بێرنارد هەیكەل  پڕۆفیسۆری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی نزیك لە زانكۆی پرینستۆن بۆ گوڵان:   كێشەی عێراق ئەوەیە كە سەركردایەتییەكی یەكگرتوووی نییە و ئەمریكاش خەریكە ئەو وڵاتە جێ دەهێڵێت

بێرنارد هەیكەل   پڕۆفیسۆری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی نزیك لە زانكۆی پرینستۆن بۆ گوڵان:     كێشەی عێراق ئەوەیە  كە سەركردایەتییەكی یەكگرتوووی نییە و ئەمریكاش خەریكە ئەو وڵاتە جێ دەهێڵێت

 

 

بێرنارد هەیكەل پڕۆفیسۆری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی نزیكە لە زانكۆی پرینستۆن و بەڕێوەبەری ئینستیتوتی دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە باكووری ئەفریقا و ئاسیای ناوەڕاست لە هەمان زانكۆ، توێژەر و وانەبێژی مێژووی ڕۆشنبیری و، كۆمەڵایەتی و سیاسیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە و بایەخێكی تایبەت بە ناوچەی كەنداو دەدات. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا، كە تەوەرە سەرەكییەكان بریتی بوون لە بارودۆخی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و، سیاسەتی ئیدارەی ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیە و ناوچەی كەنداو بەتایبەتی و، چەند پرس و پەرەسەندن و پێشهاتێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* با لە پرسیارێكی گشتییەوە دەست پێ بكەین، بە شێوەیەكی گشتی چۆن لە بارودۆخی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانیت؟ ئایا پێت وایە بارودۆخەكە بەرەو لێكترازان و لێكهەڵوەشاندنەوەی زیاتر دەڕوات، یان دەكرێت ئاڕاستە و ئاقاری هەلومەرجەكە بە بارێكی باشتردا ببردرێت؟

-  ڕاستە ئەمە پرسیارێكی زۆر گشتییە، لەبەر ئەوە باشترە كە ئێمە لەسەر ئاستی وڵاتەكان باس لە هەلومەرجەكە بكەین، كە دەبینین هەندێ وڵات بەراورد بە وڵاتانی دیكە لە دۆخێكی باشتردان، بۆ نموونە ئەگەر ئاماژە بە وڵاتانی ئەنجومەنی هاریكاریی كەنداو بكەین، وەك قەتەر و كوەیت و سعودیە و ئیمارات، ئەوا دەكرێت پێشبینیی ئەوە بكەین، كە ئەم وڵاتانە وەك وڵاتی سەقامگیر و تا ڕاددەیەك گەشەكردوو دەمێننەوە، لە كاتێكدا ئایندەیەكی تاریك چاوەڕوانی وڵاتانی وەك لیبیا و لوبنان و یەمەن دەكات، لەبەر ئەوەی ئەم وڵاتانە لە ڕووی سیاسی و لەسەر ئاستی ناوخۆیی بە تەواوەتی دابەشبوون و سەرچاوەكانیشیان سنووردارن، كەواتە ئەگەر بێینەوە سەر وەڵامی پرسیارەكە، ئەوا ناوچەكە بە دوو ڕووگەی جیاوازدا دەڕوات، ئاراستەیەك بەرەو سەقامگیری و بەرەوپێشچوون و ئاراستەیەكیش بە ئاقاری پێچەوانەدا.

* باشە ئەم جیاوازییانە بۆچی دەگەڕێنەوە، واتە چۆن بتوانین لێكدانەوە بۆ ئەو دوو پەرەسەندنە پێچەوانەیە بكەین؟

- من پێم وایە لە كۆتاییدا مەسەلەكە بەندە بە سیاسەتەوە، واتە ئایا وڵاتەكە و كۆمەڵگەكە بە دەست دابەشبوونەوە گرفتارە، یان یەكگرتوووە، ئایا سەركردایەتییەكی سیاسی لە وڵاتەكەدا هەیە كە لێكترازان و دووبەرەكی لە نێوانیاندا هەیە، هەروەك ئەوەی لە لوبناندا بەدی دەكرێت، یان تاكە سەركردایەتییەكت هەیە چەشنی ئەوەی لە عوممان و ئیمارات و سعودیە بەدی دەكرێت؟ هەرچەندە هەندێ وڵاتی دیكەش هەن، وەك میسر، كە ڕاستە سەركردایەتییەكی سیاسیی یەكگرتووی هەیە، بەڵام ڕووبەڕووی چەندین كێشەی ئابووری بووەتەوە، بە هۆی زۆریی ژمارەی دانیشتووانەكەیەوە، كە لە 100 ملیۆن كەس تێپەڕی كردووە، و كێشەی ئاوی هەیە و ژمارەیەكی زۆری گەنج لەو وڵاتەدا هەن، كەواتە هەندێ لە وڵاتانی ناوچەكە ڕووبەڕووی فشاری دانیشتووان دەبنەوە. لەلایەكی دیكەوە بارودۆخی هەندێ وڵاتی دیكەی ئەم ناوچەیە بۆ نموونە: عێراق و سووریا، بە چەشنێكە كە ژمارەیەكی زۆری خەڵكەكەی بوونەتە ئاوارە و پەنابەر لە وڵاتانی دیكە.

