تاچەند درێژكردنەوەی خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق دوای كۆتاییهاتنی یاساییە؟

تاچەند درێژكردنەوەی خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق دوای كۆتاییهاتنی یاساییە؟
دەستپێك:
پەرلەمانەكان توخمێكی گرنگن لە سیستەمەكانی حوكمی وڵاتاندا، ئەركی سەرەكیی پەرلەمانەكان دەركردنی یاساو چاودێری و نوێنەرایەتیكردنە. بۆیە لەمیانی گێڕانی ئەو رۆڵانە بە شێوەیەكی كارا، دەتوانن بەشداریی لە توخمەكانی حوكمدا بكەن: توانای دەوڵەت، لێپرسینەوە و بەدەنگەوەهاتن.
بەڵام لە رووی پراكتیكەوە، پەرلەمانەكانی زۆر وڵاتی گەشەسەندوو كارا نین. لە راپۆرتێكی ساڵی 2005 دەربارەی حوكمڕانیی باشی ئەفریقیدا هاتووە: ئەوەی پەیوەستە بە دەركردنی یاسا، گفتوگۆی كێشە نیشتمانییەكان، دڵنیابوون لە چالاكییەكانی حكومەت و بەتینكردنی خۆشگوزەرانیی گەل، ئەو ئەرك و ئیلتیزامانە بە دەگمەن بە رێكوپێكی و كارامەیی لەلایەن پەرلەمانەكانی زۆر لە وڵاتانی ئەفریقیاوە بەڕێوەدەچن (لیژنەی ئابووریی ئەفریقیا،2005،لاپەڕە 127).
چەندین هۆكار هەن بۆ لاوازكردنی ئەدای پەرلەمان، زۆر جار پەرلەمانتاران زانیاری و كارامەیی پێویستیان لەباردا نییە، تاكو كاری خۆیان بە تەواوی ئەنجام بدەن، زۆربەی بایەخیان بە پۆستەكانیان و پارێزگاریكردنە لە كورسییەكانیان، زیاتر لەوەی كە بایەخ بە لێپیچینەوە بدەن، یاخود ئەگەر هەوڵبدەن بە جددی لێپێچینەوە لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن بكەن، ئەوا كورسییەكانیان بە ماوەیەكی زۆر پێش لێپێچینەوە لەدەست دەدەن، هاوكات خودی پەرلەمانەكان ئەو تواناو داهاتە دامەزراوەییانەیان نییە كە زۆر پێویستن. لە بنەڕەتدا پەرلەمانەكان بۆ ئەوەی كارا بن، پێویستە توانایان هەبێت رووبەڕووی دەسەڵاتی جێبەجێكردن ببنەوەو و لێپیچینەوەی لەگەڵدا بكەن، هەروەها ئەدای پەرلەمانی بەپێی روانگەی رژێمە سیاسییەكان دەبێت، لەوانەش دەستورو رێساكانی هەڵبژاردن و سرووشتی حزبە سیاسییەكان، ئەم روانگانە زۆرجار نابنە هاریكار بۆ بنیادنانی پەرلەمانی بەهێز، لە زۆر دەوڵەتدا دەكرێ پەرلەمانەكان لەبەردەم دەسەڵاتی جێبەجێكردن خۆیان بە پەراوێزخراو ببیننەوە، تەنانەت ژینگەی كۆمەڵایەتی و رۆشنبیریش، لەوانەش پێشبینییەكانی هاووڵاتیان كە هاندەر نابن بۆ ئەوەی پەرلەمانی كارا بێتە ئاراوە.
