بێگومان باسكردنی جۆری حكومەت بەتایبەت لە وڵاتانی هەژاردا لە دێرزەمانەوە جێگەی مشتومڕی رۆشنبیران و سیاسەتمەداران بووە. لێرەدا پێویستە ئەوە وەبیربخەینەوە كە مۆدیلێكی دەوڵەت نییە كە شیاو بێت بۆ هەموو وڵاتێك و بۆ هەموو قۆناغەكانی گەشەكردنی مێژوویی و كۆمەڵایەتی وڵاتان. بۆیە هەر لە سەرەتاوە، پێویستە ئەم پرسە بە وردی سەیر بكرێت، نەك وەك ئەوەی مۆدێلیكی دیاریكراو هەبێت كە بە كەڵكی هەموو وڵاتان بێت، بە بێ گوێدانە قوناغی دیاریكراوو تایبەتمەندێكانیان.
باشترین نموونەی گەشكردنی ئابووری لە جیهاندا، گەشەكردنی وڵاتانی ئەوروپایە لە كۆندا و نزیكترین نموونەی هاوچەرخیش گەشەكردنی وڵاتانی باشووری ئاسیایە. هەرچەندە لێكچوون لە نێوان شێوازی گەشەكردنی ئابووری ئەو دوو گرووپە لە وڵاتانەدا هەیە، بەڵام جیاوازییەكی زۆر گەورەش لە نێوانیاندا هەیە. لە كاتێكدا، دەوڵەت (حكومەت) رۆڵێكی گرنگی هەبووە لە ئاراستەكردنی گەشەكردنی ئابووری و كۆمەڵایەتی لەو وڵاتانەدا، وڵاتە ئەوروپاییەكان رێچكەیەكی تایبەتیان هەبووە لەو قۆناغە مێژووییەدا. زۆربەی وڵاتە ئەورپاییەكان لە قۆناغی داگیركردن و دابەشكردنی وڵاتانی ئەفریقاو ئاسیاو ئەمریكای لاتینیدا گەشەیان كرد. ئەوەش بە سوودوەرگرتن لە تاڵانكردنی سامانی مرۆڤی و سروشتی ئەو وڵاتانە. بەڵام وڵاتانی باشووری ئاسیا لە قۆناغی گەشەكردنی تەكنەلۆجیاو سامانی مرۆییداو بێ چەوساندنەوەو ناڕەوا سوودوەرگرتن لە وڵاتانی دی گەشەیان كرد. راستە ئێستا باوی داگیركردنی بە هێز بە شێوە كلاسیكییەكەی نەماوە، بەڵام شێوازی نوێ لە داگیركردنی ئابووری بە تەكنەلۆجیای پێشكەوتوو و هێزی كاری مرۆیی هەرزان و كارامە، سنووری نیشتمانی زۆربەی وڵاتانی بەزاندووە.
