ستیفن زونێس رێكخەری پڕۆگرامی دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی سان فرانسیسكۆ بۆ گوڵان:   هەوڵەكانی ئەمریكا بۆ هێنانەدی گۆڕانكاری لە ئێراندا دەرئەنجامی پێچەوانەی لێكەوتووەتەوە

ستیفن زونێس  رێكخەری پڕۆگرامی دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی سان فرانسیسكۆ بۆ گوڵان:     هەوڵەكانی ئەمریكا بۆ هێنانەدی گۆڕانكاری لە ئێراندا دەرئەنجامی پێچەوانەی لێكەوتووەتەوە

 

 

ستیفن زونێس پڕۆفیسۆری سیاسەت و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانە لە زانكۆی سان فرانسیسكۆ، هەروەها رێكخەری پڕۆگرامی دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە هەمان زانكۆ، یەكێكە لە شرۆڤەكارە دیار و بەرچاوەكانی كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیەدا، گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسیارێكی ئاراستە كرد، كە تەوەرەكانی بەند بوون بە كێشە و ناكۆكییەكانی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئێران و پرسی ئەوەی بۆچی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پشێوی و ناسەقامگیری باڵی بەسەردا كێشاوە و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* سەرەتا دەمانەوێت لەبارەی پەیوەندییەكان، یان كێشە و ناكۆییەكانی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئێران پرسیار بكەین، وەك دەزانین ئیدارەی پێشتری ئەمریكا گوشارێكی ئابووری و دارایی زۆری بەكارهێنا لە دژی ئێران، ئێوە چۆن لە دەرئەنجامی ئەم گوشارانە دەڕوانن و چۆن لە مامەڵەی ئێستای ئیدارەی سەرۆك بایدن لە ئاست ئێراندا دەڕوانن؟

- سەرەتا دەبێت ئاماژە بەو راستییە بكەین كە ئەوە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بوو كە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەی لەگەڵ ئێراندا پێشێل كرد و ئەوە بوو لەو رێككەوتنە كشایەوە، لەم روانگەوە من پێم وایە هەڵەیە ئەمریكا درێژە بە سەپاندنی سزاكان بدات لە ئاست ئێراندا، باوەڕم وایە لە ئێستادا پێویستە هەردوولا بگەڕێنەوە بۆ رێككەوتنەكە و پێیەوە پابەند بن. هەروەها ئەوە ئاشكرایە كە گەلی ئێران خوازیاری ئەوەیە گۆڕانكاری ببینێت لە وڵاتەكەیدا، هەروەها جێی داخە كە ئەمریكا سزای بەسەر تەواوی ئەو وڵاتەدا سەپاندووە كە پتر خەڵكی ئەو وڵاتە كاریگەر دەبن بەم سزایانە نەك دەسەڵاتدارەكانی، بە هەمان شێوە دەبینین ئەمریكا هانی وڵاتانی وەك ئیسرائیل و پاكستان و سعودیە دەدات بۆ ئەوەی چەكی ناوكییان هەبێت، بەڵام بەرهەڵستی ئەوە دەكات كە ئێران پڕۆگرامێكی مامناوەندیی ئەتۆمی هەبێت. هەموو ئەمانەش وا دەكات خەڵكی ئێران پتر پشتیوانی حكومەتەكەیان بكەن و پتر مەیلێكی ناسیۆنالیستییان هەبێت، واتە ئەگەر گەلی ئێران هاوڕاش نەبن لەگەڵ دەسەڵاتدارەكانیاندا، ئەوا كاتێك دەبینین كە مامەڵەیەكی ناڕەوا لەگەڵ وڵاتەكەیاندا دەكرێت لەلایەن ئەمریكاوە و كاتێك ئەوان باجی سزا ئابوورییەكانی سەر وڵاتەكەیان دەدەن، ئەوا ئەم سیاسەتە سەركەوتوو نابێت و، بگرە دەرئەنجامی پێچەوانەشی لێدەكەوێتەوە. چونكە كاتێك لە وڵاتەكەدا ئیدارەدان و سیاسەتێكی خراپی ئابووری پیادە دەكرێت، بەڵام لە دەرەوەڕا و لەلایەن ئەمریكا سزای ئابووری بەسەردا دەسەپێندرێت، ئەوا دەسەڵاتداران دەتوانن ئۆباڵی دۆخی خراپی ئابووری بخەنە ئەستۆی ئەمریكا، نەك سیاسەت و ئیدارەدانی هەڵەی خۆیان. كەواتە هەوڵەكانی ئەمریكا بۆ هێنانەدی گۆڕانكاری لە ئێراندا دەرئەنجامی پێچەوانەی لێكەوتووەتەوە.

