بەشی یەكەم

پێشەكی:
ئیكۆڵۆژیا تەنیا فاكتەری كاریگەر نییە لەسەر كەسایەتیی تاكەكانی هەر كۆمەڵگەیەك، بەڵام لەو كۆمەڵگەیانەی كە ماوەیەكی زۆر ماونەتەوە لە قۆناغی راوكردن و كشتوكاڵییدا و، دوور بوون لە پێشكەوتنە زانستی و تەكنۆلۆژییەكان، ئەوسا رۆڵی ئیكۆڵۆژیا دەبێتە فاكتەرێكی كاریگەر بە سەر پێكهاتنی كەسایەتیی ئەو كۆمەڵگەیەوە.
كە دەڵێین كاریگەریی نێگەتیڤی ژینگە، مانای وایە كاریگەریی پۆزەتیڤیشی هەیە، بەڵام لێرەدا تەنیا مەبەستمان تیشك خستنە سەر لایەنە نێگەتیڤەكانە بۆ ئەوەی بتوانین چارەسەریان بۆ بدۆزینەوە.
ژمارەیەك زانستی دیكەش هەن كە رۆڵیان هەیە لە نیشاندانی رووە ئەرێنی و نەرێنییەكانی كەسایەتیی هەر كۆمەڵگە و نەتەوە وگەلێك ئەوانیش وەك: ئیتنۆگرافیا و سۆسیۆلۆجیا و جیۆپۆڵۆتیك و.. هتد.
جیۆپۆڵۆتیك وەك دكتۆر محەمەد ئەزهەر سەعید ئەلسەمماك دەڵێت: (ئەو زانستەی كە لە هێزو توانای دەوڵەت دەكۆڵێتەوە بە رەچاوكردنی پێگەی زەمینی) (1).
جیاوازییش هەیە لەنێوان جوگرافیای سیاسی و جیۆپۆڵۆتیك و بە رای دكتۆر محەمەد ئەزهەر سەعید ئەلسەمماك، جیاوازییەكەی ئەمەیە: (لە كاتێكدا جوگرافیای سیاسی لە دەوڵەت دەكۆڵێتەوە لە رووانگەی رووبەرییەوە، بەڵام جیۆپۆڵۆتیك لە رووبەر دەكۆڵێتەوە لە رووانگەی دەوڵەتەوە) (2).
بە مانایەكی دیكە وەك دكتۆر محەمەد ئەزهەر سەعید ئەلسەمماك دەڵێت: (جیۆپۆڵۆتیك ئامرازی نەخشەكێشانی سیاسەتی نیشتمانییە بە پێی راستییە جوگرافییەكان) (3).
بەڵام ئێمە لەم باسەدا پشت بە ئیكۆڵۆژیا دەبەستین بۆ شیكردنەوەی كاریگەریی نێگەتیڤی ژینگە لەسەر لایەنێكی كەسایەتیی كوردی.
كاریگەریی فاكتەرە جیاوازەكان لەمێژە كەسانی وەك هیرۆدۆت و ئەفلاتوون و ئەرستۆو و جان بۆدان و مۆنتسكیۆ ئالان چەرچڵ و ئیبن خەلدوون و زۆری دیكەش ئاماژەیان بۆ كردووە لە رووانگەی جیاجیاوە.
پێكهێنەرە سەرەكییەكانی ژینگە
یەكەم: ئاو و هەوا
د. عەبدولڕەحمان قاسملوو دەڵێت: (ئاو و هەوای كوردستان بە گشتی سارد و گەرمە، جیاوازیی نێوان پلەی بەرز و نزمی گەرما لە كوردستاندا 80 پلەیە، لە نێوان (- 35هەتا + 45) (4).
واتە وەك لە (گۆڤاری زانیاریی كورد)دا هاتووە، بریتییە لە ئاو و هەوای نیمچە ئیستیوائی، واتە سارد و باراناوی لە زستاندا و وشك لە هاوێندا (5).
بۆیە لە زستاندا ئەم دیاردانە بینراون:
لە ئەنجامی بارینی بەفردا، كەمبوونەوە، یان نەمانی هاتوچۆ، بێئاگابوون لە هەواڵی یەكدی، نەمانی چالاكیی بازرگانی، دەركەوتنی هەژاری و كەمدەرامەتی.. لەحاڵەتی وشكەساڵیشدا، وەك لە توێژینەوەیەكی دەزگا هەواڵگرییەكانی رژێمی عێراقدا باس كراوە، (بارێكی دەروونیی مۆلەق و ناجێگیر، كەمیی بەرهەم و دیاردەی گرانی، تێكچوونی پەیوەندییەكان، سەرهەڵدانی شەڕی پاوانخوازی، بڵاوبوونەوەی خورافات وەك بووكە بەبارانە كە وەك خورافاتێك رۆڵێكی دەروونیی كۆمەڵایەتیی گەورە دەگێڕێت بۆ دابینكردنی هاوسنگییەكی دەروونی و كەمكردنەوەی دڵەڕاوكێ) (6).
