1) پڕۆسەی بنیادنانی دەوڵەت
دەوڵەت دامەزراوەیەكی كۆنی مرۆڤایەتییە، بۆ سەردەمی كۆمەڵگە سەرەتاییەكانی كشتوكاڵی دەگەڕێتەوە، بەڵام جۆرە تازە و سەردەمییەكەی دەوڵەت لە ئەوروپا سەری هەڵداوە و توانای خۆی لە رووی دەستەبەركردنی سیستەم و ئاسایش و حوكمی یاسا و پاراستنی مافی مرۆڤ سەلماندووە، هەموو ئەمانە لە چوارچێوەی پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەتدایە (state-building). بەڵام پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەت و سەقامگیرییەكەی كێشەیەكی ئاڵۆز و تێكچرژاوە و دامەزراوە سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان رۆڵی جەوهەری و كاریگەریان تێیدا هەیە، ئامانج لەم پرۆسەیە بنیادنانی متمانەیە بە دەوڵەت و دامەزراوەكانی، كە دەبێتە هۆی پێدانی شكۆ هەم بە دەوڵەت و هەمیش بە دامەزراوەكانی دەوڵەت، دواجار پێدانی شەرعییەت كە تاكە سەرچاوەی جەوهەری لە دیموكراسیدا دەبینێتەوە، بیرمەند (فۆكۆیاما) لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا State-Building: Governance and World Order in the 21st Century، 2004 پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەت دەست نیشان دەكات، بەوەی كە بریتییە لە بەهێزكردنی دامەزراوەكانی ئێستای و بنیادنانی دامەزراوەی ئەكتیڤ، كە لە مانەوە و خۆراییكردندا توانایان هەبێت، ئەمەش بە واتای ئەوەی دەوڵەت ئەركگەلێكی هەیە كە ئاست و قەبارەی دەوڵەت دەست نیشان دەكەن، دەوڵەت ئەركێكی زۆری هەمەچەشن و جیاوازی هەیە، لەوانە: دابینكردنی ئاسایش و سیستەم و دامەزراوە و خزمەتگوزاریی گشتی و خوێندن و تەندروستی و پاراستنی ژینگە و بەرگریكردن دژی مەترسییە دەرەكییەكان. ئەم ئەركانەش پێویستیان بە دانانی سیاسەتگەلی پیشەسازی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و دابەشكردنەوەی سامان هەیە. لێرەدا دەكرێ جەخت بكرێتەوە لەوەی كە هێزی دەوڵەت بە واتای هێز و توانا و لێهاتوویی دامەرزاوەكانیەتی لە دانان وداڕشتنی سیاسەتەكان و دەركردنی یاساكان و جێبەجێ كردنیان، كە لێرەوە فەرمانبەرانی دەوڵەت رێز و شكۆیان پێ دەبڕێت.
كەواتە، پێویستە دەوڵەت بە سیاسەت و دامەزراوەكانی و بەو كارمەندانەی كە كاری تێدادەكەن بەهێزبێت، بە پێچەوانەوە دەوڵەت لاواز و هەڵوەشاوە دەبێت و گەندەڵی و داخورانی ئیداریی تێدا بڵاودەبێتەوە، خودی دەوڵەت و فەرمانبەرانی رێز لەدەست دەدەن و دواتریش شكۆیان نامێنێت. بۆیە شكۆی دەوڵەت و دامەزراوەكانی دیالیكتیكیانە پەیوەستە بە تواناو لێهاتووییان لە راپەڕاندن و وەدیهێنانی ئەركە بنەڕەتییەكانیاندا.