* ئێوە ئاماژەتان بە ئەزموونی وڵاتانی كەنداو كرد لە دەستەبەركردنی سەقامگیریدا، ئایا ئەمە بۆ ئەوە ناگەڕێتەوە كە ئەم وڵاتانە دەوڵەمەندن بە سەرچاوەی سرووشتی؟

- من باوەڕم وا نییە كە تەنیا سەرچاوەی سرووشتی هۆكارێك بووبێت، بۆ ئەوەی ئەم وڵاتانە بتوانن سەقامگیری فەراهەم بكەن، بەڵكو هۆكاری ئەم سەقامگیرییە، بۆ نموونە لە وڵاتێكی وەك عەرەبستانی سعودیە بۆ سێ شت دەگەڕێتەوە، یەكەمیان بوونی نەوتە، دووەمیان بوونی سەركردایەتییەكی یەكگرتوو، واتە لە ڕووی سیاسییەوە سەركردایەتییەكی دابەشبووت نییە لەو وڵاتەدا، سێیەم بریتییە لەو پارێزگارییەی كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەستەبەری كردووە بۆ ئەو وڵاتە. كەواتە ئەم سێ فاكتەرە پێكەوە بوونەتە هۆی ئەوەی ئەو وڵاتە ئەو سەقامگیری و سەركەوتن بە خۆیەوە ببینێت كە بەدی دەكرێت، بەڵام ئەگەر لە وڵاتی عێراق بڕوانین، ئەوا ڕاستە ئەم وڵاتە نەوتی هەیە، بەڵام سەركردایەتییەكی سیاسیی نایەكگرتووی هەیە و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش سەرقاڵی جێهێشتنی ئەو وڵاتەیە. هەر لەبەر ئەوەشە كە دەبینیت ناسەقامگیری باڵی بەسەر عێراقدا كێشاوە، چونكە دوو لەو سێ فاكتەرەی ئاماژەم پێ كردن، لە ئارادا نین لەم وڵاتەدا. هەروەها لە لوبنان، كە نە سەرچاوەی سرووشتی هەیە و نە پارێزگاریی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، یان ڕۆژئاوای هەیە و لە هەمان كاتدا سەركردایەتییەكی نایەكگرتوووشی هەیە، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی پشێوی سەرتاپای ئەو وڵاتە بگرێتەوە.

* زۆر جار باس لەوە دەكرێت كە ئەگەر كێشەكان درێژەیان كێشا و، قەیرانەكانی قووڵتر بوونەوە، ئەوا ناڕەزایەتی و بێزاریی خەڵك دەتەقێتەوە، وەك ئەوەی لە بەهاری عەرەبیدا بینیمان، بەڵام كێشەكە ئەوەیە بەهاری عەرەبییش دەرئەنجامی نائومێدكار و نەخوازراوی لێ كەوتەوە، پرسیارەكە ئەوەیە: ئەگەر هەمان هۆكارەكانی دروستبوونی بەهاری عەرەبی لە ئارادا مابن و، ئەگەر دەرئەنجامی دەربڕینی ناڕەزایەتییەكانیش ئاكامی پێچەوانەیان لێ بكەوێتەوە، دەبێت چاوەڕوانی چ ئایندەیەك لەم وڵاتانە بكرێت؟