* هەر لە پەیوەندی بە دەرئەنجامی پێچەوانەی سیاسەتەكانی ئەمریكاوە، شرۆڤەكاران ئاماژە بەوە دەكەن، ئێران توانیویەتی برەو بە دەستڕۆیشتوویی و كاریگەریی خۆی بدات لە چەندین وڵاتی ئەم ناوچەیەدا، ئێوە چۆن لەم پرسە دەڕوانن؟

- سەرەتا دەبێت ئێمە ئەو راستییەمان لەبەرچاو بێت كە ماوەی 2500 ساڵە ئێران هێز و كاراكتەرێكی ناوچەیی بووە و لەم رووەوە دەبێت ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەم راستیە لەبەرچاو بگرێت كە ئێران گەمەكارێكی مەزنە-هەرچەندە چەندین كار و كردەوەی ئێران هەن كە من خۆم هاوڕا نیم لەگەڵیاندا، وەك پشتیوانیكردنی لە ئەسەد و وەك مامەڵەی ئەو میلیشیایانەی كە پشتیوانیان لێدەكات لە عێراق و وڵاتانی دیكەدا-، بەڵام ئەوەی من مەبەستمە بیڵێم ئەوەیە كە ئەمریكا ناتوانێت ئێران فەرامۆش بكات و دەبێت ئەمریكا وەك وڵاتێك لە ئێران بڕوانێت كە قابیلی ئەوەیە گفتوگۆی لەگەڵدا بكرێت نەك پەنا بباتەبەر سەپاندنی سزا و هەوڵی ملكەچپێكردنی، ئەمە سەركەوتوو نابێت. دواتر نابێت ئەوە لە یاد بكەین كە ئەگەر داگیركاری ئەمریكا نەبووایە لە عێراق، ئەوا ئێران هێندە لەو وڵاتەدا دەستڕۆیشتوو نەدەبوو. واتە ئەوە داگیركاریی ئەمریكا و كاركردنی لەگەڵ ئەو بزووتنەوە شیعانەی پەیوەندیدار بوون بە ئێرانەوە كە بوونە هۆی ئەوەی ئێران ئەو دەستڕۆیشتووییەی ئێستای هەبێت. دواتر خاڵی هاوبەشی ئەمریكا و ئێران ئەوەیە كە هەردوولایان پشتیوانی لە حكومەت و بزووتنەوە سەركوتكارەكانی ناوچەكە دەكەن و لە ئەنجامدا گەلانی ناوچەكەش باجەكەی دەدەن. لەم رووەوە پەندێكی ئەفریقی هەیە دەڵێت: «كاتێك فیلەكان بەشەڕ دێن، گژوگیایەكە لە ناو دەچێت»، ئەمەش حاڵەتەكەیە لە پەیوەندی بە شەڕی بە وەكالەتی نێوان ئێران و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە. چونكە دەبینین گەلانی وڵاتانی عەرەبی زیانمەند بوون كاتێك هەردوولا (ئێران و ئەمریكا) لە هەوڵی برەودان بە هەژموون و دەستڕۆیشتوویی خۆیاندان كە ئەمەش باجێكی مرۆیی گەورەی لێكەوتووەتەوە.

* ئەگەر لە وەسفكردنی بارودۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگەڕێین و بێینە سەر شرۆڤەكردنی هۆكارە ریشەییەكانی هاتنەئارا و درێژەكانی دۆخی ئێستای ئەم ناوچەیە، ئایا پێتان وایە بۆچی دۆخی ئەم ناوچەیە بەم رۆژگارە گەیشتووە؟

- ئیمپریالیزمی رۆژئاوایی لە رووی مێژوویی و هەروەها لەم ساڵانەی دواییشدا هۆكاری سەرەكییە بۆ دروستبوون و سەرهەڵدان و درێژەكێشانی ناسەقامگیری و توندوتیژی و نادادپەروەری، لە هەمان كاتدا پێم وایە هەندێ فاكتەری ناوخۆییش هەن كە دەبێت لەبەرچاو بگیرێن، لە پێش هەموویانەوە سرووشتی دەسەڵاتخوازانەی زۆرێك لە حكومەتەكانی ئەم ناوچەیە. راستە زۆرێك لەم حكومەتانە بەهۆی دەستێوەردان و پشتیوانی رۆژئاواییەوە دەسەڵاتیان گرتەدەست، بەڵام پێم وایە گەلانی ئەم ناوچەیەش پێویستیان بەوەیە گۆڕانكاری لەخۆیاندا بكەن، بۆ نموونە لە بەهاری عەرەبیدا بینیمان كە گەلانی ئەم ناوچەیە هەوڵیاندا حكومەتێكی پتر دیموكراسی و فرەیی دابمەزرێنن، بەڵام تەنها تونس توانی ئەزموونێكی سەركەوتوو تۆمار بكات. هەرچۆنێك بێت، ئەمە سەلماندی كە خواستی ئازادی و دیموكراسی هەیە لای ئەم گەلانە. لێرەدا من ناڵێم پێویستە ئەم گەلانە شێوازی حوكمڕانی رۆژئاوایی بگرنەبەر، بەڵام پێم وایە دەبێت ئازادی و دیموكراسی هەبێت و لە هەمان كاتدا كەلتووری كۆمەڵگەكەش لەبەرچاو بگیرێت. چونكە دەبێت ئەوە بزانین كە زۆرینەی گەلانی ئەم ناوچەیە- بە چەشنی ناوچەكانی دیكەی جیهان- دەیانەوێت حكومەتێكی بەرپرسیان هەبێت، حكومەتێك كە لە ئاست خواست و ویستی خەڵكەكەیدا بێت و سەركوتكار نەبێت. لەبەر ئەوە پێم وایە پێویستە كار لەسەر بەهێزكردنی كۆمەڵگەی مەدەنی بكرێت و، ئافرەتانیش رۆڵێكی زیاتر بگێڕن لەم كۆمەڵگەیە و لەو سیاسەتەدا بە گشتی بۆ ئەوەی كۆمەڵگەیەك دروست بكرێت، كە كەمتر توندوتیژی تێدا بێت و، پتر دیموكراسی تێیدا بەرقەرار بێت. لەم رووەوە باوەڕم وایە رێگای بەهێزكردنی كۆمەڵگەی مەدەنی و رووبەڕووبوونەوەی دیكتاتۆریەت بریتی نییە لە بەرهەڵستیی چەكداری، چونكە ئەمە سەردەكێشێت بۆ دروستبوونی دیكتاتۆریەتێكی دیكە و بۆ سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆیی، بەڵكو باشترین رێگا بریتیە لە یاخیبوونی مەدەنی و خەباتی ناتوندوتیژ و هەڵپەساردنی سەرجەم هاوكارییەكان لەگەڵ رژێمە تاكڕەوەكان.