زۆر دەوڵەت هەن هەوڵدەدەن لە ناوەوە دەوڵەت بنیادبنێن لە رێی جیاكردنەوەی مەسەلەی چاكسازیی ئیداری و دامەزراوەیی لە پرۆسەی چاكسازیی سیاسی و كۆمەڵایەتی(لەوانە دەوڵەتانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست). بەڵام (فۆكۆیاما) تێبینی ئەوە دەكات كە كۆمەڵێك رێكاری زانستی، یان نموونەیی، یان میتۆدی بەردەست نین كە دەبێ لە دینامیكییەتی كاری دامەزراوەكاندا پەیڕەوبكرێن. بۆیە جەخت دەكاتەوە لەوەی كە ئیدارە زیاتر لەوەی كە زانست بێت، هونەرە، جەختكردنەوە لە جیاكردنەوەی چاكسازی بەو شێوەیەی سەرەوە دەبێتە هۆی خاترانە و چاودێری و قۆستنەوەی دەسەڵات لە رێی گواستنەوەی داب و نەریتەكانی كۆمەڵگە بۆ ناو دامەزراوە حكوومییەكان. ئەم دۆخە پێویستی بە دۆزینەوەی سیستەمگەلێك هەیە كە لە شێوازەی چالاكییەكانی ئیداری و دامەزراوەیی تێ بگەن و توانای شرۆڤەكردنی زانستییان هەبێت.
بەم شێوەیە پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەت و هێنانەكایەی شكۆ بۆی، وێڕای بەهێزكردنی دامەرزاوەكانی ئێستا، پێویستی بە بنیادنانی دامەزراوەگەلێكی تازەی حكوومی هەیە، بە دیدی (فۆكۆیاما) پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەت یەكێكە لە گرنگترین كێشەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، ئەمەش بە هۆی ئەوەی كە دەوڵەتانی لاواز و شكستخواردوو سەرچاوەی زۆر لە كێشە مەترسیدارەكانی جیهانن، ئەو زیاتر دەڵێت: كە هەندێ لە كێشە و شتە شاردراوەكانی پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەت ناسراون، بەڵام هەندێكی دیكەیان نەناسراون، گرنگترینیان چۆنێتیی گواستنەوەی دامەزراوە بەهێزەكانە بۆ دەوڵەتانی لاواز و شكستخواردوو، بۆیە دەنووسێت:
...، بەڵام گواستنەوەی دامەزراوە گشتییەكان كە ئەركەكانیان چاك راپەڕێنن پێویستیان بە زەینێكی دیاریكراو هەیە. كە بە شێوازی ئاڵۆز كاردەكەن و بەرگەی گواستنەوە دەگرن لە ژینگەیەكەوە بۆ ژینگەیەكی دیكە، بۆیە پێویستە لە گرنگیدان و بیركردنەوە و توێژینەوەی زانستیدا تەركیزی زیاتر بكەین.
ئەم مەسەلە جەوهەرییانە لە پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەتدا، بە تایبەتیش كە ژمارەیەك لە دەوڵەتانی لاواز، یان شكستخواردوو تا ئێستا زۆرن و ئەو رووداوانەی دوای كۆتایی جەنگی سارد هاتنەئاراوە، ئەو دەوڵەتانەی بەدوای خۆیدا هێنا كە لە بەلكانەوە تا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوەڕاستی ئاسیا دەگرێتەوە، هەروەها كارەساتی گەورە و مەترسیداری مرۆییان لێ كەوتەوە، بەتایبەتیش لە بواری مافی مرۆڤ (سۆماڵ، هاییتی، كەمبۆدیا، بۆسنیا، كۆسۆڤۆ، تەیموری رۆژهەڵات و عێراق و ئەفغانستان...هتد) ئەم رووداوانە بوونەهۆی لاوازكردنی دەوڵەت و سەرهەڵدانی دۆخێك لە ناسەقامگیریی كە بووەهۆی هێنانەكایەی كێشەگەلێكی دیكەی مەترسیدار لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا، وەكو داخورانی پرەنسیپی سەروەری و كێشەكانی لەدەستدانی شەرعییەت و چەسپاندنی دیموكراسی. لێرەدا (فۆكۆیاما) دیموكراسی و حوكمڕانیی باش بەیەكەوە دەبەستێتەوە و جەخت دەكاتەوە كە (دامەزراوەی باشی حكومەت دامەزراوەیەكە پێداویستییەكان بە لێهاتوویی و شەفافییەت جێبەجێ دەكات)، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە دەوڵەتی تازە ئەركی جیاواز و هەمەجۆری هەیە و پیادەیان دەكات، شەرعییەتیش قۆرخ دەكات، كە رێگە نادات بە تاكەكان تا هەندێ رەفتار پیادە بكەن، كە فەیلەسووف (هۆبز) بە (شەڕی هەمووانە دژی هەمووان) وەسفیان دەكات. ئەم دەوڵەتە لە هیچ شوێنێكی جیهاندا نییە، كە تائیستاش ناوچەیەكی فراوانی جیهان ئەم جۆرە دەوڵەتە تازەیەیان نییە، بەڵام هەوڵدەدەن كە لەمیانی دەستكردن بە پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەت هەیانبێت، كەچی نەبۆتە هۆی وەدەستهێنانی هەمان ئەنجام، بەڵكو دەرهاویشتەكانی جیاوازبوون كە ئیشكالگەلی جیاواز و پێكناكۆكیان لێ كەوتەوە.