لەبەردەم ئەو ئەشكالییەتەدا، زۆر رێكخراو هەن كە بەشداری لە بەهێزكردنی پەرلەمانەكاندا دەكەن، لەوانەش لایەنی دوولایەنەی كۆمەكبەخشی وەك ئاژانسی ئەمریكا بۆ پەرەپێدانی نێودەوڵەتی، ئاژانسی كەنەدا بۆ پەرەپێدانی نێودەوڵەتی، سیدا، وەزارەتی پەرەپێدانی نێودەوڵەتی، تا دەگاتە رێكخراوە هەمە لایەنەكان، لەوانە بەرنامەی گەشەسەندنی نەتەوە یەكگرتووەكان و بانكی نێودەوڵەتی، تۆڕە پەرلەمانییەكان، دامەزراوەكانی حزبە سیاسییەكانی وەك پەیمانگەی دیموكراسی و گرووپی هەمەجۆری توێژینەوەو بنیادنانی توانای رێكخراوەكان، ناوەندەكانی فیكر، بەڵام ئەو هەوڵانەی دراون بۆ هەڵسەنگاندنی كاریگەریی چالاكییەكانی بەهێزكردنی پەرلەمانەكان تا رادەیەك سنووردار بوون، ئەمەش ئەشكالییەت بۆ ئەركی دەستنیشانكردن و هەڵسەنگاندنی ئەم چالاكییانە دروست دەكات.
ئەشكالییەتی پەرلەمانی عێراق دەربارەی توانای درێژكردنەوەی خولی هەڵبژاردن بۆ ماوەیەكی دیاریكراو
دوای راگەیاندنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كە لە 12ی ئایاری 2018 بەڕێوەچوو، هەوڵی زۆر هاتنەئاراوە بۆ تانەلێدان لە ئەنجامەكان بە پاساوی كاری ساختەكاری لە ناوچە جیاجیاكانی عێراق و داوای جیاكردنەوەی دەنگەكانیان بە دەست دەكرد، ئەم تانانە پێشكەش بە دادگای باڵای فیدڕاڵی كران، بۆ ئەوەی بڕیاریان لێبدات، كە لە 21ی حوزەیران بڕیارێكی دەركرد بەوەی كە رازییە بە دەست جیابكرێنەوە. لەم ماوەیەدا خەریكە ماوەی یاسایی پەرلەمان كۆتایی دێت (لە 30ی حوزەیرانی 2018)، بۆیە چەندین ئاراستە لەنێو پەرلەمان پەیدابوون، بەوەی كە پێویستە ماوەی یاسایی پەرلەمان بۆ ماوەیەكی گونجاو درێژ بكرێتەوە، تاكو رەزامەندیی كۆتایی لەسەر ئەنجامەكانی هەڵبژاردن دەدرێت.
لیژنەی یاسایی لە پەرلەمانی عێراق پێشنیارێكی پێشكەش كرد دەربارەی هەمواركردنەوەی چوارەمی یاسای هەڵبژاردنەكان، كە بەم پێیە كاری پەرلەمان بەردەوام دەبێت تاكو رەزامەندیی دەدرێت لەسەر ئەنجامەكانی هەڵبژاردن كە لە 12ی ئایاری 2018 بەڕێوەچوو، ئەم پێشنیارە پشتی بە هۆكارێك بەستبوو، ئەویش دەرچوونی بڕیاری دادگای باڵای فیدڕاڵی بوو لە 21ی حوزەیرانی 2018 كە پەرلەمان ناچار دەكات رێكاری پێویست بگرێتەبەر بۆ جێبەجێكردنی هەندێ بڕگەی بڕیارەكە كە پێویست دەكات پەرلەمان لە كارەكانی بەردەوام بێت.
سەرۆكایەتیی پەرلەمانی عێراق هەوڵیدا دانیشتنێك رێكبخات بۆ دەنگدان لەسەر پێشنیارەكە، دوای كۆتایی خوێندنەوەی ئوسوڵی لە كۆبوونەوەكانیدا، ئەویش رۆژی پێنجشەممە 28ی حوزەیران، بەڵام رێكنەكەوت، هەرچەندە هەوڵی زۆر هەبوو بۆ ئەنجامدانی دانیشتنەكە بەر لە كۆتایی تەمەنی پەرلەمان لە 30ی حوزەیرانی 2018دا.
