نایجیریا بە دەوڵەمەندترین دەوڵەتی ئەفریقیا دادەنرێت، هەروەها بە گەورەترین دەوڵەتی ئەو كیشوەرە لە رووی ژمارەی دانیشتووان كە لە (190)ملیۆن تێپەڕدەكات، یەكێكیشە لە دو دەوڵەتانەی كە نەوت بەرهەم دێنن، لەگەڵ ئەوەشدا گەلەكەی لەوپەڕی هەژاری و بێكاری و تیرۆری مەترسیدارو گەندەڵیی ژێرخانی دەوڵەتدا دەژین، نایجیریا لە (250) هۆز پێكدێت، بەڵام گەورەترینیان دوو هۆزن، (هۆسا) لە باكووری وڵات و زۆرینەیان موسڵمانن، هۆزی (ئیبۆ) لە باشوور كە كریستیانن، موسڵمانان 60%ی ژمارەی دانیشتووانی نایجیریان، بەڵام دیارە سازانێك لەنێوان باكوورو باشووردا هەیە بۆ دەستاودەستكردنی ئاشتییانەی دەسەڵات لە نێوانیاندا، پێش سەربەخۆیی نایجیریا لە ساڵی 1960دا كۆلۆنیالیزمی بەریتانیا حوكمڕانی رەهای ئەو وڵاتە بوو، لەوەتەی سەربەخۆیی و تا دامەزراندنی كۆماری چوارەم لە ساڵی 1999دا، ئەو وڵاتە بەهۆی كودتاگەلی سەربازییەوە سەقامگیر نەبووە، شەش كودەتای سەربازی لە نایجیریا روویانداوە، كە بوونەتەهۆی كاولكاری و بێسەروبەری و دواكەوتن و كۆچكردن و كوشتن و برسێتی و هەژاری و بێكاری، لەگەڵ ئەوەشی كە دەوڵەتێكی دەوڵەمەندە بە سامانی سرووشتی، بەڵام نەفرەتی نەوتیان لێ كەوتووە، وەك چۆن لە عێراقیش بە هەمان شێوە، چونكە لە هەر شوێنێك نەوت هەبێت كۆلۆنیالیزم لەوێیە، ئەو وڵاتە بۆ ماوەی (28)ساڵ لەژێر حوكمڕانیی سەربازیدا بوو، یەكەم كۆماری نایجیریا لە ساڵی (1960) دامەزراو تا ساڵی(1966) بەردەوام بوو بە سەرۆكایەتیی بنجامین نمادی ئەزیكیوی كە لە ساڵی(1963) تا ساڵی(1966) حوكمی كرد، دواتر سوپا لە ساڵی (1966)تا(1979) حوكمڕانیی گرتەدەست، دوای ساڵێك لە حوكمڕانیی سوپا واتا لە (1967) شەڕی ناوخۆ لەنێوان باكوورو باشوور هەڵگیرساو بۆ ماوەی سێ ساڵ واتا هەتا(1970) بەردەوام بوو، ئەو كاتە باشوورییەكان كە كریستیانن داوای جیابوونەوەیان لە دەوڵەتی فیدڕاڵی كرد، كۆماری (بیافرا Republic of Biafra)یان راگەیاند، بەڵام حكومەتی فیدڕاڵ ئەو حەزو ئامانجەیانی پووچەڵ كردەوە، شەڕوشۆڕ بووە هۆی كوشتنی زیاتر لە یەك ملیۆن كەس، دواتر كۆماری دووەم لە نێوان (1979 بۆ 1983) دامەزرا، بەڵام ژەنەڕاڵ و سەرۆكی ئێستا (محەمەد بوخاری) كودەتایەكی سەربازی لە ساڵی(1983) بەرپاكرد و تا ساڵی(1985) بەردەوام بوو، دوای ئەو ژەنەڕاڵ ئیبراهیم بابانجیدا كودەتایەكی دژی محەمەد بوخاری ئەنجام دا، لە ساڵی (1993) بڕیاری دا، هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بكرێت بۆ گۆڕینی حوكمی سەربازی بۆ مەدەنی، بەڵام پرۆسەكە شكستی هێنا. وەزیری بەرگری و سەرۆكی سوپاسالاری نایجیریا ژەنەڕاڵ سانی ئەباچا لە ساڵی (1993) كودەتایەكی سەربازی بەرپاكرد و بەڵێنی دا كە هەڵبژاردنێكی پاك و بێگەردی