وڵاتانی هەژار و ئەزموونی حوكمڕانی لە نیو سەدەی پێشوودا
زۆربەی وڵاتانی داگیركراو لە دوای شەستەكانی سەدەی پێشوودا سەربەخۆیی خۆیانیان بەدەست هێنا. پێشبینی رۆشنبیران و سیسەتمدارانی ئەو كات ئەوە بوو كە رزگاربوونی ئەو وڵاتانە و خۆبەڕێوەبردن و سەربەخۆیی رێگە خۆش دەكات بۆ گەشەكردنی ئابووری و كۆمەڵایەتیی خێرا. سەرچاوەی ئەم بۆچوونەش دەگەڕایەوە بۆ ئەو ئاراستە فكرییە كە وڵاتانی داگیركەر نەیاندەهێڵا ئەو وڵاتانە پێش بكەوەن، بە چەوساندنەوەو تاڵانبردنی سامانی وڵاتانی داگیركراو توانای گەشەكردنیان لێ زەوت كردبوون. ئێستا كە سەربەخۆن و بوون بە خاوەنی سامانی خۆیان، دەرگا ئاواڵا دەبێت بۆ گەشەكردنیان. بەڵام بەداخەوە ئەزموونی حەفتا ساڵەی رابردوو لە زوربەی وڵاتانی هەژاردا بە پێچەوانەی پێشبینییەكانی ئەو كاتەوە بوو. زۆربەی ئەو وڵاتانە بە هەژاری و دواكەوتوویی مانەوە و كەوتنە ژێر هاواری قەرز و هەژموونی وڵاتانی پێشكەوتووەوە. هۆكاری گەشەنەكردنی ئەو وڵاتانەش دەگەڕێتەوە بۆ دوو هۆكاری سەرەكی، یەكەم: حوكمڕانیی دیكتاتۆری و گەندەڵ كە سامانی ئەو وڵاتانەیان بەهەدەر دەدا. دووەم: پشتبەستن بە كاڵا سرووشتییەكان وەك سەرچاوەی سەرەكیی داهاتی وڵات. لە وانەش نەوت و گاز و كانزاكان و كاڵا كشتوكاڵییەكان. بێگومان ئەم دوو هۆكارە پەیوەندیی راستەوخۆیان بە یەكەوە هەیە. كاڵا سرووشتییەكان بە ئاسانترین رێگە زۆرترین داهات دەهێننە وڵاتەوە، هەر بۆیە حكومڕانەكانی وڵاتە هەژارەكان بیر لە گەشەپێدان و دروستكردنی سەرچاوەی داهاتی دیكەی ناكەنەوە كە پشت بە تەكنەلۆجیای سەردەم دەبەستێت. بۆ نموونە، وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بەپێی بۆچوونی زۆر لە ئابووریناسان ئەگەر داهاتی نەوت و گاز لە داهاتی ئەو وڵاتانە دەربكەیت، هەموویان وڵاتانی شكستخواردوویان لێ دەردەچێت.
حكومەتی داهاتووی كوردستان
ئەزموونی چوار ساڵی پێشوو ئەوە نیشان دەدات كە كوردستان لەو وڵاتانەی لە سەرەوە باسكران زۆر جیاوازتر نییە. پشتبەستن بە داهاتی نەوت جا چ جای لە فرۆشتنی راستەوخۆی نەوتەوە بێت، یا لە حكومەتی عێراقەوە، بووەتە مایەی دروستبوونی دەوڵەتێكی كرێ وەرگر (Rentier state). دەوڵەتێك ئەگەر داهاتی نەوت لە بودجەكەی وەدەربێنی، داهاتەكەی بەشی دەیەكی خەرجییەكەی خۆی ناكات. هەر بۆیە حكومەتی ئێستای هەرێمی كوردستان لەژیر دوو مەترسیی گەورەدایە، یەكەم: نە حكومەتی عێراق و نە سیاسەتمەدارەكانی متمانەیان پێناكرێت كە ئەو بەشە بودجەی شایستەی كوردستانە بینێرن، چونكە هیچ رێزێكیان بۆ دەستوور و رێككەوتنی سیاسی نییە. ئەزموونی چوار ساڵی پێشوو شایەتی ئەم رایەیە و حكومەتی كوردستانیش هیچ پاڵپشتێكی نێودەوڵەتی نییە بەرامبەر حكومەتی عێراق كە رێزی بۆ هیچ رێككەوتن و یاسایەك نییە. بۆیە حكومەتی كوردستان دەبێت پێشبینی ئەوە بكات كە ئەگەری ئەوە هەیە حوكمڕانەكانی نوێی بەغدا رۆژێك بە سەریاندا بێت وەك حكومەتەكەی مالیكی و عەبادی بەشە بودجەی حكومەتی هەرێمی كوردستان ببڕن.
