هەرچەند یاساكانی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان و كارتێكەرە ئەقڵییەكان توندن و وردەكارییان تێدایە، هاوكات بەڕێوەبەرایەتییەكانی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان نوێنەری هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكانیان تێدایە و دەسەڵاتی فراوانیان لە یاساكەدا پێ دراوە، بەڵام نەیانتوانیوە بە تەواوی ڕێگری لە بڵاوبوونەوەی خێرای ماددە هۆشبەرەكان بكەن. بەپێی ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی نەهێشتنی ماددە هۆشبەرەكان لە هەرێمی كوردستان، ساڵی ڕابردوو، هەزار و 113 كەس بە تۆمەتی بازرگانیكردن و بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان دەستگیر كراون، 916 كەسیان سزا دراون، 58 كەسیان بەهۆی نەبوونی بەڵگە لەسەریان ئازاد كراون، ئەوانی دیكەش لە لێكۆڵینەوەدان. بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گوڵان، زیاتر تاوتوێی ئەو پرسە هەستیارە دەكەن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

 

بە پێی ڕاپۆرتی ساڵی ڕابردووی نووسینگەی نەتەوە یەكگرتووەكان تایبەت بە ماددەی هۆشبەر (UNODC) لە ساڵی 2009دا، زیاتر لە 35 ملیۆن كەس لە جیهاندا وەك ئاڵوودەبووی ماددەی هۆشبەر تۆماركراون، لە ساڵی 2018شدا 269 ملیۆن كەس وەك ئاڵوودەبووی ماددەی هۆشبەر تۆماركراون، هەر لە ڕاپۆرتەكەدا ئەوە خراوەتەڕوو كە مێرمنداڵان و گەنجان زۆرینەی بەكارهێنەران پێكدەهێنن، ئەو وڵاتانەش كە ڕێژەی بێكاریی و شەڕیان تێدایە، خێراتر ماددەی هۆشبەری تێیدا بڵاو دەبێتەوە.

 پەرلەمانی عێراق، لە ساڵی 2017دا، یاسای ژمارە 43ی ژووری بازرگانی ساڵی 1989ی هەموار كردەوە بە ناوی یاسای ژمارە 50ی ماددە هۆشبەرەكان و كارلێكەرە عەقڵییەكان، پەرلەمانی هەرێمی كوردستان خوێندنەوەی بۆ هەمان یاسا كرد و، بە هەندێك دەستكاریی كەمەوە لە ساڵی 2020 بە ناوی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 2020ی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان و كارتێكەرە عەقڵییەكان لە هەرێمی كوردستان پەسەندی كرد.

 یاساكە لە 50 ماددە پێكهاتووە، لەو یاسایەدا بڕیار لە دروستكردنی بەرێوەبەرایەتییەكی گشتی بە ناوی (بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان لە عێراق و هەرێمی كوردستان)

 دراوە، كە سەر بە وەزارەتی تەندروستییە و، لەلایەن وەزیری تەندروستییەوە سەرۆكایەتی دەكرێت و نوێنەری وەزارەتەكانی، ناوخۆ، دارایی، بازرگانی، كاروكاروباری كۆمەڵایەتی و كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو، دەزگای ئاسایش و گومرگ، لە بۆردی بەڕێوەبردنیدا ئەندامن.

ئەیوب ئەسعەد شێخانی، كارگێڕی ناوچەی (ی.ق.ك) لە هەولێر، سەبارەت بەو پرسە دەڵێت: «خووگرتن یان ئالوودەبوون جۆریان زۆرە، لەوانە ئالوودەبوون بە ماددە هۆشبەرەكان، جگەرە، كحوول، یاریی كۆمپیوتر، تەنانەت یاریی قوومار.. ئەوەی جێگای سەرسوڕمانە، ئەوەیە كە بەكارهێنانی جگەرە و كحوول و ماددە هۆشبەرەكان، كاریگەریی خراپی لەسەر باری تەندروستیی كۆمەڵایەتی و ئابووری هەیە، سەرەڕای ئەوەش دیاردەی بەكارهێنانیان ڕوو لە زیادبوونە.»