دیموكراسی ئەنجام دەدات، بەڵام بەڵێنەكەی نەبردەسەرو لە (1998)دا كۆچی دوایی كرد، دوای ئەو ژەنەڕاڵ عەبدولسەلام ئەبوبەكر دەسەڵاتی گرتەدەست و پابەندی بەڵێنەكە بوو، لە ساڵی (1999) هەڵبژاردنێكی پاك و بێگەرد لە وڵات ئەنجامدرا، كە بەپێی چاودێرانی نێودەوڵەتی پاكترین هەڵبژاردن بوو لە مێژووی نایجیریادا، لەسەر ئەم بنەمایە كۆماری چوارەم دامەزراو دەسەڵات بوو بە مەدەنی، لەم هەڵبژاردنەدا ژەنەڕاڵی كریستیانی خانەنشین (ئۆلیسجیۆن ئۆباسانجۆ) سەركەوتنی بەدەستهێنا، دواتر كابینەی دووەمی لە (2003) پێكهێنا، كەچی لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی (2007)دا عومەر بارادوا سەركەوت، بەڵام لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی (2010) گۆدلاك جۆناسان و لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی (2015)دا موحەمەد بوخاری بردیانەوە، ئەوەی دوایی تائێستاش هەر حوكمڕانی نایجیریایە.
ئەم پێشەكییە كورتەم لە مێژووی سیاسیی نایجیریا خستەڕوو، تاكو بشێین لە ئیسلامی سیاسی و قۆناخەكانی پەرەسەندن بەتایبەتیش گرووپی بۆكۆحەرام تێبگەین. كاتێ گەندەڵیی ئیداری و سیاسی و هەژاری و برسێتی و بێكاری و توندوتیژی سەرهەڵدەن، گرووپگەلێكی توندڕەوەیش لەو ژینگانە سەرهەڵدەدەن، گرووپی بۆكۆ حەرام لەم ژینگەیە پەیدابوو، كە گرووپێكی توندڕەوی ئایینی و ئیسلامییە، ئەم ناوەش میدیاكاران لێیان نا، چونكە وشەی بۆكۆ حەرام Boko Haram بە زمانی هۆزی (هۆسا) بە واتای (كولتووری رۆژئاوا حەرامە) و ناوی راستەقینەشی (گرووپی ئەهلی سوننە بۆ بانگخوازی و جیهاد)ە، كە سەر بە ولایەتی بۆرنۆی نایجیریایە لە باكووری وڵات كە زۆرینەیان موسڵمانن، ئەم ولایەتە بڕوایان بە مەهدەوی هەبوو، هەڕەشەش بوو بۆسەر بەرژەوەندییەكانی كۆلۆنیالیزمی بەریتانیا، بۆیە بەریتانیا پشتگیریی خەلافەتی ئیسلامی دەكرد لە ولایەتی (سۆكۆتۆ) كە عوسمان فودی لە(1804 بۆ 1903) دایمەزراند، بە مەبەستی وەرگرتنەوەی شەرعییەت لە ولایەتی برۆنۆ، ئەمە لە ساڵی 1809 روویدا كاتێ سەركردەكانی ولایەتی برۆنۆ لە وڵات وەدەرنران، كە زۆربەیان گەنج بوون، ئەم كارەش تووڕەیی لای ئەو گەنجانە زیادكردو رووبەڕووی پەراوێزخستن بوونەوە، لە ئەنجامی ئەمەدا ئەو گەنجانە كەوتنە ژێر كاریگەریی فیكری جیهادیی سەرۆكە جیهادییەكان كە لە مێژوودا خەباتیان كردووە لە نایجیریا و نەیجەرو كامیرۆن، لەوانە: مایادیاكو لە سنگامبیا (1867 كۆچی دوایی كردووە)، حاجی عومەر سەعید تەعل لە مالی(1864 كۆچی دوایی كردووە)، عوسمان فودی (1817كۆچی دوایی كردووە)، ئەو سەركردانە سەرچاوەی ئیلهامی گرووپی بۆكۆ حەرام بوون بۆ سەرهەڵدانی فیكری جیهادو دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی لە نایجیریا.
