ئەمنۆكراتیەت بریتییە لە شیكردنەوەی پەیوەندیی دیالیكتیكیی نێوان ئەمن و دیموكراتیەت، روون و ئاشكرایە پەیوەندییەكی قووڵ لەنێوان ئەم دوو چەمكە هەیە، واتا هیچ لەو دووانە بە بێ یەكدی نابن، بۆیە ئەگەر ئەمن لە دیموكراتیەت لای دا، ئەوا ژیان بەرەو شێوازی ناسەقامگیری دەڕوات، هەروەها ئەگەر دیموكراتییەتیش بێ ئەمن بوو، ئەوا بەرەو شێوازێكی بەڕەلڵایی دەچێت، لەسەر ئەم بنەمایە پێویستە ئاماژە بە رۆڵی دەزگا ئەمنییەكان بكرێت، لە پاراستنی ژیانی دیموكراتی و مافەكانی مرۆڤ و سەروەریی یاسا، مەسەلەی دیموكراتیەت بە واتای فەرمانڕەوایی گەل، هەروەها ئاڵوگۆڕی دەسەڵاتی سیاسی بە شێوازێكی ئاشتییانە، بە واتای بەشداریی سیاسیی هەمەجۆر لە ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری، لەگەڵ بوونی ژیانێكی فرەحزبیی و سەقامگیرییەكی سیاسی لە كۆمەڵگە، ئەمانە هەموویان فاكتەری ئەوەن كە دەزگا ئەمنییەكان دەخەنە بەر بەرپرسیارییەكی گەورە لە پاراستنی ئەم بنەماو بنچینانەی دیموكراتیەت.
بۆیە رۆڵی دەزگا ئەمنییەكان لە سیستەمە دیموكراتییەكاندا بە شێوازێكی وا سەیر دەكرێت كە ئەمانە پارێزەری ئەم بنەما دیموكراتییانەن، هەروەها دەرفەت دەدرێتە هاووڵاتی تا مومارەسەی مافەكانی خۆی بكات، لەو قەوارەیەی كە ئەم ژیانە دیموكراسییە دەپارێزێت. بۆ نموونە لە پرسەكانی هەڵبژاردن، خۆپیشاندانەكان، رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، ئەم دەزگایانە پاڵپشتی لەم هەنگاوانە دەكەن، لە هەمان كاتدا ئەگەر دیموكراسییەت ئەم جۆرە پاڵپشتییەی نەبێت، ئەوا بە راستی لە رەوڕەوە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكەی لادەدات، لەوانەیشە تووشی دیاردەی بێ توانایی دیموكراسی بێت لە كۆمەڵگە، لەبەر ئەوە پێویستە پارێزگاریی لە هاوسەنگی بكرێت لە نێوان دەزگا ئەمنییەكان و ژیانی دیموكراسی، بە شێوازێك كە بنچینەی هەردوو بنەماكان بپارێزرێت، كلیلی ئەم مەسەلەیەش ژیانی دەستووری و رێكخستنی یاسایی هەموو پرسەكانە، بۆیە لە هەموو دەوڵەتان كاری دەزگا ئەمنییەكان بە یاسا رێكخراوە، لە هەرێمی كوردستانیش بە یاسای ژمارە(4و 5) لە یاسای ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان ساڵی 2011، هەروەها یاسای ژمارە(5)ی دەزگای ئاسایشی هەرێمی كوردستان ساڵی 2011 ئەم بنچینەو بنەمایانە رێكخراون، تەنانەت لە هەندێ دەوڵەت لەبەر گرنگیی ئەم پرسە لە دەستوور ئاماژەی پێكراوە، لە هەندێ كۆمەڵگەش، جگە لە دەزگا ئەمنییەكان، ئەنجومەنێك وەك سەقفێك بۆ ئەم دەزگایانە دادەنرێت بۆ رێكخستنی كارەكانیان، بۆ نموونە پێی دەگوترێت ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی، كە پەیوەستە بە بڕیارە ستراتیژییە چارەنووسسازەكان، ئەمە لە یاسای ساڵی 1947ی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكی، هەروەها لە دەستووری رووسیا ساڵی 1993، لە دەستووری ساڵی 1961ی توركیاش بە هەمان شێوەو لە دەستووری ئێران ساڵی 1979 ئاماژەی پێكراوە، تەنانەت لە دەوڵەتێكی وەك عێراق لە دەستوور ئاماژە بە دەزگای ئەمنی كراوە، بەڵام ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی، یان نەتەوەیی بە هەندێ بڕیارو یاسا ئاماژەی پێكراوە.