ئەركی زانستی تازەی سیاسەت لە شرۆڤەكردنی ئەم رووداو و دیاردانەدایە، هەروەها لە دەركردنی یاسا و هاوكێشەكان بۆ لێكدانەوەیان، ئەمەش بە واتای دیراسەكردنی چۆنێتیی رێكخستنی پیادەكردنی دەسەڵاتی سیاسی لە دەوڵەتدا، هەروەها ئاراستەكردنی چالاكییەكانی بۆ ئامانجگەلێكی شەرعی. ئەم ئەركە رەهەندگەلێكی فراوان وەردەگرێت، كاتێ زانستی سیاسی رووبەڕووی كێشەی دەوڵەتی لاواز و شكستخواردوو دەبێتەوە. لەم چوارچێوەیەدا گەنگەشەی دوورودرێژی فیكری ئەنجام درا تایبەت بە قەبارە و هێزی دەوڵەت بە رەچاوكردنی هەڵكشانی قەبارە و ئاستی فراوانیی ئەركەكانی دەوڵەت بە شێوەیەك كە رێژەیەكی كەم نا لە پوختەبەرهەمی دەوڵەتان بەكاردێنێت (50% لە ئەوروپا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، 70% لە سوید).
بەڵام ئەم گەشە و فراوانییە لە كار و ئەركەكانی دەوڵەت و چالاكییەكانی زۆر جار بێ توانایی و لاوازییە پێوانەییەكانی لێ كەوتۆتەوە، ئەمەش بۆتەهۆی هێنانەكایەی پەرچەكرداری بەهێز، وەك (تاتچەر لە بەریتانیا و ریگان لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا) كە سەرلەنوێ سەرهەڵدانی بیری لیبڕاڵی بەدواداهات (بەتایبەتیش بیری بیرمەندی نەمسایی-ئەمریكی فردریك فۆن هایك دەربارەی دەوڵەتی خۆشگوزەران و چاودێریی كۆمەڵایەتی)، هەروەها گرتنەبەری سیاسەتگەلی تازە سەبارەت بە كەمكردنەوەی قەبارەی كەرتی حكوومی و مانەوەی ئاستەكانی ئێستای.
دەوڵەتانی گەشەسەندوو و ئەو دەوڵەتانەی لە كۆتایی هەشتاكانی سەدەی رابردوودا لە سیستەمی شیوعییەت چوونە دەرەوە، تووشی (پەتای پەنمایی و هەڵاوسانی دەوڵەت) بوون، كەوتنە نێو قەیرانی قەرزێكی زۆری خنكێنەر و كاریگەریی قووڵیشیان لەسەر ئاستی بەرهەمی خۆماڵیی گشتی هەبوو. ئەم دەوڵەتانە بۆ چارەسەركردنی قەیرانەكانیان پەنایان بردەبەر دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان، بۆ راوێژوەرگرتن كە سیاسەتی نەخوازراوی میللی دەگرنەبەر و رووبەڕووی رەخنەی قورسی ئەكادیمی دەبنەوە، كە بریتی بوون لە بانگەشەكردن بۆ كەمكردنەوەی رۆڵی دەوڵەت، بە جۆرێك كە پێویستە كەمكردنەوەی گشتی و سەرتاپاگیر نەبێت، بەڵكو چەندین كەرت لە دەوڵەتدا هەن كە پێویستە بەهێز بكرێن، سەرئەنجام ئەوە بوو كە سیاسەتی چاكسازیی ئابووریی پەیڕەو كرا و لەلایەن ئەو دەوڵەتانەوە شكستیان هێناوە، ئەو دەوڵەتانەی دوچاری دۆخێكی خراپ كردووە و بە تەواوی كاریگەرییان لە سەر پەرەسەندنی ئابووریدا هەبووە.