ئەم رەوشە ئەوەمان بۆ روون دەكاتەوە كە ناكۆكییەكی زۆر هەیە لە راو بۆچوون دەربارەی دەستووریەت و یاسایی پێشنیارەكە، بۆیە زۆرینەی كوتلە سیاسییەكانی پەرلەمان ئامادەی كۆبوونەوەكەی پێنج شەممە نەبوون. بە بۆچوونی زۆر كەس درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان سەرپێچیی دەستوورە بەپێی ماددەی 56/1. بۆیە پرسیارێك دێتەئاراوە دەربارەی هەڵوێستی فیقهیی دەستوور لە پرسی درێژكردنەوەكە دوای كۆتاییهاتنی كاری پەرلەمان و تا چەند ئەم درێژكردنەوەی شەرعییەتی هەیە؟ ئایا پەرلەمانی هەڵبژێردراو لەلایەن گەلەوە بۆ ماوەی چوار ساڵ دەسەڵاتی هەیە بێ رای گەل ولایەتەكەی درێژ بكاتەوە؟
هەڵوێستی فیقهیی دەستووری لە پرسی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان دوای كۆتایی ماوەی كار و شەرعییەتەكەی
سەرەتا، ماوەی یاسایی دیاریكراوی پەرلەمان و فیكرەی دیموكراسیی هاوتەریبن، چونكە دیموكراسی رێگەدەدات بە گواستنەوەی دەسەڵاتی سیاسی لەلایەن خاوەنی سەروەری (گەل) لە رێی هەڵبژاردنەوەو بۆ ماوەیەكی دیاریكراو كە بدرێت بە نوێنەرانی گەل كە بۆ ماوەیەكی دیاریكراو لە دەسەڵاتدا دەمێننەوە، نابێت لە دەسەڵات بمێننەوە، مەگەر سەرلەنوێ هەڵبژێردرێنەوە، ئەمەش بە واتای ئەوەی كە نوێنەرانی گەل لە چوارچێوەی سیستەمی دیموكراسی، ماف و دەسەڵاتی ئەوەیان نییە بڕیار دەربكەن پەیوەست بە درێژكردنەوەی ئەو رێگەپێدان و بێ ئیرادەی گەل. بەڵام هەندێ كات مەسەلەی درێژكردنەوەی ماوەی یاسایی پەرلەمان دەسەپێنێت، لەم كاتانە لەسەر دوو ئاستدا دەردەكەون:
* ئاستی حاڵەتی ئیستیسنایی
* ئاستی حاڵەتی ئاسایی
درێژكردنەوەی ماوەی یاسایی لە حاڵەتەكانی ئیستیسنایی و شەرعییەتەكەی
ئەم حاڵەتانە لە بارودۆخی پێویست روودەدەن كە بریتین لە ماوەیەكی كاتی پڕ لە رووداوی گرنگ كە كاریگەریی دەكەنە سەر بەڕێوەچوونی كارەكانی دەوڵەت و دامەزراوە دەستوورییەكان و بەتایبەتیش پەرلەمان، دواتر ئەو بارودۆخانە خۆیان بەسەر پەرلەماندا فەرزدەكەن: یان دواخستنی هەڵبژاردنەكان، یان هەوڵدان بۆ درێژكردنەوەی ماوەی یاسایی پەرلەمان بۆ ماوەیەكی دیاریكراو بۆ دەربازبوون لە قەیرانیكی ئایندە دژی دەوڵەت كە بریتییە لە قەیرانی بۆشایی دەستووری. لەو دەستوورانەی كە رێگە دەدەن درێژكردنەوەی مەرجدار بۆ ماوەی