جگە لە مەسەلەی دیموكراسیەت، مەسەلەی مافی مرۆڤ دێتە كایەوە، مافی مرۆڤ پەیوەندییەكی قووڵی بە دیاردەی ئەمنەوە هەیە، ئەگەر زەمینەیەك نەبێت بۆ مومارەسەكردنی مافەكانی مرۆڤ(مەدەنی، سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی، رۆشنبیری)، ئەم مافانە هیچ بەهاو بنەمای یاساییان نابێت، لەسەر ئەو بنەمایەیەی كە یاسا دەبێت سەروەر بێت، هەروەها پێویستە زەمانەتی نێوخۆیی و نێودەوڵەتی بۆ ئەم مافانە هەبێت بە مەبەستی مومارەسەكردن، لەسەر ئەم بنەمایە، رەنگە جاروبار كارەكانی دەزگا ئەمنییەكان جۆرە هاودژییەك پەیدا بكەن لەگەڵ ژیانی پەیوەست بە مافەكانی مرۆڤ، لەم روانگەیەوە چاودێری رۆڵی خۆی دەبینێت، چاودێریی پەرلەمانی و راگەیاندن و رای گشتی، تەنانەت خودی چاودێریی نێوخۆی دەزگا ئەمنییەكانیش لەسەر ئەم پرسە رۆڵ دەبینێت.
راستە جاروبار هەندێ مەسەلەكانی مافی مرۆڤ زیاتر دەسەڵات دەدرێتە ئەم دەزگایانە بۆ مومارەسەكردنی هەندێ دەسەڵات، بۆ نموونە، باری نائاسایی، دیسپلینی كارگێڕی، كارەكانی شكۆمەندیی دەوڵەت، هەندێ جاریش ژیان پێویست بەوە دەكات كە ئەم دەزگایانە زیاتر رۆڵی خۆیان ببینن، لە هەمان كاتیشدا ئەم دەزگایانە بەرامبەر بە بەرپرسیارێتیی كارگێڕی و مەدەنی و جینائین لە راپەڕاندنی كارەكانیاندا.
مەسەلەیەكی دیكە، سەروەریی یاسایە، كە ئەویش پەیوەستە بە دیموكراسیەت و مافەكانی مرۆڤ، سەروەریی یاسا خۆی لە شەرعییەت و مەشرووعییەتدا دەبینێتەوە لە هەر قەوارەو كۆمەڵگەیەكدا، شەرعییەت واتا بوونی پلەبەندیی یاسایی، وەك دەستوور و یاساو رێسا و رێنماییەكان، لەسەر ئەم بنەمایە چاودێریی بۆ ئەم مەسەلەیە مەشرووعییەتی پێ دەگوترێت، واتا هەر كارێك ئەنجام بدرێت، پێویستە هەموویان یاسا پاڵپشتیان بێت، هەروەها چاودێری لەسەر دەستوورییەتی یاساكانیش هەیە، دەبێ هەر یاسایەك هەبێت پێویستە رەچاوی پرەنسیپە دەستوورییەكان بكات، چاودێریی دادگاش لەسەر كاری دەزگاكان، كە مافی هاووڵاتییە پەنا بۆ دەزگاكان ببات.
روون و ئاشكرایە ئەزموونی (30)ساڵ لە حوكمڕانیی هەرێمی كوردستان مانای بوونی جۆرێكە لە ژیانی دیموكراسی، ئەویش خۆی دەبینێتەوە لە بوونی خولەكانی پەرلەمان و (9) كابینە لە ماوەی رابردوودا، هەروەها چەندین یاسای پەیوەست بە ژیانی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ، بۆ نموونە یاسای حزبە سیاسییەكان، یاسای خۆپیشاندان، یاسای ئازادیی رۆژنامەگەری، لە هەمان كاتیشدا سەبارەت بە دەزگا ئەمنییەكان رێكخستنی یاسایی بۆ مەسەلەكە كراوە. وەك ئاماژەم پێ كرد بە پێی یاسای ژمارە(4) ساڵی 2011ی یاسای ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان، هەروەها یاسای ژمارە(5)ی ساڵی 2011ی یاسای دەزگای گشتیی ئاسایشی هەرێمی كوردستان.
