لینۆری مارتین پڕۆفیسۆری زانستی سیاسی لە كۆلێژی ئیمانوێڵ لە بۆستن بۆ گوڵان: ڕێككەوتنی عێراق و ئەمریكا وەڵامدەرەوەی پێداویستییەكانی هەر دوو وڵاتەكەیە
لینۆری مارتین پڕۆفیسۆری زانستی سیاسییە لە كۆلێژی ئیمانوێڵ لە بۆستن. توێژەرە لە سەنتەری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی هارڤارد، خاوەنی چەند توێژینەوە و كتێبە لە بارەی ئاسایشی نەتەوەیی لە ناوچەی كەنەدا و سیاسەتی دەرەوەی توركیا و سیاسەتی نێودەوڵەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بۆ تاوتوێكردن و شرۆڤەكردنی چەند پرس و پەرەسەندنێك لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا.
* زۆر باس لەوە دەكرا كە سیاسەتەكانی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ گۆڕانكاری بە سەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا دەهێنێت، بەڵام دوای گرتنەدەستی دەسەڵات لەلایەن ئیدارەی بایدنەوە، هەلومەرجی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان بەرەو باری ئاسایی گەڕاوەتەوە لەو ڕووەوە، كە ئەم ئیدارەیە پتر جەخت لەسەر كاركردنی فرەلایەنی و گەڕانەوە بۆ دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان دەكاتەوە، بۆچوونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
- یەكێك لە گۆڕانكارییە بەرچاوەكان بریتییە لە گۆڕانكاری لە گوتاری ئەم ئیدارەیەدا. واتە تێڕوانینەكە ئەوەیە كە ئیدارەی بایدن هەر سیاسەتێك بگرێتەبەر، ئەوا وا لێی دەڕوانرێت، كە باش تاوتوێ كرابێت. واتە سیاسەتێك نییە كە زادەی بیركردنەوەی ساتەوەختێكی كتوپڕ بێت. ئەمەش لە كۆتاییدا بە بەرژەوەندیی نەتەوەیی ئەمریكا دەشكێتەوە. هەروەها ئەم ئیدارەیە كە لە دپلۆماسییەت تێدەگات و ڕێزی لێ دەگرێت، بە هەمان شێوە لەوە تێدەگات كە پێویستە كار لەگەڵ دەوڵەتانی دیكەدا بكرێت، هەر كاتێك كە مومكین بوو. لە هەمان كاتدا پێدەچێت ئەم ئیدارەیە خۆی بە دوور گرتبێت لە خولیای دروستكردنی پەیوەندیی دۆستانەی شەخسی لەگەڵ دیكتاتۆرەكاندا.
* ئەگەر ئێوە لە پێگەیەكدا بن كە ڕاوێژكاری و ڕاسپاردە پێشكەش بكەن بە ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكان، ئایا پێتان وایە لە نێوان سیاسەتێكی دەرەكیدا كە هەوڵی گۆڕانكاری بدات لە سیستمە سیاسییەكانی وڵاتی دیكە و سیاسەتێك كە هەوڵی ڕێككەوتن بدات لەسەر بنەمای بەرژەوەندییەكان، چ سیاسەتێكی دەرەكی واقیعبینانەترە و دەتوانرێت بەدەست بهێنرێت و جێبەجێ بكرێت؟
-پێدەچێت لەم قۆناغەدا ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكان بە سەرۆكایەتیی جۆ بایدن هەر بڕیارێكی پەیوەست بە سیاسەتی دەرەوە بە جیا تاوتوێ بكات. بە تێڕوانینی من ئەمە سیاسەتێكی دروستە بە لەبەرچاوگرتنی ئەو ئاڵۆزییەی باڵی بەسەر بواری نێودەوڵەتیدا كێشاوە.
