فۆكۆیاما لەبارەی مامۆستاكەی، هنتنگتن، دەنووسێت
بەبۆنەی تێپەڕبوونی 25 ساڵ بەسەر بیردۆزەكەی
لەبارەی پێكدادانی شارستانییەتیەكانەوە



«لە یەكێك لەو گفتوگۆیانەی بەشداریم كرد تێدا لەبارەی (هنتنگتن)ـەوە لە دوای كۆچی دواییەوە لە كانوونی یەكەمی ساڵی 2008دا، ئەوەی سەرنجدرا ئەوە بوو كە زۆرێك لە قوتابییەكانی گوزارشتیان لە خۆشەویستی و رێزی خۆیان كرد بۆی، ئیدی وەك كەسایەتییەك بێت، یان وەك زانایەك، بەڵام دواتر گوزارشتیان كرد لە ناكۆكبوونیان لەگەڵ هەندێ لە بیرۆكە دیاریكراوەكانی كە گەڵاڵەی كردبوون. من یەكێك بووم لەوان. بە چەشنی زۆرێك لە تیۆرسیتە كۆمەڵایەتییە مەزنەكان لە رابردوودا، بەشداریكردنی ئەو لەوەدا نییە كە ئەو لە هەموو شتێكدا راست و درووست بوو. لەبری ئەوە، مەزنیی ئەو لەوەدایە كە تێڕوانینی گەورەی لە بوارێكی بەربڵاودا گەڵاڵە كردووە، ئەو چەمكانەی ئەو دایڕشتن دواتر بوونە رێگایەك كە بە هۆیەوە خەڵكی بیریان دەكردەوە و گفتوگۆیان دەكرد. ئەمە بۆ بیردۆزی پێكدادانی شارستانییەتیەكان راست بوو، هەروەك ئەوەی لە زۆرێك لە نووسینە زۆر و زەوەندەكانیشدا راستە.»
فرانسیس فۆكۆیاما


لە توێژینەوەیەكی گرنگدا كە بیریاری ئەمریكی (فرانسیس فۆكۆیاما) لە گۆڤارێكی ئەمریكی مەحكەمدا-The American Interest- بڵاوی كردەوە بە ناوی
THE CLASH AT 25: Huntington’s Legacy

پێكدادان لە ساڵی 25ەمیدا: میراتی هنتنگتن
بە بۆنەی تێپەڕبوونی 25 ساڵ بەسەر خستنەڕووی (تیۆری پێكدادانی شارستانییەتیەكان) لەلایەن مامۆستاكەیەوە، بیریار (سامویل هنتنگتن). لەم توێژینەوەیەدا (فۆكۆیاما) بە ئەخلاقیەتێكی بەرزەوە مامەڵە دەكات، كاتێك بە رێز و ئەدەبەوە قسە لەبارەی بیریارێكەوە دەكات كە لەسەر دەستی ئەو فێربووە.
(فۆكۆیاما) توێژینەوەكەی خۆی دەستپێدەكات بە وتنی ئەوەی كە لەوەتەی (هنتنگتن) بیردۆزەكەی خۆی خستەڕوو لەبارەی پێكدادانی شارستانییەتیەكانەوە، بەپێچەوانەی ئەوەی (واتە فۆكۆیاما) لە تیۆرەكەی خۆیدا باسی دەكات لە بارەی كۆتایی مێژوو لە ژمارەیەكی زۆر موحازەراتی سەرەتایی لە بارەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانەوە، ئەوا هەردووكیان ناكۆك بوون بە یەك و لەم رێیەوە (فۆكۆیاما) دەگاتە ئەو دەرئەنجامەی خوارەوە
«پێدەچێت لەم ساتەوەختەدا هنتنگتن براوە بێت»
At the moment، it looks like Huntington is winning.