محەمەد یوسف دامەزرێنەری گرووپی بۆكۆ حەرام
لە هەشتاكاندا محەمەد یوسف ئەندام بوو لە رێكخراوی گرووپی ئیخوان موسلمین بە سەرۆكایەتیی ئیبراهیم زكزكی، بەڵام كاتێ محەمەد یوسف بۆی دەركەوت كە زكزكی بە شۆڕشی ئێران كاریگەرەو مەیلی شیعەی ئێرانی هەیە، لێی جیابۆوە، هەروەها گرووپێكی دیكەش لە گرووپەكەی زكزكی جیابۆووە كە بە گرووپی نوێخوازیی ئیسلامی ناسرابوو، لە ساڵی 1994دا محەمەد یوسف لە گرووپی ئەبوبەكر جومی سەركردەی گرووپی نەهێشتنی بیدعە و دامەزراندنی سوننە نزیك بووەوە كە لە ساڵی 1992 دایمەزراندبوو، ئەبوبەكر لە حەفتاكاندا گەورە دادوەری باكووری نایجیریا بوو، بەڵام محەمەد یوسف لەگەڵیدا نەمایەوە، چونكە مەیلی توندڕۆی فیكریی ئەو لەگەڵ گرووپە پەروەردەییە چاكخوازییە ئاشتیخوازییەكاندا یەكی نەدەگرتەوە، دادوەر ئەبوبەكر جومی میانڕۆ بوو و لەسەر بەرنامەی عوسمان فودیی دامەزرێنەری خەلافەتی (سۆكۆ) بوو، ئەو كەسەی كە گەنجانی ولایەتی برۆنۆ ددانیان پێدا نەدەنا، چونكە بە بڕوای ئەوان نۆكەری كۆلۆنیالیزمی بەریتانی بوو، لەگەڵ كودەتا سەربازییەكەی لە ساڵی1933دا ژەنەڕاڵ سانی ئەباچا دەستی كرد بە لاوازكردنی خەلافەتی سۆكۆتۆ و سوڵتانی دەستگیركرد، خەلیفەیەكی لایەنگری خۆی دانا، بەڵام لەگەڵ هاتنی ژەنەڕاڵی كریستیانی خانەنشین (ئۆلیسجیۆن ئۆباسانجۆ) لە ساڵی 1999دا هێزی سیاسی گواسترایەوە بۆ باشوور واتا بۆ كریستیانەكان، هەرچەندە موسڵمانان لە باكوور زۆرینە بوون، ئەم رەفتارو هەڵوێستانە گەنجانی باكووریان هاندا كە زیاتر حكومەت رەتبكەنەوە، بۆیە لە ساڵی 2002دا توانییان (12) ولایەت لە باكووری وڵات كۆنتڕۆڵ بكەن و شەریعەت جێبەجێ بكەن، بەڵام دابڕانێك لەنێوان دەسەڵاتی باكوورو گەنجان هاتەئاراوە، ئەوە بوو دواتر گرووپی بۆكۆ حەرامیان بە سەرۆكایەتیی محەمەد یوسف پێكهێنا، محەمەد یوسف لە ساڵی 2002دا گرووپێكی تایبەت بە خۆی دامەزراند بە ناوی (گرووپی ئەهلی سوننە بۆ بانگخوازی و جیهاد) كە دواتر بوو بە گرووپی (بۆكۆ حەرام)، پەیامێكیشی نووسی بەناوی (ئەمە بیروباوەڕمان