تێڕوانینێكی گشتی لەسەر ناوچەكە و رووداوەكانی عێراق
لە ئێستادا ئەگەر پرسیاری ئەوە بكەین: ئایا رەوتی رووداوەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە چ ئاراستەیەكدا دەڕۆن؟ ئەوا ئەمە لە رواڵەتدا پرسیارێكی سادەیە، بەڵام وەڵامەكەی قورسە، چونكە ناڕوونی و نادڵنیاییەك هەیە لەم رووەوە و دیار نییە ناوچەكە بە چ ئاقارێكدا دەڕوات. دواتر ئەگەر ئێمە باس لەو چالاكییە مەدەنییانە بكەین كە لە عێراقدا روودەدات، ئەوا ئەم رووداوانە پەیوەستن بەوەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا روودەدات، واتە بێ لەبەرچاوگرتنی ئەم پەیوەندییە ناكرێت شرۆڤەكاری بۆ پرسەكە بكەین. ئاشكرایە لە ئێستادا ململانێیەكی زۆر بەهێز لە نێوان ئەمریكا و ئێراندا هەیە، ئەم ململانێیەش پەیوەستە بەو پلانەی دانراوە بۆ گۆڕانكاری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەم دوو هێزە دەیانەوێت دەسەڵات و هەژمونی خۆیان بەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بچەسپێنن، ئەم ململانیێەش زادەی چەند رۆژ و مانگێك نییە و بگرە نزیكەی 20 ساڵە لە ئارادایە.
پرسی دیموكراسی لە عێراقدا
ئێمە دەزانین كاتێك ئەمریكا لە ساڵی 2003 حكومەتی ئەو كاتەی عێراقی رووخاند، رایگەیاند كە ئامانجەكەی هێنانەئارای دیموكراسی و ئازادییە لەو وڵاتەدا، بەڵام دواتر دەركەوت كە ئەمە نەهاتەدی. هۆكارەكەش ئەوەبوو كە ئەمریكییەكان هەندێ مەسەلە و پرسیان بە هەند وەرنەگرتبوو، وەك مەسەلەی نەتەوایەتی و تایفەگەری. ئەوان چاوەڕوانی ئەوەیان دەكرد كە دوای رووخانی رژێمەكە دیموكراسی لەو وڵاتەدا بێتەدی. بەڵام ئەوە بوو لە ساڵانی 2006 و 2007 و 2008 ململانێی تایفەگەری لە عێراقدا رووی دا. دواتر پرسی چەسپاندنی هەژمونی شیعە هاتەئاراوە، بەتایبەتی لە سەروەختی دەسەڵاتی مالیكیدا، ئەمەش هۆكارێك بوو بۆ ئەوەی بایەخ بە پرسەكانی دیموكراسی و ئازادی نەدەن، بەڵكو سەرقاڵی ئەوە بوون چۆن ئەم دەسەڵاتە نوێیە بچەسپێنن، ئەم دەسەڵاتەش كێشەی هەبوو لەگەڵ دیموكراسی، واتە كێشەیەكی فیكری و فەلسەفی هەبوو لەگەڵ دیموكراسیدا و خەمی ئەوان تەنیا دەسەڵات بوو و پرسەكانی دیكە بەلای ئەوانەوە مەسەلەی لاوەكی بوون. ئەوە بوو ئەو فشارەی لەسەر میللەت هەبوو، بەوەی تەنیا دەتوانێت لە رێی هەڵبژاردنەوە دیموكراسی بچەسپێنێت، ئەزموونێكی سەركەوتوو نەبوو و دەركەوت ناكرێت دیموكراسی تەنیا بە رێگەی هەڵبژاردن بچەسپێت، چونكە دیموكراسی پەیوەندی بە باری دەروونی و كۆمەڵایەتی و ئاستی پێشكەوتنی كۆمەڵگەوە هەیە، بەڵام ئەم مەسەلانە نەبوونە جێی بایەخی ئەوان. ئەم مەسەلەیەش لە هەندێ وڵاتی ئەمریكای لاتین و ئاسیا روویدا كە پێی دەوترێت قۆناغی راگوزەری و ئەم قۆناغەش لە عێراقیشدا دەستی پێ كرد و تێڕوانینەكە ئەوە بوو تەنیا هەڵبژاردن دەتوانێت دیموكراسی بەدی بێنێت. ئەمە لە كاتێكدا خەڵكی ئازادی و هەلی كاری دەویست و ئەوان نەیانتوانی دابینی بكەن. ئەمە لە كاتێكدا عێراق بودجەیەكی زەبەلاحی هەبوو و ساڵانەی بودجەكەی دەگەیشتە 150 ملیار دۆلار، بەڵام دوایین ئامار ئاماژە بەوە دەكات كە لە ساڵی 2003وە نزیكەی 750 ملیار دۆلار لە عێراق چۆتە دەرەوە. هەموو ئەمانە فاكتەرن و پەیوەندییان هەیە بەو جموجووڵانەی كە ئێستا لە بەغدا و ناوەڕاستی عێراقدا روو دەدەن.