(فۆكۆیاما) دەست بە دەستنیشانكردنی دیاردەیەكی مەترسیدار دەكات كە رووبەڕووی دیموكراسیی لیبڕاڵی دەبێتەوە كە ئەمەی خوارەوە دەنووسێت:
«لە ئێستادا جیهان لە دەوری حكوومەتێكی لیبڕاڵ دیموكراسی كۆ نەبۆتەوە، هەروەك ئەوەی ئەمە حاڵەتەكە بوو لە نەوەیەك و زیاتردا. شەپۆلی سێیەمی دیموكراسی كە (هنتنگتن) سەرنجی داوە لە ناوەڕاستی حەفتاكانەوە بۆ ناوەڕاست دەیەی یەكەمی 2000 پێشڕەوی كرد، لە 35 دەوڵەتەوە كە هەڵبژاردنی تێدا دەكرا، بووە 115 دەوڵەت لە ساڵی 2008دا. لەو كاتەوە شەپۆلەكە پێچەوانە بۆتەوە كە وەك توێژەر (لاری دایموند) بە داكشانی دیموكراسی “A democratic recession” وەسفی دەكات» و دەڵێت:
« ژمارەی دیموكراسییەكان نەك هەر تەنیا كەم بۆتەوە، بەڵكو گۆڕانكاریی چۆنایەتیی گرنگ روویانداوە. هێزە خۆسەپێنەكان Authoritarian Powers وەك رووسیا و چین پەرەیان بە متمانەبەخۆبوونی خۆیان بە دەستدرێژییەكانیان داوە..»
لەبەرامبەر ئەم حاڵەتەدا، دیموكراسییەتی لیبڕاڵی زۆرێك لە سەرنجڕاكێشی خۆی لەدەست داوە و ئەویش دوای ئەو قەیرانە داراییەی كە دوچاری ئەمریكا و ناوچەی یۆرۆ بۆوە لە دەیەی یەكەمی سەدەی بیست و یەكدا. ئەم دیاردەیە لەم سنوورەدا رانەوەستا، بەڵكو بەدەست قەیرانێكەوە دەناڵێنێت كە پەیوەستە بە دەركەوتنی پۆپۆلیزمەوە (Populist) كە بۆتە هەڕەشە لەسەر ستوونی بنەڕەتیی سیستمە سیاسییەكانی.
سەدەی بیست بەدەست دابەشبوونی ئایدیۆلۆژییەوە دەیناڵاند (تێڕوانینە چەپڕەوەكان و پێچەوانەكەی تێڕوانینە راسترەوەكان) كە پەیوەست بوو بە هێزی رێژەیی سەرمایە و كارەوە، بەڵام ئێستا دۆخەكە جیاوازە و پێدەچێت ئەوەی سەرەتای سەدەی بیست و یەك جیا بكاتەوە، بریتییە لە بوونی بوارێكی سیاسی كە پرسەكانی پەیوەندیدار بە ناسنامەی تێدا دەورووژێنرێت Identity Issues كە زۆربەیان پەیوەست دەكرێتەوە بە كەلتوورەوە Culture زیاتر لەوەی دیاری بكرێن لە پەیوەندی بە ئابوورییەوە Economic. ئەم ئاڵوگۆڕە، بە گوێرەی (فۆكۆیاما)، لە بەرژەوەندیی دیموكراسیەتی لیبڕاڵی نییە Liberal Democracy. بەڵكو بە ناكارایی Dysfunctional لەو ئایدیۆلۆژیەتەدا دادەنرێت و نموونەی هەرە گرنگی ئەم ناكاراییە ئەوەیە كە ئێستا لە ئەمریكا روودەدات. كە «دەركەوتنی دۆناڵد ترەمپ بۆتە هەڕەشەیەكی مەترسیدار لەسەر دامەزراوەكانی چاودێری و هاوسەنگی Check and balance لە ئەمریكا.» (فۆكۆیاما) ئەم دیاردەیە ناو دەنێت: (دیاردەی نەتەوایەتی پۆلۆلیستی هەڵكشاو).
بە بۆچوونی (فۆكۆیاما) پڕۆفیسۆر (هنتنگتن) راست بوو لە داهێنانی چەمكی (پیاوی داڤوس The Davos Man) و تێیدا ئاماژە بە نوخبەیەكی جیهانی دەكات كە پەیوەستیی بەتینی نییە بە نەتەوایەتی، یان بە شوێنێكی دیاریكراوەوە، بەڵكو بە پلەی یەكەم بیر لە بەرژەوەندیی خۆی دەكاتەوە. لەبەر ئەوە، و بە بۆچوونی (فۆكۆیاما)، (پیاوی داڤوس) بۆتە ئامانجی تووڕەیی پۆپۆلیستی. كە ئێستا ئەو نوخبەیە بۆتە سەرچاوەی بێزاركردن لەبەر ئەوەی دوورە لە خەمەكانی چینی كرێكارەوە.