-  ئەوە ڕاستە كە یەكێك لە دەرئەنجام و دەرهاویشتەكانی ڕاپەڕینەكانی بەهاری عەرەبی بریتییە لە پشێوی و پاشاگەردانی و، تێكشكانی كۆمەڵگە بەهۆی شەڕی ناوخۆییەوە، ئێمە ئەم حاڵەتەمان لە وڵاتانی سووریا و لیبیا و یەمەندا بەدی كردووە. لەبەر ئەوە كاتێك زۆرێك لە گەلانی عەرەب لەم ئەزموونە دەڕوانن، ئەوا دەڵێن ئەگەر بێتوو ناچار بین هەڵبژاردن بكەین لە نێوان سەقامگیری و دیموكراسیدا، ئەوا سەقامگیری هەڵدەبژێرین، لەبەر ئەوەی گرتنەبەری ڕێگای دیموكراسی بە مانای هاتنەئارای ناسەقامگیری و توندوتیژی دێت. لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین بڵێین: كێشەی زۆرێك لە میللەتانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەتی گەلانی عەرەب، ئەوەیە كە لە نێوان دوو بژارەی سەختدان، یان دیموكراسی و داڕووخانی تەواوی كۆمەڵگە، یانیش سەقامگیری و سەركوتكاری، تەنانەت ئەوەتا لە تونس دەبینین كە سەرۆكی ئەو وڵاتە دەبێتە دیكتاتۆرێكی نوێ، لەبەر ئەوەی دیموكراسی لەو وڵاتەدا نەیتوانی گەشەی ئابووری دەستەبەر بكات، ئەمەش دەرفەت بە دیكتاتۆرەكان دەدات بۆ ئەوەی ئەوە دووپاتی بكەنەوە كە سەقامگیری و ئارامی گرنگترن بۆ دەستەبەركردنی دەرفەتی كاركردن.

* ئێوە كەسێكی تایبەتمەندن لەسەر كاروباری ناوچەی كەنداو، ئایا چۆن لە سیاسەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەڕوانن لە ئاست ئەم ناوچەیەدا و، ئایا ئەمریكا بە شێوەیەكی بنیاتنەرانە مامەڵەی لەگەڵ كێشە و ناكۆكییەكانی ئەم ناوچەیەدا كردووە؟

- ئەمریكا تۆمارێكی تێكەڵی هەیە لەم ناوچەیەدا، لەلایەك هۆكاری سەقامگیری بووە لە هەندێ بارودۆخ و هەلومەرجدا و لەلایەكی دیكەوە فاكتەرێك بووە بۆ هاتنەئارای ناسەقامگیری لە هەندێ پرس و حاڵەتدا. دواتر دەبێت ئەوە لەبەرچاو بگرین، كە لە ڕوانگەی ئەمریكاوە ئەو تەحەددییەی لە چەند ساڵی ڕابردوودا بۆ ئەو وڵاتە دروست بووە، لە هەڵكشانی هێزی چینەوە سەرچاوەی گرتووە، لەبەر ئەوە ئەمریكییەكان پێیان وابووە كە دەبێت سەرجەم سەرچاوەكانی ئەمریكا بۆ بەرەنگاربوونەوەی تەحەددیی چین تەرخان بكرێن، نەك بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، یان بەشێكی ئەم ناوچەیە، یان هەر تەحەددی و ناسەقامگیرییەكی دیكە، هەرچەندە من پێم وایە ئەم تێڕوانینەی ئەمریكا هەڵەیە، چونكە هێشتا ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گرنگیی خۆی لە دەست نەداوە بۆ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا و هەروەها بەرژەوەندییە ئابووری و ئەمنییەكانی جیهانیش. هەروها ئەگەر ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بڕیار بدات كە لە ڕووی سەربازییەوە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكشێتەوە، ئەوا باجێكی زۆر قورس دەدات، چونكە ئەگەر ناسەقامگیری، یان پشێوی یانیش شەڕ لە ناوچەی كەنداودا بەرپا ببێت، ئەوا ئەمریكا ناچار دەبێت بگەڕێتەوە بۆ ئەو ناوچەیە، لەم ڕوانگەیەوە پێم وایە ئەو تێڕوانینەی ئەمریكا هەڵەیە كە پێی وایە پێویستە پشت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكرێت و تەنیا تەركیز لەسەر هەڵكشانی هێز و تەحەددیی چین بكرێت، چونكە بۆی هەیە ئەمە سەربكێشێت بۆ ناسەقامگیرییەكی گەورەتر لەم ناوچەیەدا.

