عێراق و سوریا و کێسەی قەرەباخ دەرکەوت. بەپێی زانیارییەکان و ڕووانگەی دامەزراوەکانی ئێران؛ داواکارییەکانی تورکیا لە ئەفغانستان وەک بەشێک لە سیاسەتە فراوانخوازییە هەرێمییەکانی سەرۆک کۆماری تورکیا ڕەجەب تەیب ئەردۆغان دەبینرێت. هەژموونی تورکیا لە ئەفغانستان جگە لە کاریگەریییە سیاسییەکان، ڕەنگدانەوەی ئابووریش بەدوای خۆیدا دێنێت. کەواتە تورکیا لە بارودۆخ و قەیرانی ئەفغانستان وەک نەیاری ئێران بەدی دەکرێت. شوێنی تورکیا لە نەخشەی وڵاتانی ڕێگای کەمەربەندی چینی پالپشتی لەم ڕۆڵە گرنگەی ئەنقەرە دەکات.

پاکستان یەکێکی دیکەیە لەو هێزە هەرێمییانەی  وەک کارتی فشاری سەر ئێران هەژمار دەکرێت لە ئەگەری جێگربوونی هەژموونی تالیبان لەسەر دەسەڵات لە ئەفغانستان، بە حوکمی ئەوەی بزوتنەوەی تالیبان پەیوەندییەکی قوڵی لەگەڵ پاکستان هەیە لەسەر ئاستی ئەمنی و کۆمەڵایەتی. حکومەتی پیشووی ئەفغانستان بەردەوام پاکستانی بەوە تۆمەتبار دەکرد کە هاوکاری لۆجستی و سەربازی بۆ بزوتنەوەی تالیبان دابین دەکات. کۆنتڕۆڵ کردنی دەسەڵات لەلایەن بزوتنەوەی تالیبان و بڵاوبوونەوەی هەیمەنەی تالیبان  لەبەشێکی فراوانی خاکی وڵات لە ژێر ڕۆشنایی جەنگی ناوخۆیی پێگەی ئەمنی و سەربازی پاکستان لە سنورەکانی ئێران نزیک دەکاتەوە(٤).  

 

٥. سیناریۆکانی داهاتووی ئەفغانستان لە ژێر سایەی دەسەڵاتی تالیبان

بەشێوەیەکی گشتی دەربارەی داهاتووی ئەفغانستان لە ژێر سایەی بزوتنەوەی تالیبان بابەتێکی قورسە، چونکە تا ئێستا  پێشهاتەکان زۆر روون نیین دەربارەی دونیا بینی  بزوتنەوەیەکی توندئاژۆی وەک تالیبان، ئەگەرچی بە فەرمی ڕایانگەیاندووە کە ئەوان دژی بەرژەوەندی هیچ لایەن نین و دەیانەوێت سیستمێک بونیاد بنێنن جیاواز بێت لەو سیستمە گەندەڵ و مشەخۆرەی بە پاڵپشتی ڕاستەوخۆی ئەمریکا بیست ساڵە خەڵکی ئەفغانستانی خستۆتە نێو نەهامەتییەکی زۆرەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا ئەو تونێڵەی لە ژێر فەرمانڕەوایەتی بزوتنەوەی تالیبان بۆ داهاتووی ئەفغانستان بونیاد دەنرێت ئاماژەکانی روون نییە، ئایا چۆن و بە چ شیوەیەک دەبێت؟ کەواتە لێرەدا داهاتووی ئەفغانستان ناتوانرێت تەنها لە چوارچێوەی یەک سیناریۆ  شیکردنەوەی بۆ بکرێت، بەڵکو بە پێچەوانەوە لە دەروازەی چەند سیناریۆیەک دەتوانرێت خوێندنەوە بۆ داهاتووی ئەفغانستان بکرێت لەژێر سایەی دەسەڵاتی بزوتنەوەی تالیبان. تاران لە ئەگەری جێبەجێ بوونی هەر یەکە لە سیناریۆکان ئەجێندا و سیاسەتی تایبەت لەپێش دەگرێت و خۆی لەگەڵ سیناریۆکان دەگونجێنێت بەپێی بەرژەوەندییەکانی خۆی لە ئەفغانستان.  لێرەدا سێ سیناریۆی سەرەکی دەخرێنەڕوو بۆ داهاتووی بارودۆخی ئەفغانستان (٥)؛