2- هێزی دەوڵەت
پرسیارێكی گرنگ دێتە پێشەوە: ئایا دەوڵەت لەم دۆخەدا دەوڵەتێكی بەهێزە، یان دەوڵەتێكی لاوازە؟
(مارتن سایمور لیبست Lipset 1922 -2006) پڕۆفیسۆری ناسراوی ئەمریكیی زانستی سیاسی روونی دەكاتەوە، كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە شێوەیەكی جیا دەوڵەتێكی بەهێزە، لەبەر ئەوەی دامەزراوگەلی تێدایە كە توانای سەپاندنی یاساییان بە زەبری هێز هەیە، (چونكە ئەمریكییەكان لەوانە نین كە گوێڕایەڵ و پابەندی یاسا بن) چ لەسەر ئاستی فیدڕاڵی، یان لەسەر ئاستی لۆكاڵی، لە بەرامبەر ئەو دۆخەشدا، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا خاوەن سیستەمێكی حوكمڕانییە، كە چالاكییەكانی دەوڵەت كۆت دەكات و دامەزراوەكانیشی لە شێوەیەكی سنووردار دروستكراون، بۆ لاوازكردنی دەسەڵاتەكانی دەوڵەت لە كاتی پەیڕەوكردنی دەسەڵاتدا، بەڵام لەسەر ئەم حاڵەش بە دەوڵەتێكی بەهێز و بە توانا دادەنرێت لە دەركردنی یاساكان و سەپاندنیان بە زۆر، لە رووی مێژووەوە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەمیانی شۆڕشێكەوە دژی دەسەڵاتی دەوڵەت دامەزراوە و كولتووری سیاسیشی ئاراستەكراوە بەرە و دانانی كۆتوبەند بەسەر چالاكییەكانی دەسەڵاتی دەوڵەتدا (وەك سیستەمی فیدڕاڵی، جێبەجێ كردنی پرەنسیپی جیاكردنەوەی نێوان دەسەڵاتەكان، حكومەتێكی دەستووری بۆ پاراستنی پرەنسیپەكانی دەستوور و مافی تاكەكان)، لە چوارچێوەی پرەنسیپەكانی ئەو دەوڵەتەدا دەوڵەتێكیی خۆشگوزەران و چاودێریی كۆمەڵایەتی نەبووە.
چەندین ئاماژە لەو نموونەیەدا هەن لەسەر ئەوەی پێویستە جیاوازی بكرێت لەنێوان ئاست و قەبارەی چالاكییەكانی دەوڵەت و هێزی دەسەڵاتی دەوڵەت (توانای دامەزراوەیی).ئەم ئاماژانە زۆر گرنگن بۆ زانینی جیاوازییەكان لە هێزی دەوڵەت لەنێو دەوڵەتە جیاوازەكانی جیهاندا، هەروەها رێكخستنی چوارچێوەی چالاكییەكانی دەوڵەت.
(فۆكۆیاما) لەنێوان ئەركە گرنگ و پێویستەكانی دەوڵەت و ئەركە لاوەكی و ئارەزوومەندییەكاندا.
نیمچە كۆڕایەك هەیە (لەوەتەی سەردەمی ئەرستۆتاڵیس322 پ.ز) كە ئەركە بنەڕەتییەكانی دەوڵەت ئەمانەن: دابینكردنی ئاسایش و پارێزگاریكردن لە سیستەم و بەرگریكردن لە دەوڵەت، ئەمەش پێش دەستەبەركردنی بیمەی تەندروستی و بەخۆڕایی خوێندن. لە راپۆرتەكانی بانكی نێودەوڵەتیشدا هاتووە كە ئەركەكانی دەوڵەت دابەش دەكرێن بەسەر خوارەوە و ناوەڕاست و چالاكدا، هاوكات بەجێهێنانی ئەم ئەركانە دەوەستێتە سەر ئاستی لێهاتوویی دامەزراوەكانی دەوڵەت و كارمەندانی، بەم لێهاتووییە دەوڵەت هەوڵدەدات شكۆ و شەرعییەت وەربگرێت.