دووەم، بازاڕی نەوت زۆر بازاڕێكی ناجێگیرە. سیاسەتەكانی شەڕی بازرگانی (Trade war) حكومەتی ئێستای ئەمریكا پێشبینی دەرئەنجامی باشی لێناكرێت. شەڕی بازرگانی بە پێناسەی خۆی دەبێتە هۆی كەمكردنی بازرگانی و قەیرانی ئابووریی جیهانی. بێگومان هەموو قەیرانێكیش دەبێتە مایەی دابەزینی خواست لە سەر كاڵا سەرەتاییەكان بە نەوت و گازەوە. ئەمەش دەبێتە هۆی دابەزینی خێرای نرخی نەوت كە سەرچاوەی سەرەكیی داهاتی كوردستانە. بۆیە ئەگەر كوردستان بتوانێت نەوتی خۆیشی بفرۆشێت بەپێی ئەم پێشبینییە مەترسیی گەڕانەوەی ئەزموونی كەمداهاتی ساڵانی پێشوو و قەیرانی ئابووری زۆر لە ئارادایە.
هەردوو ئەگەری سەرەوە دەمانخانە بەر ئەو پرسیارەی حكومەتی نوێی كوردستان دەبێت چی بكات بۆ ئەوەی لە مەترسییەكانی گەڕانەوەی ئەزموونی بێ داهاتی و قەیرانی ئابووریی چوار ساڵی پێشوو كەم بكاتەوە. وەڵامی ئەم پرسیارە زۆر ئاسان نییە، چونكە كەلتووری پشتبەستن بە داهاتی ئاسانی نەوت و دروستكردنی حكومەتێكی زەبەلاح نەك لە لای حكومەت جێگیر بووە، بەڵكو لەلای خەڵكی كوردستانیش بووە بە كەلتوور.
پێشنیارەكانی سیاسەتی ئابووری بۆ حكومەتی داهاتوو
سەلیقە (Common Sense) پێمان دەڵێت: لە بارودۆخی وادا دەبێت حكومەت خەرجییەكانی كەم بكاتەوە و داهاتەكانی ناوخۆی فرەسەرچاوە و بەرز بكاتەوە. بەڵام ئەمە بە گوتن ئاسانە و بە كردەوە كارێكی هەرقلیانەیە. زۆربەی ئەو كەس و رێكخراوانەی پشت بە حكومەت دەبەستن، پێیان ناخۆشە حكومەت خەرجییەكانی كەم بكاتەوە، چونكە دەترسن داهاتی ئەوانیش كەم بكرێتەوە، لە هەمان كاتدا زۆربەی خەڵكی كوردستانیش ئالوودەی خزمەتگوزاری بێبەرامبەر بوون، بە بێ ئەوەی خۆیان وەك هاونیشتمانیانی وڵاتانی پێشكەوتوو هیچ ئەركێك بخەنە سەر شانی خۆیان. بۆیە حكومەتی داهاتووی كوردستان دەبێت پێ بنێت بە جەرگی خۆیداو سیاسەتگەلێك تەبەنی بكات كە رەنگە زۆر خەڵك لە كورتخایەندا پێیان ناخۆش بێت. ئەو سیاسەتە ئابوورییانەش بە كورتی ئەمانەی خوارەوە دەگرێتەوە:
یەكەم: دامەزراندنی سیستەمێكی باجی پێشكەوتوو (Progressive TaxationSystem) لە چەشنی سیستەمەكانی ئەو وڵاتانە كە پشت نابەستن بە داهاتی كاڵا سرووشتییەكان. واتە هەموو تاك و جێگایەكی كار بەپێی توانا لە هەموو كارەكانیاندا باج بدەن. بە كوردییەكەی لە زۆر زۆر و لە كەم كەم. بۆ گەیشتن بەم مەبەستەش دەبێت هەموو تاكێك (لە سەرووی تەمەنی شازدە ساڵییەوە) و هەموو جێگەیەكی كار لای حكومەت ناونووس بكرێن و ژمارەیەكی تایبەت بە خۆیانیان پێ بدرێت. بۆ تاكەكان پێی دەگوتریت «ژمارەی بیمەی نیشتمانی»، بۆ كۆمپانییەكانیش پێی دەگوتریت «ژمارەی ناونووسكراو»، لە هەمان كاتدا هیچ كەسێك، یا خاوەن كارێك كار وەرنەگرێت بە بێ هەبوونی ئەو شێوە ناونووسینە. بۆیە دەبێت هەر تاكێك و جێگەیەكی كار بە پێی توانایەكی دیاریكراو كە پسپۆڕان دیاری دەكەن لە داهاتەكانیان باج بدەن.