(فۆكۆیاما) ئەو وەسفەی رۆژنامەنووس (كارلۆس لوزادا Carlos Lozada)مان بیردەهێنێتەوە لە (رۆژنامەی واشنتۆن پۆست Washington Post) كردی لە بارەی (هنتنگتن) بەوەی: «پەیامبەری سەردەمی ترەمپ As a prophet of the Trump era»، بە مانای «رۆژگاری پۆپۆلیزم» كە كاری خۆی كردووە لەسەر «بەرگرتن بە دیموكراسی» و بەو پێیە گەیشتن بە داكشان و چەقبەستنی دیموكراسی “democratic recession” بە گوێرەی تێڕوانینی (لاری دایموند)، بەڵام كەس ناتوانێت مەزەندە بكات، (فۆكۆیاما) ئەوە دووپات دەكاتەوە كە داكشان و چەقبەستوویی ئێستای دیموكراسی دەگۆڕێت بۆ پووكانەوەیەكی تەواوی دیموكراسی Full blown depression».
(فۆكۆیاما) ئاماژە بەوە دەكات كە هۆكارەكانی ئەم داكشانی دیموكراسیەتە لە وڵاتە ئەوروپییەكاندا روونە: پۆپۆلیزم جووڵەی كردووە و بزاوتی كردووە بەهۆی كاریگەریی نابەرامبەری دیاردەی جیهانگەرایی، هەروەها «هەڵگەڕانەوەی كەلتووری A cultural revolt دژی ژمارەیەكی زۆری كۆچبەران كە سنوورە نێودەوڵەتییەكان دەبڕن و تەحەددای چەمكە تەقلیدییەكانی ناسنامەی نەتەوایەتی دەكەن.»
(فۆكۆیاما) پرسیاری ئەوە دەكات: «ئایا ئەم هێزانە لە ئاییندەدا وەك پێویست بەهێز دەبن بۆ ئەوەی لە كۆتاییدا زاڵ بن بەسەر ئەو هۆكارانەی كە پاڵنەرن بۆ ئەوەی جیهان بەرەو لێكنزیكبوونەوەی زیاتر بچێت لە دامەزراوە ئابووری و سیاسیەكاندا، یان دەبێتەهۆی ململانێیەكی جوگرافی سیاسی جددی لەسەر ئاستێك كە یەك نەگرێتەوە لەگەڵ رووداوەكانی سەرەتای سەدەی بیستدا. نە مۆدێلی چین و نە مۆدێلی نەتەوایەتیی پۆپۆلیستی رووسیا، یان توركیا، یان هەنگاریا لە رووی ئابووری و سیاسییەوە بۆ رۆژگارێكی زۆر درێژە ناخایەنن. «
مەسەلە كەلتوورییەكان Cultural Matters
(فۆكۆیاما) دووپاتی ئەوە دەكاتەوە كە بابەتی (كەلتوور) بابەتێكی هاوبەشە لە هەموو كارەكانی (هنتنگتن) و بەتایبەتی لەم كارانەی خوارەوەدا:
• The Clash Of Civilization، 1993 and 1996
• Cultural Matters (a volume published in 2001 and coedited by Lawrence Harrison، to which Fukuyama has contributed
• Many Globalization (Edited Huntington with Peter L. Berger 2003
• Who Are We? (2004)
• The Third Wave (1991)
لەم كارە مەحكەمانەدا (هنتنگتن) دووپاتی دەكاتەوە كە كەلتوور بریتییە لە فاكتەری كاریگەر لەسەر رەفتاری سیاسیی گەل، ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە ئەم رەفتارە لە رێی كەلتوورەوە دروست دەبێت.
ئەم ئەولەوییاتە، كە لە رێی كەلتوورییەوە دیاریكراون، جێگیرن لە بەرامبەر نوێبوونەوەی كۆمەڵایەتی-ئابووری و لە كۆتاییدا بەسەر بەرژەوەندی خودیدا زاڵ دەبن.