3- شكۆی دەوڵەت
شكۆی دەوڵەت بەگوێرەی جیاوازیی سیستەمی سیاسی جودایە، لە سیستەمە دەسەڵاتخوازەكاندا شكۆیەكە بە زۆر سەپێنراوە، كەچی لە سیستەمە دیموكراسییەكاندا ئەو شكۆیە لە رێی شەرعییەتەوە بەدەست دەكەوێت، بە رای (فۆكۆیاما) ئەم شەرعییەتە بەرهەمی كار و چالاكیی دامەزراوە سیاسی و دەستووری و ئیدارییەكانە، بۆیە كاری ئەم دامەزراوانە پێویستە تەنیا چوارچێوەی ئیداری نەگرێتەوە، بەڵكو دەبێ مەسەلەی پەیوەندیی ئەو دامەزراوانە لەگەڵ هاووڵاتیان و ئاستی قبووڵكردنی ئەو دامەزراوانە لەلایەن كۆمەڵگەوە لەبەر چاو بگیرێت، كە سیفەتی شەرعییەتیان بۆ دێنێتەدی.
لەم رووەوە پرۆفیسۆر (هنتگتن Huntington) رایەكی دیكەی هەیە، ئەو پێی وایە دەكرێت ئەو دوو چوارچێوەیەی سەرەوە جیابكرێنەوە و دەتوانرێت سیستەمەكانی حوكمڕانی ببینرێن كە بە تایبەتمەندیی دەوڵەت حوكم دەكەن، بێ ئەوەی شەرعییەت وەربگرن، بۆ نموونە: بەراوردی نێوان یەكێتیی سۆڤییەت و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بەڵام (فۆكۆیاما)پێی وایە كە (روون نییە هەر وا بە ئاسانی بكرێت توانای دەوڵەت لە شەرعییەتەكەی جیابكرێتەوە)، بۆیە شەرعییەت لە رێی سیستەمی دیموكراسییەوە بەدەست دێت، دواتر سەرچاوەی شكۆی دەوڵەت ئەو شەرعییەتەیە كە لەسەر بنەمای دیموكراسی دامەزراوە.
4- شكۆی فەرمانبەر
فەرمانبەر بریتییە لەو كەسەی كە ئەركێكی گشتیی دەوڵەتی لە ئەستۆدایە، بە واتای ئەوەی كە پەیوەستە بە یەكێك لە دەزگاكانی دەوڵەتەوە و لەبەرامبەر كرێیەكدا كە بە یاسا دیاریكراوە، كاردەكات و هەر بەپێی یاساش كۆمەڵێك مافی هەیە، فەرمانبەر لە كارەكەی خۆیدا نوێنەرایەتیی دەوڵەت دەكات و رێزو شكۆی خۆی هەیە، كە لە شكۆو رێزی دەوڵەتەوە سەرچاوەدەگرێت، دەوڵەتیش شكۆی دەبێت كاتێ پشت دەبەستێت بەو شەرعییەتەی لە هاووڵاتیانەوە وەری دەگرێت.
دەوڵەت بۆ پاراستنی شكۆی هاووڵاتیانی یاسا دەردەكات و رێنمایی گونجاو رادەگەیەنێت، لە ئەڵمانیا و بەپێی یاسای بنەڕەتیی ئەڵمانیا (ماددەی 33 بڕگە2) هەموو ئەڵمانییەك مافی گەیشتنی هەیە بە یەكسانی لەگەڵ كەسانی دیكەدا بۆ هەر وەزیفەیەكی جیاواز كە لەگەڵ كارامەیی و لێهاتوویی و توانای پیشەییدا بگونجێت، هەروەها ئەو مافانەشی هەبێت (بەپێی بڕگە 3ی ماددەی سەرەوە) كە پەیوەست نییە بە باوەڕی ئاینیی هاووڵاتی، یان بیروباوەڕ و فەلسەفەی ژیانی تایبەتیی خۆی. لە دەستووری ویلایەتی باڤاریای ئەڵمانیا1946 و لە ماددەی 107دا دووپاتكراوەتەوە كە وەزیفەی گشتی لە بیروباوەڕی ئایینی جیاكراوتەوە.