و بەرنامەی بانگخوازیمانە)، ئەم پەیامەی لەنێو پەیڕەوكارانیدا بڵاوكردەوە، تا دواتر ئەوان فیكری گرووپەكە لە وڵاتدا پەخش بكەن، هەروەها پەیامی (حەق هات) بەناوێكی خوازراوی عەلائەددین بەرناوی پەیدابوو، فەلسەفەی گرووپەكە تەكفیركردنی دەوڵەتی نایجیریا بوو بەوپێیەی دەوڵەتێكی عەلمانییە و شەریعەتی ئیسلام پەیڕەو ناكات، ئەم گرووپە بە تاڵیبانی نایجیریا ناویان دەركرد، لە ساڵی 2004دا بنكەیەكیان لە گوندی كنامای باكووری ولایەتی یوبی بەناوی ئەفغانستان وەك شانازیكردن بە جیهادی تاڵیبان دامەزراند، یەكەم هێرشی چەكدارییان لە ساڵی 2003 لە باكووری نایجیریا واتا لەنێو موسڵماناندا ئەنجامدا، ئەو گرووپە لە پێنج ولایەتی باكووری رۆژهەڵاتدا بڵاوبۆوە كە بریتین لە (گۆمبی، ئادماوا، برۆنۆ، یۆبی، باوشی)، هەروەها لە ویلایەتەكانی باكووری رۆژئاوا (كانۆ، جیگاوا، كاتسینا، سۆكۆتۆ، كبی)، دواتر كاریگەریی لە دەوڵەتانی دراوسێی وەك نەیجەر و چاد و كامیرۆن بڵاوبۆوە. محەمەد یوسف لە بەرهەڵستیكردنی چەكدارانەی دەوڵەت بەردەوام بوو، تا لە ساڵی 2009دا كوژرا، ناكۆكیی زۆر روویدا سەبارەت بەو كەسەی كە جێی دەگرێتەوە، ئەوە بوو سێ گرووپ لێی جیابۆوە، گرووپێك بە سەرۆكایەتیی كوڕەكەی محەمەد یوسف كە بە دەوڵەتی ئیسلامی لە رۆژئاوای ئەفریقیا ناسرابوو، گرووپێكیش بە سەرۆكایەتیی ئەبو موسعەب بەرناوی كە نوێنەرایەتیی داعشی ئەبوبەكر بەغدادی دەكرد، بەڵام دواجار لە بەرژەوەندیی ئەبوبەكر شیكاو یەكلایی بۆوە كە بوو بە جێگرەوەی محەمەد یوسف، گرووپی بۆكۆ حەرام هەموو كەسێكی تەكفیر دەكرد كە پەیوەندیی بە رۆژئاواوە هەبووایە، هەر بۆیە دیموكراسی و دەستوورو پەرلەمان و خوێندنیشی رەتكردەوە، كاتێ ئەبوبەكر شیكاو دەسەڵاتی گرتەدەست ئەو قسەیەی كرد: (قورئانی پیرۆز فێری كردووین كە دیموكراسی و دەستوورو خوێندنی رۆژئاوا رەت بكەینەوە)، هەرچەندە دیموكراسی ئامرازێكە بۆ تێپەڕاندنی جەور و ستەم بە گوتەی فەیلەسووفی نەمساوی كارل پۆپەر، بۆیە لە سەردەمی ئەودا توندوتیژیی تایفەگەری و كاری نهێنی