خۆپیشاندانەكان و شەقاربوونی سیستمی سیاسی لە عێراقدا
لە ئێستادا پرسیارە سەرەكییەكە ئەوەیە: ئایا ئەم رووداوانە بەردەوام دەبن و ئایا بە چ ئاقارێكدا دەڕۆن؟ ئەگەر لە دروشمەكانی خۆپیشاندەران بڕوانین، ئەوا ئەوان دەڵێن كە ئێمە نانمان ناوێت و كارمان ناوێت، بەڵكو وڵاتمان دەوێت، ئەمە ئەو راستییە دەردەخات كە گەنجەكان هەست ناكەن وڵاتیان هەیە، چونكە ئەگەر وڵات هەبێت، ئەوا پێویستە بایەخ بە گەنجان و بە میللەت و كاروباری خەڵك بدات. كەواتە كێشەكە لە دەسەڵاتی سیاسیدایە، بگرە دەتوانین ناوی كەسەكان بهێنین و بڵێین خودی عادل عەبدولمەهدی پاشخانێكی دیموكراسی نییە و باوەڕی بە ئایدیای شمولی هەیە، چ چەپ، چ راست و چ ئایینی، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا كەسێكی ئاوا چاوەڕوانی ئەوەی لێ دەكرێت دیموكراسیەت بچەسپێنێت؟ كەواتە بەردەوامبوونی ئەم جموجووڵانە پەیوەندیدارە بەو فاكتەرانەی كە پەیوەستن بە پرسی دیموكراسی و ئازادی. ئەگەر پرسیاری ئەوەش بكرێت ئایا تا كەی ئەم جموجووڵانە بەردەوام دەبن؟ ئەوا وەڵامەكە هەر چییەك بێت، بەڵام دەبێت ئاماژە بەوە بكەین دەرئەنجامێكی گرنگ هاتەدی، ئەویش بریتی بوو لەوەی كە میللەت دەنگی خۆی بەرز كردەوە و ئەمەش پەرەسەندنێكی گرنگە كە پەیوەندیی بە بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكانەوە هەیە، چونكە دەسەڵاتی سیاسی نەیتوانی ئەم دەنگە لاواز بكات و بووە شۆكێك لە نێو پەیكەربەندیی سیستمی سیاسی، لە ئێستادا سیستمی سیاسی عێراق دوچاری ئیفلیجی و شۆك بۆتەوە. بە چەشنێك نابێت ئێمە لەو بڕیارانە بڕوانین كە دەركراون، چونكە ناتوانرێت ئەو بڕیارانە جێبەجێ بكرێن و تەنانەت ئەگەر ئەم جموجووڵانە رابوەستن، ئەوا شەقاربوونێكی گەورە لە سیستمی سیاسیی عێراق دروست بووە كە پێویستی بە چاكسازی هەیە، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە: ئایا ئەو كەسانە دەتوانن ئەو چاكسازییانە جێبەجێ بكەن؟ بێگومان ئەگەر لە پاشخانیان بڕوانین، ئەوا ناتوانن ئەم كارە ئەنجام بدەن. من پێم وایە دەبێت گۆڕانكارییەكی بنەڕەتی لە فیكر و فەلسەفەی دەسەڵاتی سیاسی رووبدات و دواتر ئەمە لە جێبەجێكردندا رەنگ بداتەوە. كەواتە ئێستا دۆخێك دروست بووە كە ناكرێت بە دیاریكراوی دەستنیشانی ئەوە بكەین كە بە چ ئاراستەیەكدا دەڕوات. بەڵام دەتوانین بڵێین دۆخی دوای ئۆكتۆبەر دۆخی پێش ئۆكتۆبەر نییە و ئەمەش دەرئەنجامێكی گرنگە كە بەدی هاتووە.