ئەم ئاراستە ئەڵمانییە پرەنسیپە نەریتییەكان دەگرێتەوە وەكو.
ئەركی فەرمانبەرانی مەدەنیی كە بێلایەن و دڵسۆزی دەستوور بن.
وەزیفەیەك بە درێژایی ژیان.
پرەنسیپی (ئەدا) كە پێویست دەكات تەنیا بەرپرسان لەسەر بنەمای لێهاتوویی و توانای پیشەییان هەڵبژێردرێن.
قەدەخەكردنی مانگرتن.
ئەو ماف و پابەندبوونە تایبەتییانە كاریگەرییان هەیە لە جێبەجێ كردنی ئەو بڕیارانەی كە داڕێژەری یاسا بە رێگای دیموكراسی دەری كردوون، لەگەڵ زەمانەتی باشیی خزمەتگوزارییەكانی دەوڵەت و پاراستنی توانای بەكاربردنی ئیدارەی گشتی.
بۆیە سیستەمی خزمەتی مەدەنی پێویستە لەگەڵ ئەو پرەنسیپە سەنتڕاڵییانە ناكۆك بن، لەگەڵ ئەوەشدا دەستەی یاسادانان بواری هەیە مناوەرە بكات، تاكو بتوانێت یاسای راژەی مەدەنی لەگەڵ گەشەسەندنی كۆمەڵایەتیدا بگونجێنێت.
لە نەمسا دەستووری ساڵی 1920، هەمواركرا و لە ساڵی 1934 لە ماددەی 9 دا بە دەق دەڵێت: ماددەی 9.(1) نابێت وەزیفەی ئیداری لە سەرتاسەری دەوڵەتدا پەیڕە و بكرێت، تەنیا بە پێی یاسا نەبێت.
(2) هەر دەسەڵاتێكی ئیداری بۆی هەیە لە چوارچێوەی دەسەڵاتی خۆیدا، رێنمایی دەربكات بۆ جێبەجێكردنی یاساكان، سەرباری ئەمەش دەسەڵاتی ئیداری بە روونی بە پێی یاسا رێگەی پێ دراوە.
لە عێراقیش هەر لەسەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق لە 1921 دەوڵەت گرنگیی داوە بە وەزیفەی گشتی و لە یاسای بنەڕەتیی عێراقدا لە ساڵی 1925 و لە ماددەی 18دا دیاریكردووە كە تەنیا عێراقییەكان ئەو وەزیفە گشتییە مەدەنی و سەربازییانە وەردەگرن. لە دەستووری 1964 و لە ماددەی 17 دا هاتووە: وەزیفە گشتییەكان دەدرێنە ئەو كەس و فەرمانبەرانەی دەوڵەت كە بەجێگەیاندنی كاری وەزیفییان خزمەتكردنی گەلە، دەستووری ئەیلوولی 1968یش لە ماددەی 11دا ئاماژەی بە مەسەلەی مافی لەئەستۆگرتنی وەزیفەكانی گشتی نەكردووە، بەڵكو تەنیا لە ماددەی 63 و بڕگەی ج دەڵێت: ئەنجومەنی وەزیران دەسەڵاتی هەیە لە دامەزراندنی فەرمانبەرانی مەدەنیی دەوڵەت و بەرزكردنەوەی پلە و پۆست و كۆتایی هێنان بە راژەیان و خانەنشینكردنیان بە پێی یاسا. بەڵام دەستووری 2005 لە ماددەی 107 دا ئاماژە دەكات بۆ دامەزراندنی ئەنجومەنی گشتیی ئیتیحادیی راژە بۆ رێكخستنی كاروباری گشتی، لە پرۆژەی 2009ی دەستووری هەرێمی كوردستانی عێراقدا و لە ماددەی 74 و بڕگە 13 بۆ دامەزراندن و بەرزكردنەوەو دەركردن و لابردنی فەرمانبەران و خانەنشینكردنیان بەپێی یاسا دەسەڵاتەكان دراونەتە ئەنجومەنی وەزیران.