* بە شێوەیەكی گشتی چ تێڕوانین و هەڵسەنگاندنێكتان هەیە بۆ ئەو سیاسەتە دەرەكییەی كە ئیدارەی سەرۆك بایدن گرتوویەتەبەر لە ئاست ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟
- سەرەتا ئەوەی پەیوەست بێت بە سیاسەتی ئەم ئیدارەیە لە ئاست كێشەی فەلەستین و ئیسرائیلدا، ئەوا ئەوەی بەدیمان كرد لە میانەی شەڕی نێوان ئیسرائیل و حەماسدا، ئەوە بوو كە ئەم ئیدارەیە زۆر بە وریاییەوە هەنگاوی هەڵدەگرت و هەوڵی دا پشتیوانی بۆ ئیسرائیل دەستەبەر بكات و، دەسەڵاتی فەلەستینی بەهێز بكات، لە هەمان كاتدا كاری دەكرد بۆ لاوازكردنی حەماس. بەڵام لەم هەوڵەیدا زۆر سەركەوتوو نەبوو. بەڵام ئیدارەی سەرۆك بایدن دووبارە كونسوڵگەریی ویلایەتە یەكگرتووەكانی لە قودسدا كردەوە، بۆ ئەوەی پەیوەندییەكی نزیكتر لەگەڵ دەسەڵاتی فەلەستینی و گەلی فەلەستینیدا دروست بكات و دابمەزرێنێت. لەم ڕووەوە حكومەتی ئیسرائیل ئەو ڕاستییە لەبەرچاو دەگرێت كە لە ئێستادا ئیدارەیەكی نوێ لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا لەئارادایە كە پشتیوانی لەو چارەسەرە دەكات كە دوو دەوڵەت لەخۆ دەگرێت. لەم ڕوانگەیەوە ئیسرائیل بنیاتنانی 850 خانووی فەلەستینی لە كەناری ڕۆژئاوا ڕاگەیاند. ئەمە پێش ئەوەی سەرۆك وەزیرانی نوێی ئیسرائیل سەردانی كۆشكی سپی بكات. كارێكی گرنگە كە چاودێریی ئەوە بكرێت، ئایا تا چەند ئیدارەی بایدن دەستڕۆیشتوویی دەبێت بەسەر حكومەتی ئیسرائیلەوە. لەبارەی سیاسەتی ئەم ئیدارەیە لە ئاست ئێراندا ئەوا ئاشكرایە كە هەوڵیداوە بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆ لە پێناو گەڕانەوە بۆ ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە. لەگەڵ بوونی سەرۆكێكی سەختگیر لە تاراندا ئەوا ڕەنگە ئەمە كارێكی دژوارتر بێت، یان بە پێچەوانەوە ڕەنگە بوونی پەیوەندیی نزیك لە نێوان سەرۆكی نوێی ئێران و ڕابەری باڵای ئەو وڵاتە، ئەوا ڕەنگە ئەمە زیاتر ئەگەری هاتنەئارای هەبێت. دەبێت لەم ڕووەوە چاوەڕوان بین و ببینن. دواتر دامەزراندنی ڕۆب مۆلی لەلایەن سەرۆك بایدنەوە نیشاندانی نیازی ئەم ئیدارەیە بۆ سەرخستنی گفتوگۆكان. ڕۆب مۆلی شارەزای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە و لە ژیانی پیشەییشدا هەمیشە كاری عەقڵانی كردووە. هەروەها نیگەرانییەكی ڕاستەقینە هەیە لە نێو ئیدارەكە و كۆنگرێسدا لەبارەی بەكارهێنانی میلیشیاكانەوە لەلایەن ئێرانەوە لە وڵاتانی سووریا، عێراق و یەمەندا. كە ئەمەش بە دڵنیاییەوە كاریگەری لەسەر پەیوەندییەكانیان دەبێت. سەبارەت بە سیاسەتی ئەم ئیدارەیە لە ئاست توركیا و سووریادا، ئەوا دەتوانین بڵێین كە سەرۆك بایدن هەڵوێستێكی دیپلۆماتی بەڵام ڕوونی لە ئاست سەرۆكی توركیا (ئەردۆغان) گرتووەتەبەر، لە ڕووی ستراتیژیشەوە درێژەی بە پشتیوانیكردنی هێزەكانی سوریای دیموكراتی لە سووریا داوە و بە ڕوونی ئامانجی خۆی بۆ لەناوبردنی داعش لە سووریا ڕاگەیاندووە. توركیاش پشتیوانیی چەكدارانی سوپای سوریای ئازادی كردووە و، بەردەوامە لە پاڵپشتیكردنی ژمارەیەك لە میلیشیا ئیسلامییەكان. خەمیی سەرەكیی توركیا لە سووریادا بریتییە لە كۆنتڕۆڵكردنی پەیەدە كە باوەڕی وایە پەیوەندیدارە بە پەكەكەوە. هەروەها توركیا بەردەوامە لە ئەنجامدانی هێرشەكانی لە دژی پەكەكە لە باكووری عێراقدا. لەلایەكی دیكەوە ئێمە دەزانین كە جیاوازی و ناكۆكییەكی زۆر هەیە لە نێوان توركیا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ناتۆدا لە بارەی قبووڵكردنی توركیا بۆ سیستمی مووشەكی ئێ 400 كە توركیا لە ڕووسیای كڕیوە. هەروەها سەرۆك ئەردۆغان پشتیوانێكی سەرەكیی حەماسە كە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا لە لیستی تیرۆردا ناوزەدی كردووە. سەرۆكی پێشووی ئەمریكا- دۆناڵد ترەمپ- كارێكی كەمی كرد بۆ چارەسەركردنی ئەم ناكۆكییانە لەگەڵ توركیادا. بەڵام ئەگەری زۆرە كە سەرۆك بایدن هەڵوێستێكی بەهێزتر بگرێتەبەر لە ئاست توركیادا لە پەیوەندی بەو پرسانەی پەیوەستن بە ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكاوە. كەواتە لە ئێستادا ئەوە بەدی دەكەین كە لە هەر هەلومەرجێكدا سیاسەتی ئەمریكا بە گوێرەی بەرژەوەندییەكانی ئەو وڵاتە پەرەی پێ دەدرێت.