بە پێی یاسای ژمارە(4) وەك سەقفێك بۆ ئەم مەسەلەیە، ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان پێكهێنراوە كە سەر بە بەڕێز سەرۆكی هەرێمە، لە چەند دامەزراوەیەكی ئەمنی پێكدێت، كارەكانی رێكخستن و پلاندانانە بۆ سیاسەتێكی ئەمنی و پاراستنی ئاسایش و سەقامگیرییە، هەروەها بۆ پاراستنی بنچینە و بنەماكانی دەستووری و یاساییە، لە هەمان كاتدا پاراستنی ئەمنی ئابووری و ئەمنی هەرێم لە تاوانە مەترسیدارەكان و سیستەمی زانیاری و رووبەڕووبوونەوەی تیرۆر، چ دیاردەی سیخوڕی و پاراستنی ئاسایشی گواستنەوەو گەیاندن، بنكە گرنگەكان، شوێنە هەستیارەكان لە هەرێمی كوردستان، ئەنجومەنیش بە شێوازێكی دیسپلینی و رێكوپێك بە سەرپەرشتیی راوێژكار كارەكانی بەڕێوە دەبات، دەربارەی یاسای ژمارە(5) پەیوەست بە دەزگای ئاسایشی هەرێمی كوردستان كە سەر بە ئەنجومەنی وەزیرانە، كارە هەرە گرنگەكانی بریتین لە پاراستنی ئازادییە گشتی و تایبەتییەكان لەسەر بنەمای بنچینەكانی دیموكراسیەت و مافی مرۆڤ، هەروەها پاراستنی ئاسایشی دامەزراوە دەستووری و یاساییەكان، هەروەها پەرلەمان و حكومەت و دادگا، كەسایەتی و دامەزراوەكان، پاراستنی ئاسایشی كاری سیاسی و مەدەنی و ئابووریی نیشتمانی، شوێنە گرنگ و كلتوورییەكانی كوردستان، هەروەها سەقامگیریی یاسایی كۆمەڵایەتی، رووبەڕووبوونەوەی تاوانە مەترسیدارەكان، ئاسایش خۆراك و تەندروستی و رێكخراوو كونسوڵخانە نێودەوڵەتییەكان كە لە هەرێمی كوردستانن، هاوكات ئاسایشی پەناهەندەو ئەوانەی سەردانی هەرێمی كوردستان دەكەن، ئەمانە هەموویان لە ئەستۆی ئەم دەزگایەیە.
ئەزموونی هەرێمی كوردستان لە دامەزراوە ئەمنییەكان، ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە زۆر پرۆفیشناڵانە كارەكان ئەنجام دراون، تەنانەت لایەنی تەسكی سیاسیی بە كارەكانیەوە دیار نییە، لەسەر ئەم بنەمایەش سەركەوتوو بووە لە دابینكردنی ئەمن و سەقامگیری بۆ هەرێمی كوردستان، ئەم دامەزراوانەی ئاسایش پەیوەستن بە پرەنسیپە یاسایی و دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان، لە چوارچێوەی ئەم یاسایانە كارەكانیان بەڕێوەدەبەن، بۆیە تا راددەیەك گەشبینین بە دیاردەی قووڵایی پەیوەندیی ئەمن و دیموكراسیەت و مافەكانی مرۆڤ لە هەرێمی كوردستان، لە هەمان كاتدا بە پێویست و گرنگی دەزانین ئاماژە بەوە بكەین كە كاری دامەزراوە ئەمنییەكان پێویست بەوە دەكات بەدواداچوونی بۆ بكرێت لەسەر ئەم بنەمایە، مەسەلەی ئامادەكردن و پێشخستنی كادیری ئەمنی و خوول و بوونی دامەزراوەی ئەكادیمیی تایبەت، هەروەها سەنتەرەكانی توێژینەوەی ئەكادیمی لەم بوارەدا زۆر گرنگن، بۆیە پێویستە لە ئایندەدا كاری لەسەر بكەین، بۆ ئەوەی ئامانجە سەرەكییەكان بێنە دی.







* پسپۆر لە ئاسایشی نەتەوەیی