پێگەی سەرۆك وەزیرانی عێراق
عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی وڵاتێكە كە لە ماوەی دوو هەفتەدا 300 كەس كوژراون و نزیكەی 15 هەزار كەسیش بریندار بوون و لە هەر وڵاتێكی دیكەدا بوایە، دەبوو دەست لەكار بكێشێتەوە. ئێمە بینیمان سەعد حەریری سەرۆكی وەزیرانی لوبنان دەستی لەكار كێشایەوە، لە كاتێكدا هیچ خۆپیشاندەرێك نەكوژرا و توانیی جووڵەیەكی نوێ بخانە نێو وڵاتەكەوە و حزبوڵاشی ئیحراج كرد. بەڵام مانەوەی عادل عەبدولمەهدی بە شێوەیەك دەبێت كە ئەو دەسەڵاتێكی هەیە پەیڕەوی لە دیموكراسی و ئازادی ناكات و لە هەمان كاتدا هێزیشی نامێنێت، دواتر كاراكتەری عەبدولمەهدی كاراكتەرێكی شمولییە و كێشەی ئێمە لە ساڵی 2003وە لەگەڵ دەسەڵاتی عێراقدا ئەوەیە كە باوەڕیان بە شمولیەت هەیە و ئێستاش ئەمە لە هەوڵی هەمواركردنی دەستووردا بەدی دەكرێت، كە كێشە نییە ئەگەر لە چوارچێوەی دیموكراسیدا سیستمەكە لە پەرلەمانییەوە بكەیتە نیمچە پەرلەمانی، یان سەرۆكایەتی، بەڵام ئەگەر هەوڵی گۆڕینەكە لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتی بە چەشنی ئەوە بێت كە لە ئەڵمانیا و لەلایەن نازییەكانەوە روویدا، ئەوا كێشەیەكی گەورە دروست دەبێت، واتە ئەگەر بە نییەتی ئەوە بێت كە ئەگەر عادل عەبدولمەهدی، یان گرووپەكەی لە دەسەڵاتدا بمێنن و حوكمڕانی بكەن، ئەوا كارەساتێكی دیكە روودەدات و ئەمەش مانای ئەوەیە كە ئەو قوربانییانەی دراون، رەنگدانەوەی نەبووە لای دەسەڵاتی سیاسی. كەواتە بەپێی یاساكانی زانستی سیاسی و یاساكانی مێژوو، نابێت كەسێكی وەك عادل عەبدولمەهدی لە دەسەڵاتدا بمێنێت، بە مانایەكی دیكە ئەگەر بمێنێت، ئەوا دژی شەپۆلەكە دەڕوات.