(فۆكۆیاما) ئەوە روون دەكاتەوە كە (هنتنگتن) لە كتێبە نوێیەكەیدا (ئێمە كێین Who Are We) جەخت لەسەر ناسنامەی ئەمریكی دەكاتەوە، كە سەركەوتنی ئەمریكاش وەك نەتەوەیەك بە شێوەیەكی بەتین بەندە بەم راستییەی خوارەوە: ئەمریكای باكوور ئەو كەسانە تێیدا نیشتەجێ بوون كە (هنتنگتن) وەسفیان دەكات بە (ئەنجلۆ-بروتستانت Anglo-Protestants)
ئەم شرۆڤەكارییە بۆ رۆڵی كەلتوور لە ئاڵوگۆڕە كۆمەڵایەتی-ئابووری- سیاسیدا دووپات دەكرێتەوە لەلایەن (فۆكۆیاما) لە كتێبە گرنگەكەیدا (متمانە Trust) كە ئەوە روون دەكاتەوە كە (هنتنگتن) بە شێوەیەكی گشتی راست و دروست بوو لە دووپاتكردنەوەیدا لەسەر گرنگیی (كەلتوور) و بەو پێیە كە «كەلتووری هاوبەش بریتییە لە بناغەی چەند ئاستێكی باڵا لە متمانەی كۆمەڵایەتی لە چەند وڵاتێكی دیاریكراو و بە راددەیەكی گەورە لە سەركەوتنە ئابوورییەكەیدا بەشدار بوون.»
دوای ئەوەی (هنتنگتن) كتێبە بەهادارەكەی (ئێمە كێین) 2004 بڵاو كردەوە، بە رەگەزپەرستی و هەڵوێستی دژی كۆچبەران تۆمەتبار كرا. (فۆكۆیاما) وەڵامی ئەم تۆمەتە دەداتەوەو دەڵێت: (هنتنگتن) راست بوو كاتێك روونی كردەوە كە كەسانی نیشتەجێ بوو (ئەنگلۆ پرۆتستانت) لە ئەمریكای باكوور بەشداربوون لە سەركەوتنی ئەمریكا، ئەویش نەك بەهۆی رەگەزەكەیانەوە، بەڵكو بەهۆی بەها كەلتوورییەكانەوە لە نێویاندا ئەخلاقی پرۆتستانتی و تاكگەرایی و بێ متمانەیی بە دەسەڵاتی مەركەزی.
بەڵام لە پشت ئەم دووپاتكردنەوە بەرفراوانەوە لەسەر بەردەوامبوونی كەلتوور وەك دیاریكەری رەفتاری سیاسی، ئەوا چەندین كێشە هەن لە پەیوەندی بە تێڕوانینی (هنتنگتن) لەبارەی كەلتوورەوە. (هنتنگتن) بە دیاریكراوی مشتومڕی ئەوە دەكات كە لە كۆتاییدا كەلتوور ریشەی لە ئاییندا هەیە و ئینتیمای ئایینیی بەرفراوان لە بری ناسنامە دیاریكراوەكان لە ئاییندەدا سیستمی جیهانی دیاری كرد. بەڵام هەموو ئەم دووپاتكردنەوانە كێشەی گەورەن، لەبەر ئەوە (فۆكۆیاما) دەنووسێت: زۆربەی چاودێرانی بابەتەكە سەرنجیان نەدابوو لەوەی كە (هنتنگتن) دووپاتی دەكاتەوە لە بارەی گەڕانەوەی بەهێزی ئایین وەك هێزێكی هەڵكشاو لە سیاسەتی هاوچەرخدا، نەك تەنیا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵكو لە رۆژهەڵاتی ئاسیاش (بۆ نموونە هیندستان و حوكمڕانیی حزبی بەهاراتیا جاناتای هیندۆسی) و لە ئەمریكای لاتین كە پرۆتستانتیەت بە شێوەیەكی بەرچاو گەشەی كردووە. لە ئەمریكا رۆڵی ئایین روونە لە رێی رۆڵی موحافیزكارە ئایینییەكان لە سیاسەتی ئەمریكادا. هەروەها دەكرێت ئاماژە بە دیاردەی بوزییەت بكەین لە دەوڵەتی سریلانكاوە تاوەكو میانمار.
لە پرسی پەیوەست بە دیاریكردنی فاكتەرە كاریگەرەكان لە دیاریكردنی ناسنامەدا، (فۆكۆیاما) دووپاتی دەكاتەوە كە ئایین یەكێكە لە فاكتەرەكان و چەندین جۆری دیكەی تەبایی كۆمەڵایەتی هەن. بۆ نموونە، (فۆكۆیاما) باسی ئەوە دەكات كە نوێبوونەوەی كۆمەڵایەتی، ئابووری بووە هۆی دەركەوتنی بزووتنەوەیەكی بەهێزی جیهانیی ئافرەتان كە ئامانج لێی بەدەستهێنانی مافە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانە بۆ ئافرەتان. ئەم بزوتنەوەیە تەنیا لە دەوڵەتە دیموكراتییەكاندا قەتیس نەبوو، بەڵكو درێژبۆوە بۆ چەندین وڵاتی دیكە، لە نێویاندا كۆمەڵگە موحافیزكارەكان لە كەنداو و بووە «سەنگێكی هاوشان» بە ئاراستەی موحافیزكارە تەقلیدییەكان.