یاسایی پەرلەمان بكرێت: دەستووری ساڵی 1947ی ئیتاڵیایە، كە ماددەی 60ی دەستووەركە دەڵێت: ((ماوەی هەڵبژاردنی هەردوو ئەنجومەنی نوێنەران و پیران لە كۆماری ئیتاڵیا پێنج ساڵە، نابێت ولایەتی هەر ئەنجومەنێك درێژبكرێتەوە، مەگەر بە پێی یاسا بێت، ئەمەش تەنیا لە حاڵەتی شەڕدا))، بەڵام ماددەی 61ی هەمان دەستوور بە دەق دەڵێت بەرمەرجێكی دیكە دەسەڵاتی هەردوو ئەنجومەن درێژدەكرێتەوە و بەم شێوەیە:
((هەڵبژاردنی تازەی پەرلەمان لە ماوەی حەفتا رۆژی دوای كۆتایی ماوەی هەردوو ئەنجومەنی پێشووی پەرلەمان ئەنجام دەدرێت، یەكەم دانیشتن لە كاتێكدا دەبێت كە لە20 رۆژی دوای هەڵبژاردن تێپەڕنەكات، دەسەڵاتەكانی هەردوو ئەنجومەنی پێشوو درێژدەكرێنەوە تا كۆبوونەوەی هەردوو ئەنجومەنی تازە)).
دەستووری هەمواركراوی ئوسترالیا كە لە ساڵی 1900دەرچووە و تائێستاش كاری پێدەكرێت: ماددەی 28ی ئەم دەستوورە دەڵێت:
((هەموو پەرلەمانێك بۆ ماوەی سێ ساڵ لەدوای یەكەم دانیشتنیەوە بەردەوام دەبێت، لەوە زیاتر بەردەوام نابێت)). دەستووری ساڵی 1996ی باشووری ئەفریقیا: بڕگەی 4 لە ماددەی 28ی ئەم دەستوورە ماف دەدات بە كۆمەڵەی نیشتمانی (پەرلەمان) كە كارەكانی خۆی بكات (چ لەكاتی هەڵوەشاندنەوەی یان لە كاتی كۆتاییهاتنی ولایەتەكەی) تا رۆژی پێشووی یەكەم رۆژی دەنگدان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی داهاتوو)).
دەستووری ساڵی 1976ی یۆنان: بڕگەی 3 لە ماددەی 53ی ئەم دەستوورە رێگەی داوە بە درێژكردنەوەی پەرلەمان لە حاڵەتی شەڕدا:
((3- لە حاڵەتی شەڕدا، ولایەتی پەرلەمان بە درێژایی شەڕ درێژدەكرێتەوە، لە حاڵەتی هەڵنەوەشاندنەوەی پەرلەمانیش هەڵبژاردن دوادەخرێت تا شەڕ كۆتایی دێت، پەرلەمانی هەڵوەشاوەش بە حوكمی یاسای پەرلەمان دەگەڕێندرێتەوە تا ئەمە روودەدات)).
دەستووری هەمواركراوی ساڵی 1920ی نەمسا كە تائێستا كاری پێدەكرێت، ماددەی 29 ی دەستوور دەڵێت: ((لە حاڵەتی هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نیشتمانی، ویلایەتی یاسایی پەرلەمان درێژدەكرێتەوە، تاكو ئەنجامدانی یەكەم دانیشتنی ئەنجومەنی تازە)).
دەستووری ساڵی 1992ی كوێت: ماددەی 83 دەڵێت: (( نابێت وەرزی یاسایی درێژبكرێتەوە، تەنیا لەبەر پێویستیی حاڵەتی شەڕ نەبێت، ئەمەش بە یاسا دەبێت)).