ئەیوب ئەسعەد شێخانی، هۆكارەكانی ئالوودەبوون بە ماددە سڕكەرەكان، لەم خاڵانەدا دەستنیشان دەكات:

•باوەڕ بەخۆ نەبوون.

• هاوڕێی خراپ.

• خراپیی باری كۆمەڵایەتی.

• كەم دەرامەتی و خراپیی پەروەردەی خێزان.

• كەمیی ئاستی زانیاری.

• بێكاری و بێ پلانی.

• نەخۆشیی دەروونی و خۆشاردنەوە، یان ڕاكردن لە چارەسەركردنی كۆسپ و تەنگ و چەڵەمەكان و هەروەها بەكارهێنانی توندوتیژی لە كاتی پەروەردە‌كردن یەكێكە لە هۆكارە سەرەكییەكان...» هاوكات دەڵێت: «ئالوودەبوون بە ماددە هۆشبەرەكان زۆر سەختە و‌ كێشەیەكی گەورەیە بۆ كۆمەڵگە و حكومەت، باشترین چارەسەریش ئەوەیە تاك بە هەموو شێوەیەك خۆی دوور ڕاگرێت لەم دیاردە نابەجێیە و، بەپێی توانا هەوڵی ئەوە بد‌رێت، باس لە زیانەكانی بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان بكرێت لە ناو كۆمەڵگە، بەتایبەتی لەناو گەنجەكان بە شێوەیەكی ئاشكرا.»

شڤان حاجی كەمال، كارگێڕی لقی گەرمیانی (ی.ق.ك)نە و، ڕای وایە: «دیاردەی ئالوودەبوون بە ماددەی هۆشبەر، دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی و سایكۆلۆژیی ئاڵۆزە و، چەند قۆناغێكی جیاواز لە خۆ دەگرێت و، پشت بە كۆمەڵێك چەمكی جیاواز دەبەستێت.»

شڤان حاجی باسی ئەوە دەكات كە «ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانی لە ساڵی (1982) پێناسەیەكی پێشنیار كردووە، بۆ ماددەی هۆشبەر، لە نێو ئەو پێناسەیەدا، ماددە پێویستەكانی تەندروستی، وەك دەرمان، دوور دەخاتەوە و باسیان لێوە ناكات، تاوەكو بتوانێت جیاكاری بخاتە نێوان دەرمانی پزیشكی و ماددەی هۆشبەر، چونكە ئەم دوو بوارە زۆر تێكەڵاو و ئاڵۆزن. بۆیە بەم شێوەیە پێناسەی دەكات، كە ((بریتییە لە هەر ماددەیەكی كیمیایی، یا تێكەڵەیەك لە كۆمەڵێك ماددەی كیمیایی، كە لەشی مرۆڤ پێویستی پێیەتی. بەكارهێنانی ئەو جۆرە ماددە سڕكەرانە، دەبێتە هۆی گۆڕینی فرمانە بایۆلۆژی و بونیادییەكانی لەشی مرۆڤـ، پێناسەیەكی دیكەش هەیە بۆ ماددەی هۆشبەر، كە جەخت دەكاتە لە سەر ئەوەی «ماددەیەكی سرووشتی، یان دروستكراوە، كار لە لەشی مرۆڤ دەكات و هەست ڕەفتار و هەندێك فرمانی ئۆرگانی دەگۆڕێت.» گوتیشی: «لە ڕاستیدا هیچ داتاو زانیارییەكی ددانپێدانراو، سەبارەت بە دیاردەی بڵاوبوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان لە هەرێمی كورستاندا بوونی نییە، بەڵام بێگومان وەكو هەر ناوچەیەكی عێراق و وڵاتانی دراوسێ، لەژێر كاریگەریی بڵاوبوونەوەی ئەم ماددە سڕكەرانەیەدا بووە.