لە عێراقدا و لەسەردەمی پاشایەتی دوو یاسا بۆ رێكخستنی كاروباری فەرمانبەران دەرچوون، یەكەمیان لە ساڵی 1929 و دووەمیش لە ساڵی 1936 كە چەندین ئەركی خستە ئەستۆی فەرمانبەر بەپێی ماددە 3ی یاسای ژمارە 41ی ساڵی 1929 كە بەم شێوەیە هاتووە، لەسەر فەرمانبەر پێویستە:
1. بەپێی یاساو رێنماییەكان ئەركی خۆی راپەڕێنێت و رەفتاری لەگەڵ شەرەفی وەزیفەكەی گونجاو بێت.
2. نهێنیی كاروباری وەزیفەكەی بپارێزێت.
3. بەشداری لە زیادكردنەكاندا نەكات.
4. كەسە نزیكەكانی دانەمەزرێنێت.
5. بەشداری لە چالاكییە سیاسییەكاندا نەكات.
بەڵام یاسای ژمارە 69ی ساڵی 1936 لە ماددەی 4 دا بەدەق دەڵێت:
1. لەسەر هەموو فەرمانبەرێك ئەم ئەركانە پێویستە:
أ- بەپێی یاسا و رێنماییەكان ئەركەكانی سەر شانی راپەڕێنێت و گوێڕایەڵی ئەو فەرمانانە بێت كە لە سەرۆكەكانییەوە و لە چوارچێوەەی وەزیفەكەی بۆی دەردەچن.
ب- پاراستنی ئەو نهێنییانەی لێیان ئاگادارە لە وەزیفەكەیدا و ترسی ئەوە هەیە لە دزەپێكردنیاندا زیان بە دەوڵەت و خەڵك بگەیەنێت، ئەگەر بیاندركێنێت، یان لەلایەن سەرووی خۆیەوە پێی راسپێردراون كە تا دوای كۆتایی راژەكەی بیانپارێزێت.
ج- بەكارنەهێنانی دەسەڵاتی فەرمیی خۆی لە یەكلاییكردنەوەی كێشە تایبەتییەكانی و ئەنجامنەدانی هەر كارێك لەگەڵ شەرەفی وەزیفەكەیدا نەگونجێت، چ لە ئەركەكەیدا، یان لە دەرەوەدا بە شێوەیەكی ئاشكرا.
2. فەرمانبەر ئەگەر سەرپێچیی ئەركەكەی كرد، سزادەدرێت بە بڕگە یەكی ئەو ماددەیە، ئەویش بە بەندكردن كە لە ساڵێك كەمتر نەبێت و لە پێنج ساڵ زیاتر نەبێت، لەگەڵ پێشێل نەكردنی ئەو سزا توندانەی لە یاسادا هاتوون.
3. دووركەوتنەوە لەمانەی خوارەوە:
أ- قەرزكردنی نیوەی مووچەی ساڵانەی بێ رەزامەندیی سەرۆكەكەی و ئیش پێ كردنی بۆ سوودوەرگرتن لە كشتوكاڵ و پیشەسازی و هەموو مامەڵەكانی دیكە بە مەبەستی قازانجكردن، جگە لە بەشداریكردن لە كۆمپانیای پشكدار و سپاردنی پارە لە بانكەكان و بەڕێوەبردن و چاندنی موڵك و زەوی و كاری ئەوقاف كە خۆی خاوەنییەتی، یان برا و هاوژین، یان ئەوانەی سەرپەرشتییان دەكات.
ب- بەشداریكردن لە زیادكردنی فەرمی و لە كەمكردنەوەكاندا كە راسپێردراوە بیكات.
ج- چوونی بۆ شوێنە گشتییەكان كە لەگەڵ كەسایەتی و وەزیفەكەیدا ناگونجێن.
د- قوماركردن بە هەموو جۆرەكانیەوە.
هـ - دەركەوتن بە سەرخۆشی لە شوێنی گشتیدا.
و- ئینتیماكردن بۆ كۆمەڵە، یان یانەی سیاسی و كاركردن لە كاروباری حزبیی سیاسی و بڵاوكردنەوەی وتاری سیاسی لە رۆژنامەو گۆڤارەكاندا بە واژۆی ئاشكرا و خوازراو.