* لە ئێستادا ئەوەی بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەرقاڵی كشانەوەیە لەم ناوچەیە، ئایا ئەوە تا چەند ڕاستە و ئایا ئەم سیاسەت و هەڵوێستەی ئەمریكا پەیوەندی بەوەوە نییە كە چیتر ئەم ناوچەیە بە چەشنی ڕابردوو بۆ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا گرنگی نییە؟
- ئەوە ڕاستە كە چیتر ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پشت بە هاوردەكردنی وزە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە نابەستێت، بەڵام لە هەمان كاتدا ئەمریكا دەیەوێت خۆی لە شەڕەكانی ئەم ناوچەیە دوور بخاتەوە. هەروەها دەبێت ئەو ڕاستییەش لە یاد نەكەین، كە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گرنگی خۆی هەیە بۆ پرسی ئاسایش و بۆ بواری بازرگانی لە جیهاندا، هەر لەبەر ئەم هۆكارانەش ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم ناوچەیەدا بەردەوام دەبێت، هەروەك ئەوەی لە سیاسەتەكانی ئەم ئیدارە نوێیە بەدی دەكرێت.
* ئێوە ئاماژەتان بە پرس، یان ئەگەری گەڕانەوە بۆ ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەگەڵ ئێراندا كرد، بەڵام هەروەك ئاشكرایە، بێ متمانەییەكی زۆر لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا هەیە، بەتایبەتی دوای ئەوەی ئیدارەی ئۆباما ڕێككەوتنەكەی واژۆ كرد و، دواتر ئیدارەی ترەمپ لێی كشایەوە، ئایا بواری ئەوە ماوە هەنگاوی بنیاتنانی متمانە لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا هەڵبگیرێت بۆ ئەوەی ڕێككەوتنەكە بهێنرێتەوەئارا؟
- من پێم وا نییە مەسەلەكە پەیوەندی بە بنیاتنانی متمانەوە هەبێت. بەڵكو بابەتەكە ئەوەیە ئایا هەر لایەنێك ئامادەیە چ سازشێك ئەنجام بدات و چۆن بە دواداچوون بۆ ڕێككەوتنەكە دەكرێت. خۆ ئەگەر بێتو ڕێككەوتنێك بكرێت و هەردوولا پێوەی پابەند بن، ئەوا ئەمە خۆی لە خۆیدا متمانە دروست دەكات.
* دوای ڕاگەیاندنی بەیاننامەی هاوبەشی دیالۆگی ستراتیژیی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و عێراق، ئایا هیچ ئاسۆیەك بەدی دەكەیت بۆ شەراكەتێكی ستراتیژی و درێژخایەن لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا؟
- پێم وایە مەبەستی ڕێككەوتنەكە بریتی بوو لە پشتیوانیكردنی سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ چارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكان كاتێك داوای كشاندنەوەی سەرجەم هێزەكانی ئەمریكا دەكرێت لە عێراقدا. ئەم ڕێككەوتنە بوار بە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا دەدات بۆ ئەوەی هاوكاری بێت لە كۆنتڕۆڵكردنی هێزەكانی داعش لە عێراقدا لە ڕێی دەستەبەركردنی ڕاهێنان و هاوكارییەوە. ئەمە ڕێككەوتنێكە كە وەڵامدەرەوەی پێداویستییەكانی عێراق و ئەمریكایە.
* چۆن لە بڕیارەكەی سەرۆك جۆ بایدن دەڕوانیت سەبارەت بە كشاندنەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە ئەفغانستان، بەتایبەتی كە دەبینین تاڵیبان لەو وڵاتەدا پێشڕەوی گەورە دەكات؟
- ئەوە تراژیدیایە كە دەبینین دۆخی حكومەت و سوپای ئەفغانستان بەو جۆرە دابڕووخێت لە بەرامبەر هێرشەكانی هێزە ڕێكخراوەكانی تاڵیباندا. ئەوانەی هاوكاریی ئەمریكایان كرد، لە ئافرەتان و كەسانی عەلمانی و ئەوانەی پەرۆشی پەروەردە و مۆدێرنە بوون لە ئەفغانستان، لە ئێستادا لە مەترسییەكی گەورەدان، كە لە چەند مانگی ڕابردوودا ئەم حاڵەتە بەرچاو بووە. پێویست بوو پێش ڕاگەیاندن كشانەوەی، ئەمریكا ئامادەكاری بكات بۆ گواستنەوەی ئەو ئەفغانییانەی هاوكارییەكی گەورەی هەوڵەكانی ئەمریكایان كرد. زۆر زەحمەتە بزانین ئایندەی ئافرەتان و منداڵان لە ئەفغانستاندا چۆن دەبێت.