(فۆكۆیاما) سەرنجی ئەوە دەدات كە بەم دواییە دیاردەیەك دەركەوتووە و بریتیە لە: «گەڕانەوەی ناسیۆنالیزمی كۆن old-fashionednationalism»، و ئەم گەڕانەوەیەش پاڵپشتی لە بزووتنەوەی پۆپۆلیزمی كردووە (كە كاریگەری هەبووە لەسەر جیهانی هاوچەرخ) و ئەویش لە پاڵ چەند هۆكارێكی دیكە كە پەیوەستن بە لایەنی ئیتنی و نایەكسانیی ئابووری و یادەوەری مێژویی هاوبەشەوە.
ئەوەی یەیوەندیدارە بە دیاریكردنی سروشتی سیستمی جیهانیی داهاتووەوە nature offuture global order، ئەوا (فۆكۆیاما) دووپاتی دەكاتەوە كە مامۆستاكەی (هنتنگتن) بانگەشەی ئەوەی نەكردووە كە كەلتوورەكان پێكدادەدەن، بەڵكو جەختی لەسەر ئەوە كردووە كە دابەشبوونی ئایدیۆلۆژییەكان ململانێ دەكەن و پێكدا دەدەن و بەو پێیە بوار دروست دەبێت بۆ شەش، یان حەوت شارستانییەتی گەورە بۆ ئەوەی «سیستمێكی جیهانیی نوێ» لەسەر بنەمای ئایینی دابمەزرێنن. كاتێكیش دەستەواژەی (پێكدادان clash) بۆ یەكەمجار دەركەوت، (فۆكۆیاما) مشتومڕی كرد لەگەڵ (هنتنگتن) لەبارەیەوە و دووپاتی كردەوە كە جیهانی ئیسلامی تاكە كەلتوورە كە تێیدا ژمارەیەكی دیاریكراوی خەڵكی بیر لە دەستەواژەكە دەكەنەوەو ئەویش لەبەر ئەوەی بیرۆكەی «ئومەتی ئیسلامی Muslim umme» یان «كۆمەڵگەی باوەڕداران «global community of believers هێشتا سەرنجڕاكێشن.
بەڵام (فۆكۆیاما) سەرنجی ئەوە دەدات كە دابەشبوونە ناوخۆییە ئیتنی و خێڵەكی و تایفەگەرییەكان لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، كاریگەری سلبییان لەسەر دەوڵەتانی ناوچەكە هەبووە، بە چەشنێك كە ئەفغانستان، سۆماڵ، سووریا و لیبیا و یەمەن چیتر ناتوانن جڵەوگیری خۆیان بكەن وەك دەوڵەتێك. بەڵام لە هەمان كاتدا هەر یەكە لە ئۆكرانیا و رووسیا و جۆرجیا پاشخانێكی ئەرسۆزۆكسی هاوبەشیان هەیە كە دەبێتەهۆی كەمكردنەوەی ململانێ سیاسییەكانی نێوانیان.
ناسنامە نەك كەلتوور Identity، Not Culture
(فۆكۆیاما) هەوڵدەدات پێناسەی خۆی بۆ ناسنامە بخاتەڕوو، لەو بارەیەوە دەنووسێت: «ناسنامە چەمكێكی بەرفراوانتر و مرونەتی زیاتر لەخۆ دەگرێت لە رێی تێگەیشتن لە سیاسەتە هاوچەرخەكان لەبری كەلتوور، یان ئەو شارستانییەتانەی لەسەر بنەمای ئایینی بنیادنراون. ناسنامە چەمكێكی نوێیە و لەوە باوەڕەوە هەڵقوڵاوە كە مرۆڤ دەروونێكی ناوەكیی شاردراوەی هەیە و لە زۆربەی حاڵەتەكاندا كەرامەتی پێشێل دەكرێت، یان لە خراپترین حاڵەتەكاندا، لەلایەن كۆمەڵگەی دەوروبەریەوە سووكایەتی پێدەكرێت. سیاسەتی ناسنامە پەیوەستە بە داواكارییەكانەوە، نەك بە كەرەسەتە و سەرچاوەكانەوە، بەڵكو بە دانپێدانان بە كەرامەتی رەگەز، یان ئایین، یان ئوممەتێكەوە، یان تەنانەت بە خەسڵەتە تایبەتییەكانی كەسێكەوە.»