هەڵوێستی هەرێمی كوردستان لە ئاست رووداوەكانی عێراقدا
هەموو ئەو پرسانەی كە ئاماژەیان پێ كرا، دەمانخەنە بەردەم ئەو پرسیارەی ئایا هەڵوێستی ئێمە چۆن دەبێت لە ئاست ئەم جموجووڵانەدا؟ - كە بینیمان سەرۆكی هەرێم لە دیداری میری زۆر بە دیققەتەوە ئەم مەسەلانەی دەستنیشان كرد- پێش ئەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە بدەینەوە، ئەوا دەبێت بڵێین كە ئێمە تا ئێستا بزووتنەوەی رزگاریخوازین و تا ئێستا ئێمە وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ و قەوارەیەكی بەهێز نەچەسپاوین، واتە ددانی پێدا بنێن، یان نا، ئەوا ئێمە لە چوارچێوەی بزووتنەوەی رزگاریخوازیداین و قۆناغی شۆڕشگێڕی تەواو نەبووە، واتە راستە دامەزراوەمان هەیە، بەڵام ناوەڕۆكی كاری ئێمە هێشتا بزووتنەوەی رزگاریخوازییە، ئەگەر بێینە سەر وەڵامی پرسیارەكەش ئەوا من پێم وایە دەبوو ئێمە هەڵوێستی پشتیوانیمان هەبووایە – چ حزبی و چ حكوومی- لەو خۆپیشاندانانە و لە داواكارییەكانیان، نەك تەنیا پشتیوانی لە عادل عەبدولمەهدی بكەین، كە من پێم وایە كارتی عادل عەبدولمەهدی سووتاوە و یان لە ئایندەیەكی نزیكدا دەسووتێت و، پێم وایە ئەو دەسەڵاتە سیاسییەی لە ئارادایە چیتر ناكرێت بەو شێوەیەی ئێستا حوكمڕانی بكات.
تا چەند كورد پێگەی خۆی لە بەغدا فەرامۆش كردووە؟
ئەوەی پەیوەندی هەیە بە پرسی ئەوەی ئایا ئێمە پێویستە لە بەغدا بین و وجوودمان هەبێت لەوێ، ئەوا پێم وایە بەڵێ، دەبێت بوونێكی بەهێزیشمان هەبێت، هەروەك جەنابی سەرۆكی هەرێمیش ئاماژەی بەم خاڵە كردووە، واتە ئێمە خۆمان دۆخی خۆمان فەرامۆش كردووە لە بەغدا، ئەمە لە كاتێكدا بەغدا چەقی بڕیاردانە. واتە تاوەكو ئێمە لەگەڵ بەغدا بین، دەبێت كاریگەریمان هەبێت لەسەر ئەو بڕیارە سیاسییانەی لە بەغدا دەردەچن، كەواتە ئەوە ئێمەین كە ئەم پرسەمان فەرامۆش كردووە، ئێمە دەتوانین لە نوێنەرەكانمان لە بەغدا بڕوانین و بۆمان دەربكەوێت كە ئایا ئێمە چ گرنگییەكمان داوە بە پێگەی هەرێم لە بەغدا، هەروەها با ئێمە بڕوانین بزانین وەزیرەكانمان چ بەرهەمێكیان هەبووە. كەواتە دەردەكەوێت كە ئێمە ناتوانین پێگەی بەهێزمان هەبێت ئەگەر بێت و ئێمە سەرقاڵی پرسی لاوەكی بین، لەم روانگەیەوە دەبێت ئێمە بوونمان هەبێت لە بەغدا و پارێزگاری بكەین لەو مافانەی بە هەرێم دراون. دەبوو نوێنەرەكانی ئێمە لە بەغدا بەربەست بوونایە لەبەردەم دەرچوونی هەندێ بڕیار، بەڵام لەبەر ئەوەی لاوازن، ئەوا ئەم كارەیان پێ نەكراوە و بگرە لە هەندێ كۆبوونەوە هەر ئامادەش نەبوون.