ز- كەسێكی نزیكی خۆی لە پلە یەك، یان دوو، یان سێ لە وەزیفە دابمەزرێنێت، كە لەژێر ئیدارەی خۆیدایە.
بەڵام لە سەردەمی كۆماریدا هیچ یاسایەك تایبەت بە رێكخستنی كاروباری فەرمانبەران دەرنەچووە، جگە لە ساڵی 1991 كە یاسای ژمارە (14) دەرچووە و تێیدا هاتووە:
بەشی دووەم
ئەركەكانی فەرمانبەر
ماددە 3
وەزیفەی گشتی راسپاردنێكی نیشتمانی و خزمەتێكی كۆمەڵایەتییە و ئامانج لێی بەرژەوەندیی گشتی و خزمەتكردنی هاووڵاتیانە لەبەر رۆشنایی ئەو بنەما یاساییە جێبەجێكراوانە.
ماددەی 4
فەرمانبەر بەو ئەركانە پابەندەبێت:
یەكەم: بەجێ گەیاندنی ئەركەكەی لەلایەن خۆیەوە و بە دەستپاكی و هەست كردن بە بەرپرسیارێتی.
دووەم: پابەندبوون بە كاتەكانی كار و ئامادەنەبوونی بێ مۆڵەت، تەرخانكردنی هەموو كاتی دەوامی فەرمی بۆ كاركردن.
سێیەم: رێزگرتنی سەرۆكەكانی و پابەندبوون بە مۆرال و رەوشت لە قسەكردن لەگەڵیانداو، گوێڕایەڵیی فەرمانەكانیان تایبەت بە ئەركەكانی لەو سنوورەی كە یاساو رێنماییەكان رێگەیان پێداوە، ئەگەر ئەو فەرمانانە پێچەوانە بوون ئەوا فەرمانبەر دەبێ ئەو سەرپێچییانە بۆ سەرەوەی خۆی بنووسێت و پابەند نەبێت بەو فەرمانانە، مەگەر سەرۆكەكەی بە نووسراو دووپاتی بكاتەوە، ئەوكاتە سەرۆكەكە خۆی بەرپرسیار دەبێت.
چوارەم: مامەڵەكردنی باش لەگەڵ ئەوانەی خوارەوەی خۆی بەشێوەیەك كەرامەتیان پارێزراو بێت.
پێنجەم: رێزگرتنی هاووڵاتیان و ئاسانكاری بۆ راپەڕاندنی مامەڵەكانیان.
شەشەم: پارێزگاریكردنی سامانی دەوڵەت كە لەژێر دەستیدایە و بەكارهێنانی بە شێوەیەكی دروست.
حەوتەم: پاراستنی زانیاری و بەڵگەنامەكان كە بە حوكمی وەزیفەكەی لێیان ئاگادارە ئەگەر نهێنی بوون، یان بترسێت لەوەی ئاشكرایان بكات و زیان بە دەوڵەت و كەسەكان بگەیەنێت، یان فەرمان لە سەرەوەی خۆی بە پاراستنیان دەرچووبێت، ئەو ئەركەش تاكو دوای كۆتایی راژەكەی بەردەوام دەبێت، دوای خانەنشینی یان كۆتاییهێنان بە راژەكەی بە هەر شێوەیەك بێت، نابێ هیچ بەڵگەنامەیەكی نهێنی و فەرمی لا بمێنێت.
هەشتەم: پاراستنی كەرامەتی وەزیفەی گشتی و دووركەوتنەوە لە هەر شتێك كە رێزگرتنی پێویست لەكەداردەكات، چ لەكاتی وەزیفەكەیدا، یان لە دەرەوەی كاتی دەوامی فەرمی.
نۆیەم: دووركەوتنەوە لە قۆستنەوەی وەزیفەكەی بۆ بەدیهێنانی سوود، یان قازانجی تایبەتی بۆ خۆی و كەسانی دیكە.
دەیەم: گەڕاندنەوەی هەر شتێك كە لای بێت لە ئامێر و ئامراز بۆ شوێنی تایبەتی خۆیان دوای كۆتایی كاری رۆژانە جگە لەوەی كە سروشتی كارەكەی ئەوە بخ?