لەبەر رۆشنایی ئەم دیاریكردنە بۆ چەمكی ناسنامە، (فۆكۆیاما) شیكردنەوە دەكات بۆ ئەوەی (سربە) نەتەوەییەكان لە سەروبەندی جەنگی یەكەمی جیهانی كردیان لە كوشتنی ئەرشیدۆقی نەمساوی (فرانز فردیناند) وەك ناڕەزایەتی دەربڕین لەبەرامبەر دانپێدانەنانی جیهان بە ناسنامەی سرب لە ئیمپراتۆریەتی نەمسا-مەجەڕ.
(هنتنگتن) پێیوابوو شارستانییەتیەكان لەسەر حیسابی ئوممەتەكان تۆكمەتر بوون و، ئاوێتەبوونی كۆمەڵایەتی لەسەر ئاستی كەلتوورە نەتەوە بڕەكان transnational cultural level روویداوە و روودەدەن. بەڵام پێدەچێت (فۆكۆیاما) تێڕوانینێكی دیكەی هەبێت كە پێیوایە «شتێكی پێچەوانە دروستە» و ئەوەش زیاد دەكات كە دووپاتكردنەوەی ناسنامە دەبێتە هۆی پەرتكردنی كۆمەڵگەكان بۆ گرووپی بچووكتر و بچووكتر. ئێمە بە راستی ئەمەمان بەدی كردووە لە جیهانی ئیسلامیدا، كە گرووپی موسڵمانی جیاواز هەبوون یەكتریان بێبەش كرد، لەبری ئەوەی لەگەڵ یەكتردا كاربكەن. سەرەڕای ئەوەی كە نەتەوەییە پۆپۆلیستیە نوێیەكان لە رووسیا و پۆڵەندا و مەجەڕ و بەشەكانی دیكەی ئەوروپا هەوڵیانداوە هاوكاری لەگەڵ یەكتردا بكەن، بەڵام ئەوان لە بەرامبەر راستییەكدا لە ململانێدان، ئەویش ئەوەیە كە بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانیان لە ناكۆكبوونی بەردەوامدایە و لە هەندێ حاڵەتدا خۆیان خستە باری ركابەرییەوە لەگەڵ كەمە نەتەوەییەكانی تایبەت بە خۆیان.
(فۆكۆیاما) باس لە ئەمریكا دەكات وەك نموونەیەكی گرنگ بۆ دووپاتكردنەوەی پەیوەست بە پرسی ناسنامە كە سەریكێشا نەك بۆ هاوكاریی شارستانی، بەڵكو بەپێچەوانەوە سەریكێشا بۆ «پەرتبوون و دابەشبوونێكی بێكوتایی endless fractionalization». ئەوەش روون دەكاتەوە كە سیاسەتی ناسنامە identity politics لە ئەمریكا لە دوای بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكانی شەستەكانی سەدەی بیستەوە جێگیر بوو، كە ئەو ئەمریكییانەی بە رەچەڵەك ئەفریقی بوون، ئافرەتان، پەككەوتەكان، ئەوانەی بە رەچەڵەك ئەمریكی بوون، هەست دەكەن كە رووبەڕووی جیاكاری و پەراوێزخستن بوونەتەوە بە شێوەیەكی زۆر جیاواز in distinctive ways . لەگەڵ دەركەوتنی بەردەوامی ناسنامەی نوێ «یەكتربڕین intersectionality « دروست بوو لەگەڵ سەرنجڕاكێشان بۆ ئەوەی كە بوونی گرووپی جیاواز و پێكداچووی چینە پەراوێزخراوەكان بوونەتە هۆی دروستبوونی ناسنامەی تەواو نوێ.