یەكهەڵوێستیی كورد هەنگاوی عەمەلی پێویستە
یەكدەنگیی كورد زۆر پێویستە، ئەگەر ئێمە لەم رووەوە ئاوڕ لە هەندێ ئەزموون بدەینەوە، ئەوا دەتوانین ئاماژە بە ئەزموونی نەمسا بكەین لە ساڵی 1945 كە ئەو كاتە سەرجەم سەرۆك حزبەكان لە زیندانەكانی نازییەكاندا بوون و هەر لە زینداندا ئەم حزبانە – بە حزبی شیوعیشەوە- رێككەوتن لەسەر چەند پرەنسیپێكی بنەڕەتی بۆ دامەزراندنی دەوڵەت وەك دیموكراسی و فیدڕاڵی و مافەكانی مرۆڤ و دامەزراندنی حكومەتێكی بنكەفراوان، ئەوە بوو دوای رزگاربوونیان لە ساڵی 1945ەوە تاوەكو 1955 سەرجەم حزبەكان بەشدارییان كرد لە پێكهێنانی حكومەتەكاندا، واتە كاتێك لە ساڵی 1955 گەیشتنە دەوڵەتێكی سەربەخۆی بەهێز، هەر حزبە و بەپێی هێز و سەنگی خۆی بەشداری هەڵبژاردنەكانی كرد و ئەوە بوو شیوعییەكان لە نێو حكومەتدا نەمان، چونكە لاواز بوون. كەواتە من دووپاتی دەكەمەوە یەكدەنگی پێویستە، بەڵام دەبێت بە عەمەلی بكرێت و تەنیا لە چوارچێوەی قسەدا نەمێنێتەوە.
بێدەنگیی سوننە و لاوازكردنی هێزی شیعە
بێدەنگیی سوننە بێدەنگییەكی بەئەنقەستە، چونكە پلانەكە بەم شێوەیەیە كە تەنانەت پێویستە كوردیش بێدەنگ بێت، مەبەستم ئەوەیە پلانەكە ئەوەیە كە هێزی شیعە پەرت و بڵاو بێت و دابەش بێت و ئەمریكییەكانیش گەیشتنە ئەم ئامانجە، چونكە ئەمریكا نزیكەی هەشت ساڵە لەسەر ئەم پرسە كار دەكات بۆ ئەوەی هێزی شیعە لاواز بكات ئەو لاوازكردنەش بە دابەشكردن دەكرێت، دابەشبوونەكەش روویداوە، چونكە كوشتار كەوتۆتە نێوانیان و دیاریش نییە كەی یەكدەگرن و بەو پێیە هێزیان لە نێو حكومەتی عێراق، یان دەوڵەتی عێراقی لاواز دەبێت.
پرسی هەمواركردنەوەی دەستوور
ئەوەی پەیوەست بێت بە پرسی هەمواركردنەوەی دەستوور، ئەوا دەبێت ئەوەمان لەبەرچاو بێت كە گرنگ ئەوەیە بزانین كێ لە پشت دەستوورە، واتە لێرەدا گرنگ دەسەڵاتە سیاسییەكەیە و ئەو بیروبۆچوونانەیە كە دەسەڵاتە سیاسییەكە هەڵگریەتی. لێرەدا مەسەلەكە پەیوەست نییە بەوەی لێژنەیەك دابنرێت و دەستوورەكە بنووسێتەوە، چونكە ئەو لێژنەیەی دەستوور دەنووسێتەوە خۆی خاوەنی فیكرە و بۆچوونەكە نییە، بەڵكو دەسەڵاتە سیاسییەكەیە، لێرەشەوە دەتوانین بڵێین كە پێویستمان بە دەسەڵاتی سیاسی هەیە كە باوەڕی بە دیموكراسی و بەو بنەمایانەی نێو رێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكان هەبێت كە پەیوەستن بە مافەكانی مرۆڤەوە. هەرچەندە دەبێت ئەوەمان لەبەرچاو بێت كە هەندێ مەسەلە هەن كە ئەگەر بێت و دەستكاری بكرێن، ئەوا بناغەی سیستمە سیاسییەكە دەگوڕێت. دواتر زۆرجار باس لەوە دەكرێت كە مافەكانی كورد لە دەستوور دەستكاری نەكرێت، بەڵام دەبێت ئەوە روون بێت كە لە دەستووردا دەستەواژەیەك نییە بە ناوی مافەكانی كوردەوە، یەك ماددە هەیە ئاماژە بەوە دەكات كە ئەم بڕیارانەی لە ساڵی 1992ەوە تاوەكو 2003 لە هەرێمی كوردستان دەرچووە، وەك بڕیاری شەرعی لێیان دەڕوانرێت، بەڵام دەكرێت ئێمە بڵێین نابێت ئەو دەقانەی پەیوەندییانە بە مافەكانی هەرێمەكانەوە هەیە، دەستكاری بكرێن، واتە دەبێت داوای ئەوە بكەین دەسەڵاتی هەرێمەكان كەم نەكرێنەوە، چونكە ئەگەر تەنیا ئاماژە بە مافی كورد بكرێت، ئەوا رەنگە رەگەزپەرستی و كاردانەوە دروست بێت، بەڵام ئەگەری باس لە مافی هەرێمەكان بكرێت، ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە پشتیوانی و هاوسۆزی بۆ ئەم داوایە دروست بێت.