و توندوتیژیی خوێناوی دەستی پێكرد، ئەوە بوو لە سەردەمی سەرۆك گۆدلاك جۆناساندا(270) قوتابیی كچ لە قوتابخانەی دواناوەندیی شەیبۆك رفێنران، بۆ ماوەی هەزار رۆژ لە 2014 تا 2017 بە دیلی لایان مانەوە، بە دڵنیاییەوە ئەوانە كاریگەریی زانایانی قاعیدەو داعشیان بەسەرەوە بوو، ئەوەی پەیوەستە بە خوێندن و قوتابخانەكانەوە ئەبو محەمەد مەقدیسیی ئوردنی كە شێخ ئەبو مەسعەی زەرقاوییە پەیامێكی دژی ئەم جۆرە خوێندنە دەركرد بە ناوی (ئامادەكردنی سەركردەی شۆڕەسوار بە جێهێشتنی گەندەڵیی قوتابخانەكان)، دوای كوشتنی محەمەد یوسف بە ساڵێك واتا لە 2010دا ئەبوبەكر شیكاو كە جێگرەوەی ئەو بوو بەیعەتی بە ئوسامە بن لادنی سەركردەی رێكخراوی قاعیدە دا، ئوسامە بن لادنیش پشتیوانیی ماددی و لۆجیتسیی پێشكەش كرد، هەماهەنگیشی لەنێوان ئەو و لقەكانی قاعیدە بەتین كرد، بەتایبەتیش لە سۆماڵ (بزووتنەوەی لاوانی موجاهید)، هەروەها لە لیبیا و مالی و مەغریبی عەرەبی و وڵاتانی دیكە و مەشقیشی بە لاوان كرد. لەبەر ئەوەی گرووپەكە چالاك بوو و وڵاتی خستەنێو شەپۆلێكی توندوتیژی و خوێناوییەوە كە دوای كوشتنی محەمەد یوسف بۆ ماوەیەكی كەم وەستابوو، لە ساڵی 2015دا ئەم گرووپە بەیعەتی دا بە رێكخراوی داعش بە سەرۆكایەتیی ئەبوبەكر بەغدادی، وا دیارە هەر كاتێ بزووتنەوەیەكی خوێناویتر و توندڕەوتر سەرهەڵبدات، بۆكۆ حەرام بەیعەتی پێ دەدات. سەرۆكی نایجیریا جۆناسان لە ساڵی 2013دا رایگەیاندبوو كە هاوسۆزییەكی میللی لەگەڵ ئەم بزووتنەوەیەدا هەیە لەناو دامەزراوەكانی دەوڵەت، ئاسایشی نایجیریا تۆڕێكی سیخوڕیكردنی بۆكۆ حەرامی لە فڕۆكەخانەی ئەبوجای نێودەوڵەتیی پایتەخت ئاشكراكرد، كە سەرۆكەكەی گەنجێكی تەمەن چواردە ساڵان بوو، لە ساڵی 2015دا سەرۆكی خزمەتگوزارییەكانی كۆچ لەسەر كار لابرا، لەبەر ئەوەی ڤیزای هاتنەناوەوەی دابوو بە شێخی لوبنانی ئەحمەد ئەسیر حوسەینی كە لە دادگا داواكراوبوو، بە تۆمەتی ئەوەی كاری تیرۆریستی لە بەیروت ئەنجامدابوو، بەڵام لە هەمان ساڵدا لە فڕۆكەخانەی بەیروت دەستگیركرا.