* ئەی ناكۆكیی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئێران، بەتایبەتی لە پەیوەندی بە دووبارە دەستێپكردنەوەی هەوڵ و گفتوگۆكان بۆ گەیشتن بە ڕێككەوتنێك نوێ، یان گەڕانەوە بۆ ڕێككەوتنی پێشوو، لەبارەی پرسی پڕۆگرامی ئەتۆمی ئێرانەوە بۆچوونتان چییە؟

- سەرۆك بایدن بە هەمان شێوەی باراك ئۆباما پێی وایە كە درەنگ، یان زوو، ئێران دەست لە ئایدیۆلۆژیا شۆڕشگێڕییەكانی هەڵدەگرێت و دەبێتە وڵاتێكی ئاسایی و چیتر هەوڵی هەناردەكردنی شۆڕشەكەی نادات، لەسەر ئەم بنەمایەش باوەڕیان وایە كە ئەنجامدانی ڕێككەوتن لەگەڵ ئێراندا هەنگاوی یەكەمە بەرەو ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان، بە تێڕوانینی من ئەمە بۆچوونێكی هەڵەی جۆ بایدن و باراك ئۆبامایە و، ئەمە بە هەڵە خوێندنەوەی سرووشتی دەسەڵاتە لە ئێراندا، چونكە ئەوەی لە ئێراندا هەیە، دەسەڵاتێكی شۆرشگێڕییە و هیچ كاتێكیش دەست لە ئایدیۆلۆژیا شۆڕشگێڕییەكانی هەڵناگرێت، چونكە ئەم ئایدیۆلۆژیایە بووەتە سەرچاوەی دەسەڵات و شەرعییەت بۆ نوخبەی حوكمڕانیی ئەو وڵاتە و، بناغەی ئەم ئایدیۆلۆژیایەش دەركردنی ئەمریكایە لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لەبەر ئەوە پێم وانییە ئەگەری ئەوە هەبێت كە ئەمریكا بتوانێت «پەیوەندییەكی ئاسایی» دروست بكات لەگەڵ ئێراندا و ئەو كەسانەی نێو ئەمریكاش كە پێیان وایە ئەمە مومكینە، بە هەڵەدا چوون.

* ئێوە توێژینەوە و شرۆڤەكاریی زۆرتان بۆ دۆخی سعودیە و بۆ پرسی قۆناغی ئاڵوگۆڕ لەو وڵاتەدا كردووە، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەست بێت بە سیاسەتەكانی شازادەی جێنشین محەمەد بن سەلمان-ـەوە، ئایا ئەم پڕۆسەیە بە كوێ گەیشتووە و بە شێوەیەكی گشتی هەڵسەنگاندنی ئێوە بۆی چییە؟

- سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێن كە ئەوەی پەیوەست بێت بە پەیوەندییە گشتییەكانی سعودیەوە لەگەڵ ڕۆژئاوا، ئەوا محەمەد بن سەلمان ئەدایەكی باشی نەبووە، بەڵام ئەگەر لە سەر ئاستی ناوخۆیی لەم پڕۆسەی گۆڕانكارییە بڕوانین، ئەوا سێ ڕەهەندی هەیە كە لە دووانیاندا سەركەوتنی بەدەست هێناوە، ڕەهەندی یەكەمیان پەیوەستە بە كرانەوەی كۆمەڵایەتی، كە بەرجەستە دەبێت لە پێدانی مافی زیاتر بە ئافرەتان و كەمبوونەوەی نالێبووردەیی ئایینی و هەنگاوە هاوشێوەكانی دیكە، لەم ڕووەوە سەركەوتوو بووە و توانیویەتی بەرنامەكەی خۆی بەرەوپێش ببات و، وڵاتەكەش گۆڕانكاریی بەسەردا هاتووە، چونكە ئەگەر ئێستا سەردانی سعودیە بكەیت و لە چێشتخانە و كافێ و شەقامەكان بڕوانیت، ئەوا پتر لە عەممان دەچێت، ڕەهەندی دووەمییان بریتییە لە كۆكردنەوە و كەڵەكەكردنی دەسەڵاتی زیاتر لە دەستی خۆیدا، واتە بە مەركەزیكردنی زیاتری دەسەڵات لە دەستی خۆیدا و بەرتەسكردنەوەی بواری ڕەخنەگرتن، كە لەمەشیاندا سەركەوتوو بووە، ڕەهەندێ سێیەم بریتییە لە ستراتیژییەتی جۆراوجۆركردنی ئابووری، واتە كاركردن بە ئاراستەی ئەوەی تەنیا پشت بە داهاتی نەوت نەبەسترێت و، بواری پیشەسازی و بوارەكانی دیكە بەرفراوان بكرێت، كە ئەمەیان ڕوون نییە، ئایا سەركەوتوو دەبێت یان نا، واتە هێشتا زووە حوكم لەسەر ئەمە بدەین.

 

Top