دووەم: دەبێت حكومەت بە یەكجارەكی واز لە سیستەمی دامەزراندن بهێنێت، هەر لە بەر ئەوەی خەڵك خوێندنیان تەواوكردووە. لە هەمان كاتدا بیر لەوە بكاتەوە كە چۆن هەلی كار بۆ ئەو كەسانە بدۆزێتەوە كە لە سیستەمی حكومەتدا دامەزراون، بەڵام بێكارن.
سێیەم: پێویستە حكومەتی بەرهەمهێن دروست بكرێت. واتە حكومەت دەست بكات بە بەرهەمهێنانی ئەو كاڵایانەی كە سەرمایەداری تایبەت تا ئێستا دروستیان نەكردووە. بۆ نموونە پیشەسازییە بچووك و ستراتیژییەكان. واتە ئەو پیشەسازییانەی یا قازانجیان كەمە بۆ سەرمایەداری تایبەت، بەڵام بازاڕیان لە كوردستاندا هەیە، یا ئەو پیشەسازییانەی كە لە رووی تەكنەلۆژی و پێداویستیی نیشتمانییەوە بە ستراتیژی لە قەڵەم دەدرێن. بەم شیوەیەش حكومەت لە لایەك هەلی كار بۆ كرێكار دروست دەكات و لەلایەكی دیكەوە سەرچاوەی داهات بۆ خۆی دەدۆزێتەوە. لە هەردوو حاڵەتی سەرەوەدا دەبێت دەستەیەكی پسپۆڕ لە سەر بناغەی هەڵبژاردنی پیشەسازیی سەركەوتوو (Picking the Winner Industry) بڕیاری هێنانەدی پیشەسازی نوێ بدات.
چوارەم: پێویستە بۆ هاندانی كەرتی تایبەت حكومەت لە سەر بناغەی دەستپێشخەریی هاوبەش (Joint Venture) هانی كەرتی تایبەت بدات بۆ هینانەدی و دامەزراندنی پیشەسازیی هاوبەش. لێرەشدا حكومەت لەلایەك مەترسییەكانی زیان و شكستخواردن بۆ كەرتی تایبەت كەم دەكاتەوەو لە لایەكی دیكەش ئەگەر سەركەوتوو بێت، داهاتەكانی خۆی بەرزدەكاتەوە.
پێنجەم: دەبێت حكومەت هانی وەبەرهێنانی دەرەوە بدات لە بوارەكانی بەرهەمهێنانی پیشەسازی و كشتوكاڵیدا. بۆ ئەمەش پێویستە سیستەمی هاندانی لەبار بگرێتە بەر نەك دانانی بەربەست و باج و رۆتینیی نابەجێ.
لەكۆتاییدا دەبێت فەرمانڕەوایانی كوردستان ئەوە بزانن كە وڵاتی بێ سیستەمی باجی مۆدیرن وڵاتێكی شكستخواردووەن، تەنانەت ئەگەر پارەداریش بێت. لە هەمان كاتدا، لە هەر ئابوورییەكدا ئەگەر قەبارەی ئابووریی نافەرمی (نە نووسراو و نەناسراو لە لایەن حكومەتەوە) گەورە بێت، ناتوانرێت ئەو ئابوورییە ئاراستە بكرێت و پلانی بۆ دابنرێت. ئابووریی نافەرمی وەك ئابووریی كوردستان دەبێتە هۆی وشككردنی داهاتی حكومەت و بێسەروبەری. خاڵێكی دیكەی گرنگ ئەوەیە كە لە وڵاتێكی هەژاری وەك كوردستاندا دەبێت حكومەت ببێتە حكومەتێكی بەرهەمهێن، نەك تەنیا بەكاربەر. ئەزموونی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا لە چل ساڵی رابردوودا شایەدی سەركەوتنی ئەم روانگەیەن.