٥. ١. سیناریۆی هەڵکشانی هەیمەنەی تالیبان و سنوردارکردنی وجوی ئێران لەسەر خاکی ئەفغانستان؛ بەپێی ئەم سیناریۆیە بزوتنەوەی تالیبان دەست بەسەر تەواوی وڵات دەگرێت و پایەکانی هەژموونی خۆی جێگیر دەکات لەسەرجەم جومگە سەرەکییەکانی دەسەڵات، ئامانجی سەرەکی دروست کردنی ئیمارەتێکی ئیسلامی سوننە مەزهەبە. ئەم سیناریۆیە لەسەر بنەمای ئەوەیە کە تالیبان لە ماوەیەکی کەم توانی کابول کۆنتڕۆڵ بکات بەبێ هیچ بەڕەنگابوونەوەیەک لەلایەن هێزەکانی حکومەت. ئەم سیناریۆیە بۆ ئێران پێچەوانە دەبێتەوە لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی و سیاسەتە فراوانخوازییەکانی، چونکە بوونی ئیمارەتێکی سوننی مەزهەبی ، ئالینگاری و تەحەدی گەورەیە لەبەردەم سیاسەتی ئێران لە ئەفغانستان. تاران لەبارودۆخی لەم شێوەیە لە ڕێگەی میلیشیا شیعەکانەوە کاردەکات بۆ دروست کردنی ناسەقامگیری و سەرهەڵدان و قوڵ کردنەوەی ناکۆکییە مەزهەبییەکان.

٥. ٢. سیناریۆی سەرهەڵدانی جەنگی ناوخۆیی لە ئەفغانستان؛ بەپێی ئەم سیناریۆیە داهاتووی سیاسی ئەفغانستان بەرەو  تەشەنەکردنی ناکۆکییەناک و قوڵبوونەوەی ململانێ مەزهەبی، ئیتنیکی و سیاسییەکان، سەرئەنجام ئەم باردۆخە سەردەنێت بۆ شەڕی ناوخۆی هاوشێوەی دەوڵەتانی تری ناوچەکە، وەک سوریا، یەمەن، لیبیا... هتد. ئەم سیناریۆیە بۆ ئێران مایەی هەست کردنە بە ترس و دڵەڕاوکێ، لەبەر ئەوەی لە ئەگەری جێبەجێ بوونی ئەم سیناریۆیە ئێران لە سنوری ڕۆژهەڵاتی لەگەڵ ئەفغانستان بەرەو ڕووی ناسەقامگیری سیاسی و ئابووری دەبێتەوە و کاریگەری ڕاستەوخۆی دەبێت لەسەر دۆخی سیاسی و ئابووری ناوخۆیی تاران. هەروەها لەپاڵ ئەمەدا لەئەگەر سەر‌هەڵدانی شەڕی ناوخۆدا دەرگا بەڕووی  دروست بوونی شەپۆڵی نوێی پەنابەرانی ئەفغانی بۆ ئێران دەکاتەوە. تاران کاردەکات بۆ پاشەکشە پێکردنی ئەم سیناریۆیە لەبەر ئەوەی دەرئەنجام نەرێنی زۆر بۆ ئێران بە دوای خۆیدا دێنێت، بەتایبەتی لەڕووی ئابوورییەوە.  ئێران چەندین ئامراز بەکاردێنێت بۆ ئەوەی دۆخی ئەفغانستان بەشێوەیەک نەبێت کە کاریگەری ئەگەتیڤ بکاتە سەر ەبەرژەوەندییەکانی، بۆ نموونە ئەو گرووپ و میلیشیا شیعانە بەکاردێنێت کە وەڵائیاب بۆ سیستمی سیاسی ئێران هەیە، بەپێی زانیارییەکان گرووپی "لیوای فاتمییەکان" و "حەشدی شیعی ئەفغانی" لەلایەن ئێران بەکاردەهێنرێت لە ئەفغانستان. بەهۆی جیاوازی بارودۆخی ئەفغانستان لەگەڵ هەر یەکە لە عێراق و سوریا و ڵاوازی پێگەی ئێران لە ئەفغانستان، ئەگەری بەکارهێنانی میلیشیا و گرووپە چەکدارە شیعەییەکان لە ئەفغانستان هەمان ئەو دەرئەنجامەی نابێت کە لە عێراق و سوریا هەیەتی.