ئاشكرایە كە توندوتیژیی چەكداری لەلایەن بۆكۆ حەرامەوە لە ساڵی 2009 و لە سەردەمی سەرۆك جۆناسان كە كریستیان بوو زۆر پەرەی سەندبوو، بۆیە دەبینین كە ئەم دیاردەیە لە سەردەمی سەرۆك بوخاری كەم بۆتەوە، كاریگەریی ئەم گرووپە لە ئەفریقیا بەتایبەتیش لە مالی زیادی كردووە، كاریگەریی بۆكۆ حەرام لەسەر گەنجانی مالی گەیشتە ئەو راددەیەی كە هەندێكیان بە پێخاوسی رێ بكەن، لەجیاتی بەكارهێنانی پێڵاوی بیانی، ئەمە وێڕای چەندین دیاردەی سەرسوڕهێنەری رۆژئاوا، چونكە بە تەواوی ئەو گرووپە داعشیی ئەفریقییە، كاتێ دەستی كرد بە لەناوبردنی نەیاران تەنانەت موسڵمانانیش، بۆیە بۆكۆ حەرام گرووپی ئەبوبەكر جومیی دادوەری موسڵمان و میانڕەوی بە كافر لەقەڵەم دا، بە بیانووی هاوكارییان لەگەڵ «حكومەتی كافر و عەلمانیی نایجیریا»، لەوەش سەیرتر ئەم گرووپە لە ساڵی 2014 شێخ محەمەد ئەوەل ئادەم ئەلبانی و هاوسەرەكەی و كوڕەكەیان تیرۆر كرد، چونكە رەخنەی لە گرووپەكەو فیكرە توندڕۆكانی گرتبوو.
گرنگترین بیروباوەڕەكانی ئەم گرووپە
1. بانگەشەكردنی حاكمییەت، ئەمەش بیدعەیەكە سەید قوتب دایهێنا، عومەر عەبدولڕەحمان میسری بنەماكانی دامەزراند، بە واتای تەكفیركردنی حوكمی دانانی و دیموكراسی و پەرلەمان و دەستوور، چونكە ئەمە پێچەوانەی ئیسلامە، ئەبوبەكر شیكاو دەڵێت: ئێوە دەڵێن: دەسەڵات لە خەڵكەوە بۆ خەڵكە، واتا دەبێ خەڵك حوكمی یەكدی بكات، بەڵام خوا دەڵێت: دەسەڵات تەنیا بۆ ئەوە، تەنیا حوكمی ئەویش لەسەر زەوی جێبەجێ دەكرێت.
2. دامەزراندنی دەوڵەتێكی ئیسلامی و بەیعەتدان بە خەلیفەو جێبەجێكردنی شەریعەتی ئیسلام، كاتێك خەلافەتی ئیسلامییان لە ساڵی 2014 راگەیاند، گوتیان: هەر كەسێك بەیعەت بە خەلافەت نەدات كافرە و لە میللەتی ئیسلام دەرچووە، شیكاو قسەی لەگەڵ سەركردە موسڵمانەكانی چادو نەیجەر كرد، كاتێ داوای هاوپەیمانیی ئەفریقان كرد دژی بۆكۆ حەرام، پێی گوتن: ئێوە پێتان وایە موسڵمانن؟ دەمامكی رووتان داماڵن، دەبێ بزانن كە ئێوە شەڕ لەگەڵ خوا دەكەن.
3. حەرامكردنی خوێندنی رۆژئاوایی بە هەموو جۆرەكانیەوە، لێرەوە بۆكۆ حەرام ناونرا، چونكە خوێندن پێش هاتنی كۆلۆنیالیزم و مژدەبەخشەكان ئیسلامی بووە، دواتر بەڕۆژئاوایی كرا، ئەمەش كفرە.
4. پێویستە ماڵی كوفر جێبهێڵرێت و رووبكرێتە ماڵی ئیسلام، ئەمەش لەپێناو دامەزراندنی دەوڵەتێكی ئیسلامی، ئەوەی بەجێی نەهێڵێت، دیارە بەو كوفرە رازییە.
گرووپی بۆكۆ حەرام تا ئێستاش هەڕەشەن بۆ حكومەتی نایجیریا، هەموو سەرۆكەكانی موسڵمان و كریستیان نەیانتوانی لەناویان بەرن، ئەوان تا ئەمڕۆش لە سەرتاسەری ئەفریقیا بڵاوبوونەتەوە، هەروەك سەرۆكی ئێستای نایجیریا محەمەد بوخاری دەڵێت: بە بۆمبێكی دانراوە و كاتی هەژمار دەكرێن.