لە ئەمریكا و ئەوروپا، رەوتی چەپ كە لە سەرەتای سەدەی بیستدا دەركەوت، هەڵگری بیرۆكەی هاوكاریی نێوان چینی كرێكار بوون بە ئامانجی لەخۆگرتنی گرووپە نوێیەكانی ناسنامە، ئەگەرچی مەیلی ئەوەی هەبوو كە دەنگدەرە بەتەمەنەكان لە چینی كرێكار داببڕێت.
دەركەوتنی سیاسەتی ناسنامە لە بزووتنەوە چەپڕەوەكان بووە هۆی چالاككردن و شەرعیەتدان بە دووپاتكردنەوەی ناسنامە نوێیەكان لەلایەن بزووتنەوە راستڕەوەكان، (دۆناڵد ترەمپ) پشتیوانی بەدەستهێنا لەبەر ئەوەی لە رووی سیاسییەوە هەڵە بوو، لە رێی رێزنەگرتن لە خەسڵەتەكانی ناسنامە كە گوتاری سیاسیی هاوچەرخ لە ئەمریكا جیا دەكاتەوە. ئەم دۆخە هانی ناسیۆنالیستە دەمارگیرە سپی پێستەكانی دا، هەروەها هانی راستڕەوی توندڕەوی دا بۆ ئەوەی وەك كەمینەیەكی چەوساوە و پەراوێزخراو لە خۆیان بڕوانن و حاڵەتی خۆیان بچوێنن بە حاڵەتی چەپڕەوەكان.
لەگەڵ لەبەرچاوگرتنی پاساوەكانی دەركەوتنی ناسنامەی نوێ، ئەوا دوور نییە، هەروەك ئەوەی (فۆكۆیاما) دووپاتی دەكاتەوە، بانگەشەی ئەوە بكرێت كە دیاردەی (ترەمپ) لە بنەڕەتدا لە ئایینەوە هەڵقوڵاوە، سەرەڕای ئەوەی زۆرێك لە دەنگدەرەكانی (ترەمپ) پاڵنەری پاراستنی چەمكی تەقلیدی ناسنامەی نەتەوەیی ئەمریكی بزووێنەریان بوو كە مەسیحییەت رۆڵێكی دیاریكراوی تێیدا هەبووە. هەروەها ئەو ناسنامەیە دیاریكرا (سەرەڕای مەسیحییەت) لە رێی لایەنی ئیتنی و بەهای كۆمەڵایەتی موحافیزكار بە شێوەیەكی گشتیتر.
(فۆكۆیاما) تێگەیشتنی خۆی بۆ (ناسنامە) وەك تێگەیشتنێكی پێچەوانە و ناكۆك بۆ چەمكی مامۆستاكەی (هنتنگتن) بۆ كەلتوور دەخاتەڕوو، لەو بوارەدا هێما بۆ ئەوە دەكات كە چەمكی ناسنامە باشتر وەسفی سیاسەت دەكات لە ئێستادا، لەبەر ئەوەی لە رووی كۆمەڵایەتییەوە بنیاد دەنرێت و ناوەرۆكەكەی دیاری دەكرێت، هەروەك ئەوەی دەردەكەوێت لەو مشتومڕانەی لە ئێستادا دەكرێت دەربارەی ناسنامەی نەتەوەیی ئەمریكی. بە پێچەوانەوەی ئەم جۆرە دیاریكردنەی ناسنامەوە، (فۆكۆیاما) پێیوایە كە چەمكی كەلتوور لای (هنتنگتن) جێگیرە و گۆڕینی نزیكە لە مەحاڵەوە. (فۆكۆیاما) ئەوەش زیاد دەكات كە بە پێچەوانەی بۆچوونی زۆرێك لە نەتەوەیی و حزبییە ئایینییەكانەوە، ئەوا ناسنامەكان لە رووی بایەلۆژییەوە رەگ و ریشەیان نییە و لە رۆژگاری كۆندا بەڵگەیان لەبارەوە نییە. نەتەوایەتی بە مانا نوێیەكەی بوونی نەبووە لە ئەوروپای پێش شۆڕشی فەڕەنسی. ناسنامە هاوچەرخەكان لەسەر بنەمای ئومەت، یان ئایین بنیاد نراون لەلایەن چالاكە سیاسیەكانەوە بۆ چەند ئامانجێكی دیاریكراو، كە دەكرێت ناسنامەی دیكە وەك دەرئەنجامی تێكۆشانی سیاسی شوێنیان بگرێتەوە.