٥. ٣. سیناریۆی سیستمی حوکمڕانی هاوبەشی ئیسلامی/سوننی؛ پشت بەستن بەم سینارۆیە داهاتووی ئەفغانستان بریتی دەبێت لە بونیادنانی سیستمێکی حوکـمڕانی هاوبەش، واتە سیستمێکی سیاسی پلۆرلیستی و سەر‌هەڵدانی فرەیی سیاسی لەسەر بنەمای ئایینی ئیسلام و مەزهەبگەرایی سوننە. ئەم سیناریۆیەش لەلایەن موحەمەد جەواد زەریف وەزیری پێشووی دەرەوەی ئێران و شارەزا لە پەیوەندییە نێودژەوڵەتییەکان جەختی لەسەر کراوەتەوە، بەجۆرێک سیستمی سیاسی/حوکمڕانی سیستمێکی بەشداری هاوبەشی ئیسلامی دەبێت لە ئەفغانستان. لە ئەگەری جێبەجێ بوونی ئەم سیناریۆیە ئێران لە ڕێگەی گرووپە شیعییەکانەوە کاردەکان بۆ بەشداربوون لە پڕۆسەی سیاسی هاوشێوەی بارودۆخی عێراق دوای ٢٠٠٣. ئێران لە ڕێگەی گرتنەبەری ئەم جۆرە سیاسەتە ئەو هەڕەشە و ئالینگارییە سیاسی، ئابووری و سەربازییانە لادەبات یان کەمیان دەکاتەوە کە دێنە بەردەم سیاسەتەکانی تاران و بەرژەوەندییەکانی لە ئەفغانستان. هەروەها ئامرازی دبلۆماسیش یەکێکی ترە لە ئامرازەکان کە تاران لەچوارچێوەی ئەم سیناریۆیە پەنای بۆ دەبات بۆ ئەوەی بەشی خۆی هەبێت لە داهاتووی سیاسی ئەفغانستان و لەهەمان کاتیش بەلایەنی کەمەوە بتوانێت ڕێگری لە بزوتنەوەی تالیبان بکات لە دەست بەسەر داگرتنی تەواوی خاکی ئەفغانستان.

 

٦. دەرئەنجامی کۆتای

·        کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە ئەفغانستان لە ڕووانگەی ئێرانەوە بۆشایەکی ئەمنی دروست دەکات، ئەو بۆشاییە ئەمنییەش بزوتنەوەی تالیبان پڕەکاتەوە لە ئەفغانستان، ئەمە لە ڕووانگەی دروستکارانی بڕیار لە ئێران جێگەی تێڕامان و هەلوەستە لەسەرکردنە.

·        دابەش بوونی دروستکارانی بڕیار لەبارەی چۆنیەتی مامەڵە کردنی تاران لەگەڵ بزوتنەوەی تالیبان نیشانەی نادڵنیاییە بۆ داهاتووی ئەفغانستان لەژێر سایەی بزوتنەوەی تالیبان.

·        ئێران مەبەستیەتی بارودۆخی ئەفغانستان وەک عێراق لەسەر بنەمای بەرژەوەندییەکانی خۆی بنیات بنێتەوە، ئەگەرچی هەردوو دەوڵەت بارودۆخی سیاسی و کۆمەڵایەتییان وەکو یەک نییە.

·        بەپێی لێکدانەوە سیاسییەکان ئەفغانستانی دوای ١٥ی ئابی ٢٠٢١ بۆ هێزە هەرێمییەکان دەبێتە گۆڕەپانی ناکۆکی و یەکلاکردنەوەی ململانێیەکان.

·        ئێران دەیەوێت ئەفغانستان وەک دەروازەیەکی گرنگی ئابووری بە هەمان شێوەی پێشوو بەردەوامی پێ بدات بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی گوشارەکانی ڕۆژئاوا دەربارەی بابەتی ئابووری.

·        بوونی  جۆرێک لە پەیوەندی نێوان ئێران و بزوتنەوەی تالیبان لە ڕابردوو کاریگەری ئەرێنی دروست دەکات بۆ داهاتووی پەیوەندییەکانی نێوان هەردووڵا.

 

پەراوێزەکان

(1) Farzin Nadimi, Iran Sets its Ayes on Afghanistan, Jul 19 2021, Accessed 22.8.2021, at: https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/iran-sets-its-eyes-afghanistan

(2) Shelly Kittleson, Why Iran Will Welcome the Taliban Takeover in Afghanistan, August 18 2021, Accessed 23.8.2021, at: https://foreignpolicy.com/2021/08/18/why-iran-will-welcome-the-taliban-takeover-in-afghanistan/

(3) رانيا مكرم، انخراط اظطراري : نيف تتعامل ايران مع التطورات الافغانية، 13.7.2021، زيارة في تأريخ 22.8.2021، في https://acpss.ahram.org.eg/News/17193.aspx

(4)  سيطرة طالبان ..... نعمه أم نقمة لمحيط أفغانستان الاقليمي، 22.8.2021،  زيارة في تأريخ 27.8.2021 ، في  https://www.dw.com/ar/

Ben Barry, Three Scenarios for Afghanistan’s Future, 4th August, 2021, Accessed 23.8.2021, at: https://www.iiss.org/blogs/analysis/2021/08/afghanistan-us-nato-withdrawal-taliban

 

 

 

 

 

مامۆستای زانستە سیاسییەکان/ زانکۆی سەڵاحەدین-هەولێر