دامەزراوەكانی عێراق و قەیرانی سیاسی
ئێستا جەماوەری عێراق داواكاری بەهێزی هەیە و پرسیارەكەش ئەوەیە ئایا دامەزراوە سیاسی و دەستوورییەكانی عێراق توانای لەخۆگرتنی ئەو داواكارییانەیان هەیە؟ وەڵامەكە نەخێرە، لێرەدا وەك هەنتنگتن ئاماژی پێ دەكات، قەیرانی سیاسی دروست دەبێت و بگرە قەیرانێكی سیاسیی نائاسایی دروست دەبێت و ئایا سیستمی سیاسی توانای چارەسەركردنی ئەم قەیرانەی هەیە؟ وەڵامی ئەوەش هەر نەخێرە، چونكە ئەو توانایەی نییە، یان زۆر لاوازە، كەواتە داكشانەكە روودەدات، بەڵام تا راددەیەك دوور دەبێت لە ئاستی رووخان.
عێراق بەرەو داكشان، یان داڕووخان
هەموو ئەو پرسانەی خرانەڕوو دەمانبەنەوە سەر پرسی داكشان، یان داڕووخانی دەوڵەت كە ئەمە كێشەیەكی زۆر گەورەیە كە لە زانستی سیاسیدا باسی لێوەكراوە و پەیوەستە بە داڕووخانی دامەزراوەكان و باڵكێشانی پشێوی بەسەر دۆخەكەدا و ئەگەر پرسیارەكە ئەوە بێت: ئایا چاوەڕوان دەكرێت عێراق بگاتە ئاستی رووخان؟ ئەوا من پێشبینی ئەمە ناكەم، واتە رەنگە بەرەو لاوازی و ئەو حاڵەتە بڕوات كە پێی دەڵێن دەوڵەتی شكستخواردە، بەڵام ناگاتە حاڵەتی رووخان، چونكە ئەمە دەبێتە هۆی گۆڕینی هاوسەنگیی هێز لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەو كاتەش ناتوانرێت كۆنتڕۆڵی پشێوییەكە بكرێت، كەواتە رەنگە ئەمە- رووخانی دەوڵەت- ئەگەرێكی دوور بێت. لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر هات و ئەمە روویدا، پێویستە هەرێمی كوردستان چی بكات، من پێم وایە ئەمە ئەگەرێكە تەنانەت هێزە گەورەكانیش مامەڵەیان لەگەڵ ئەم گریمانەیە نەكردووە. پێشتر دوو كەس ئاماژەیان بەم حاڵەتە كردووە، پیتەر گالبرێس لە كتێبی كۆتایی عێراق و فولەریش كاتێك ئەو پرسیارەی وەڵام داوەتەوە كە ئایا عێراق تاوەكو ساڵی 2010 بە یەكگرتوویی دەمێنێتەوە؟ لەبەر ئەوە ناوەندەكانی توێژینەوە لە ئەمریكا باسی ئەگەری داڕووخانی دەوڵەتی عێراق ناكەن.