سەرەڕای لەبەرچاوگرتنی گرنگیی كەلتوور لای (فۆكۆیاما)، بەڵام ئەو دووپاتی دەكاتەوە كە بیردۆزی (هنتنگتن) لەگەڵ هەلومەرجی ئێستای جیهاندا ناگونجێت، ئەویش لەبەر چەندین هۆكار لە نێویاندا هۆكاری ئەوەی سیستمە دیموكراسییەكانی رۆژئاوا لە ناوخۆیاندا لە حاڵەتی جەنگدان لەگەڵ خۆیاندا و لە پەیوەندی بە ناسنامەی نەتەوەییەوە كۆدەنگییەكی خامۆش هەیە بەوەی (سیستمە دیموكراتییەكانی رۆژئاوا) گونجاو بن بۆ وەسفكردنیان لە نێو پۆلێنێكی بەرفراوانی وەك (رۆژئاوا- West). كاتێك دۆناڵد ترەمپ باسی رۆژئاوای كرد لە وتارەكەیدا لە پۆڵەندا لە ساڵی 2017، ئەوا باسی رۆژئاوایەكی جیاوازی لە رۆژئاواكەی ئۆباما كرد. بە هەمان شێوە، لە بەشەكانی دیكەی جیهاندا، ئەوا دابەشبوونە شارستانیەتییەكان تەنیا یەكێكە لە دابەشبوونە زۆرەكان كە لە رووی سیاسییەوە خەڵكی لێكدادەبڕن و تاكە هێزی دژ كە دەوڵەتی بەهێز بن وەك ئەوەی لە چین و رووسیا هەیە، قەوارەیەكی سنووربڕ نین كە لەسەر بنەمای كەلتوورێكی هاوبەش دروست بووبن.
بەها جیهانییەكان Universal Values
(فۆكۆیاما) ئاماژە بەوە دەكات كە (هنتنگتن) لە كتێبە كۆنەكەیدا (پێكدادانی شارستانییەتیەكان) پرسی بەها جیهانییەكان دەورووژێنێت كە ئەو قەناعەتی بە بوونی ئەم بەهایانە نەبوو، لەبەر ئەوەی پێیوایە سەرجەم شارستانیەتە گەورەكان لە جیهاندا دروستبوون و گەشەیان كرد لەسەر بنەمای كۆمەڵێك بەهای هاوبەش كە ریشەیان هەیە لە مێژووە ئاڵۆزەكەیاندا و لە كۆتاییدا لەگەڵ یەكدا نابەرامبەر بوون.
لەسەر ئەم بنەمایە، (هنتنگتن) هات و شرۆڤەكاری بۆ دیموكراسیەتی لیبڕاڵی كرد و پێیوایە ئەمە لەسەر بنەمای بەهای گشتگیر نەبووە، بەڵكو لەگەڵ ئەزموونی كۆمەڵگە رۆژئاواییەكاندا گەشەی كردووە، كە تێیدا مەسیحییەت لە رووی مێژووییەوە ریشەی هەبووە تێیاندا، لەبەر ئەوە دەرئەنجامی ئەوە دەكات كە هۆكارێكی دیاریكراو لەئارادا نییە بۆ ئەوەی باوەڕ بكەین كە دیموكراسیەتی لیبڕاڵی لە دەرەوەی كۆمەڵگە رۆژئاواییەكان بڵاو دەبێتەوە و لەو كۆمەڵگەیانەدا گەشە دەكات كە لە رووی كەلتوورییەوە جیاوازن. (هنتنگتن) بەردەوام دەبێت لە دەرئەنجامەكەی و دەگاتە خاڵێكی گرنگ كە بریتییە لەوەی: «هێندەی ئەوەی دیموكراسیەت بڵاو دەبێتەوە لە وڵاتانی وەك یابان، یان كۆریای باشوور، ئەوا ئەمە دەرئەنجامی هێزی سیاسی و سەربازی و ئابووریی ئەمریكییە. بەڵام ئەگەر ئەو هێزە كەم بۆوە بە بەراورد بە شارستانییەتەكانی دیكە، ئەوا سەرنجڕاكێشیی بیرۆكە دیموكراسییەكانیش لەئارادا نامێنێت.»
ئەمە لە تێڕوانینی (فۆكۆیاما)دا بانگەشەیەكی مەترسیدارە و وتارەكەی (جۆرج بوش-ی كوڕمان) بیر دەخاتەوە كە ب?