+ بە رای دكتۆر جەلیلی جەلیل -یش وشكەساڵی بووەتە هۆی سەرهەڵدانی شەڕی پاوانخوازی، بۆیە لە باسی رووداوێكی رابردوودا دەڵێت: (لە ئەنجامی بێ بارانی و نەبوونی دەغڵ و دان، نرخی نان زۆر بەرز بووەوە، كوردە برسییەكەش دەست بە چەكەوە پەلاماری عەمارەكانی گەنم و جۆی دا) (7).
هەروەها دەڵێت: (بێ بارانی لە سایەی نەبوونی توانای زانستی بۆ دەستخستنی سەرچاوەی دیكەی ئاو، دیاردەی گەرمیان و كوێستانی هێنایە ئاراوە، پاشتریش بووە هۆی دابەزین و رووكردنە شارەكان، چونكە (برسێتی و بێ دەرامەتی كاریان كردە سەر كۆچەرەكانیش، گەلێك لە كوردە خاوەن مەڕوماڵاتەكان ئەوانەی لە بەخێوكردنی مەڕوماڵات كەوتبوون، ناچاربوون شاخەكانیان بەجێبهێڵن و روو بكەنە شارەكان.) (8).
+ كۆچەریی و نیشتەجێنەبوونیش دەرئەنجامێكی فاكتەرە ژینگەییەكان بوون و، لەوێشەوە نەبوونی دامەزراوەكان و پەنابردنە بەر سوڵح و عورفی كۆمەڵایەتی بۆ یەكلاكردنەوەی كێشەكان، بۆیە وەك لە توێژینەوەكەی دەزگا هەواڵگرییەكانی رژێمی عێراقدا باس كراوە (كۆمەڵگەی كوردی، كۆمەڵگەیەكی عەشائیری بووە كە دابونەریت و عورف زیاتر باڵادەست بووە لە چاو یاسا نووسراوەكاندا.) (9).
هەروەها لەهەمان توێژینەوەی ناوبراوی پێشوودا باس كراوە كە تاكی كورد لەبەرامبەر هەمان رووداودا دوو هەڵوێستی جیاوازی پەیڕەو كردووە، بۆیە (جارێك دەستەوەستان و تەسلیم بووە، جارێكیش هەڵچووە و شۆڕشی كردووە.) (10).
+ شێوەی سنووری دەرەوەی جوگرافیای هەر وڵاتێك كاریگەریی هەیە لەسەر ئاسایشی نیشتمانی، بۆ نموونە ئەگەر بازنەیی، یان چوارگۆشەیی بێت، ئەوا لە رێی كارگێڕی و سەربازییەوە باشتر بەڕێوە دەبرێت و، بەمەش بارێكی ئاسایشی باش و دەروونیی جێگیریش بۆ هاووڵاتیانی مسۆگەر دەكات.
بەڵام كاتێك سنووری دەرەوە شێوەی لاكێشە، یان سێگۆشە بە هەر خاكێك دەدات، ئەوسا لە رووی كارگێڕی و سەربازییەوە لاوازییەك لە بەڕێوەبردندا دێتە ئاراوەو، بارێكی ئاسایشی لاواز و بارێكی دەروونیی ناجێگیریش لای هاووڵاتیانی پەیدا دەبێت.
بۆیە د. عەبدولڕەحمان قاسملۆ دەڵێت: (درێژایی كوردستان لە شیمالەوە بۆ جنووب دەگاتە هەزار كیلۆمەتر و، رادەی ناوەنجیی پانایی كوردستان لە بەشی جنووبی دووسەد كیلۆمەترە و، پاشان هەتا بەرەو شیمال بڕۆی، زیاد دەكات، تا دەگاتە حەوت سەدو پەنجا كیلۆمەتر.) (11).
ئەمەش ئەو راستییە دەسەلمێنێت كە كوردستان شێوەی سێگۆشەی سەربەرەوخواری وەرگرتووە، بنكە فراوانەكەی لە سەرەوەیە و لوتكەكەی لە خوارەەیە، بۆیە هەمیشە دابڕان و قرتاندن و لێكردنەوە لێی لای باشووریەوە ئاسانتر رووی داوە.
تێبینیی: ئەم باسە چوار بەشە، هەر جارەو بەشێكی دادەبەزێت، لە بەشی كۆتاییدا ئاماژە بە تەواوی سەرچاوە و پەراوێزەكان دەدرێت.