* ئایا ئەو وانانە چین كە دەكرێت وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە تونسەوە فێری بن؟

- لە تونسدا یاخیبوونی مەدەنی و ناتوندوتیژی ئەوەی خستەڕوو كە هێزێكە دەتوانێت بەرەنگاری دەسەڵات بێتەوە، واتە كاتێك خەڵكی چیدی ملكەچی دەسەڵات نابن و ئیعتیراف بە شەرعیەتی ناكەن، ئەوا ناتوانێت زیاتر حوكمڕانی بكات، ئێمە دەزانین بن عەلی فەرمانی بە سوپا كرد بۆ ئەوەی رووبەڕووی خۆپیشاندەران ببنەوە، بەڵام فەرماندە و سەربازەكانی ملكەچنەكردنیان بۆ ئەم فەرمانە دەربڕی و ئەوە بوو بن عەلی ناچار بوو وڵات جێبهڵێێت، كەواتە یەكەم وانە ئەوەیە كە گەل ئەم دەسەڵاتەی هەیە، هەروەها ئەوەی تونس توانیویەتی ئەنجامی بدات، بریتی بوو لە كۆكردنەوەی ئیسلامییەكان و لیبراڵەكان و عەلمانییە موحافیزكارەكان و هەموویان پێكەوە كاریان كرد لە هاوپەیمانێتییەكەدا بۆ پێكهێنانی حكومەتێكی مەدەنی و بەرپرس، لە كاتێكدا لە میسر كێشەكە دوای وازهێنانی موبارەك دروست بوو، ئەوە بوو هەڵبژاردن كرا و ئیخوان موسلمین سەركەوت و هەوڵیاندا بە تەنیا حوكمڕانی بكەن، ئەمەش بووە هۆی دوورخستنەوەی چەندین لایەن و بەم شێوەیە دەرفەت بۆ سوپا دروست بوو بۆ ئەوەی دەستێوەردان بكات و دەسەڵات بگرێتەوەدەست. وانەیەكی دیكە ئەوەیە كاتێك دەسەڵاتی دیكتاتۆری لە تونس رووخا، ئەوا حكومەتێكی راگوزەری بنكە فراوان و گشتگیری هەبوو كە رێگری كرد لە دروستبونی جەمسەرگیری و پشێوی سیاسی بە چەشنی ئەوەی لە میسردا روویدا كە لە كۆتاییدا سوپا دەسەڵاتی گرتەدەست. خاڵێكی دیكە لە تونسدا ئەوەیە كە لەو وڵاتەدا یەكێتییەكانی كار، گرووپەكانی مافی مرۆڤ و گرووپەكانی ئافرەتان و بزنێسكاران و ئەكادیمیەكان هەبوون لە نێو كۆمەڵگەی مەدەنیدا كە هاوكار بوون لە بنیاتنانەوەی كۆمەڵگەدا، واتە پرۆسەكە بۆ نوخبەیەكی سیاسیی بچووك جێنەهێڵرا. ئەوەی شایستەی ئاماژەپێكردنە لە یەمەنیشدا موعارەزەی ئەو وڵاتە پێشنیاری دروستكردنی حكومەتێكی كاتی كرد، كە 200 كەس لە تێكڕای چین و توێژەكانی كۆمەڵگە لەخۆبگرێت، هەر لە حوسییەكانەوە بۆ ماركسییەكان و بۆ ئیسلامییە موحافیزكارەكان و لیبراڵەكان، بەڵام ئەوە بوو سعودیە بە پشتیوانی ئەمریكا رێككەوتنێكیان كرد بۆ ئەوەی ئەل هادی لە دەسەڵاتدا بێت بە بەشداری موعارەزە و دواتر بینیمان دەرئەنجامەكە چی بوو لەو وڵاتەدا.

Top