هەندێ حاڵەت هەن پەیوەستن بە كارەساتی سرووشتییەوە كە پێویست دەكات ویلایەتی پەرلەمان درێژبكرێتەوە: دەستووری ساڵی 1987ی هایتی و هەمواركراو لە 2011 باس لە درێژكردنەوە ناكات، بەڵام بەهۆی بوومەلەرزەی توند كە لە 12/1/2010 لەو وڵاتە روویدا و چارەكە ملیۆن مرۆڤ بوونە قوربانی و خانووبەرەیەكی زۆری كاول و خاپوور كرد، لەوانەش بارەگای سەرۆكایەتیی كۆمار و بارەگای پەرلەمان، هەروەها بارەگای دەستەی راسپێردراو بە رێكخستنی هەڵبژاردنەكان لە 28/2/2010 كە وایكرد دەستەكە نەتوانێت كارەكانی تەواو بكات، بۆیە بڕیار درا ماوەی ولایەتی پەرلەمان بۆ كاتێكی نادیار درێژبكرێتەوە.
دەستووری هەمواركراوی ساڵی 1952ی ئوردن: ماددەی 68ی ئەم دەستوورە مافی بە شا داوە بەلایەنی كەم و زۆرتریش بۆ دووساڵ ولایەتی پەرلەمان درێژبكاتەوە: (( ماوەی ئەنجومەنی نوێنەران چوار ساڵە لە رۆژی راگەیاندنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی گشتی لە رۆژنامەی فەرمی دەست پێدەكات و شا بۆی هەیە بە ئیرادەیەكی شایانە بۆ ماوەی ساڵێك و لە دوو ساڵ زیاتر نەبێت، ماوەی ئەنجومەنەكان درێژبكاتەوە)).
لە نموونە باوەكانی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان ئەوەی كە لە لوبنان روویدا لە ساڵی 1976 تا 1989 لە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان بۆ چەند جارێك ئەویش بە هۆی شەڕی ناوخۆ كە لە 1975 دەستی پێكردو لە سەرەتای 1990 كۆتایی هات.
دەستووری ساڵی 1949ی هەمواركراوی هیندستان: ماددەی 83ی ئەم دەستوورە رێگەی بە درێژكردنەوە داوە بەم شێوەیە:
((2- ئەنجومەنی گەل – ئەگەر پێشتر هەڵنەوەشابێتەوە- بۆ ماوەی پێنج ساڵ بەردەوام دەبێت و قابیلی زیادكردن نییە لە مێژووی دیاریكراوی یەكەم كۆبوونەوەی ئەنجومەن، كۆتایی ئەو ماوەیەش وەك هەڵوەشاندنەوەی وایە. لەگەڵ ئەوەشدا نابێت ماوەی جێبەجێكردنی راگەیاندنی حاڵەتی نائاسایی درێژكرابێتەوە بۆ پێنج ساڵ بە یاسای پەرلەمان بۆ ماوەیەكی دیكە كە لە ساڵێك تێپەڕنەكات لە هەر جارێكدا درێژیش نابێتەوە بە هەر حاڵێك لە شەش مانگ دوای كۆتاییهاتنی جێبەجێكردنی)).
درێژكردنەوەی ماوەی یاسایی پەرلەمان لە حاڵەتە ئاساییەكان و چۆنێتیی شەرعییەتپێدانی
لە فیقهی دەستووریدا، حاڵەتە ئاساییەكان هیچ پاساوێك نادات بەدەستەوە بۆ درێژكردنەوەی ولایەتی پەرلەمان، بۆیە ئەم حاڵەت ناونرا بە((لادان لە دەسەڵاتی یاسادانان)) و لەبەر هۆی لۆژیكی كە ئەمەیە: دەسەڵاتی پەرلەمان پێویستە ئەركی یاسادانان ئەنجام بدات لەپێناو بەرژەوەندیی گشتی و سوودی گشتیی هاوبەشدا، بەڵام كاتێ ئەم دەسەڵاتە لەم ئامانجە لادەدات، حاڵەتێك وەردەگرێت پێی دەگوترێت (خەوشی لادان لە دەسەڵاتی یاسادانان)).
لە مێژووی دەستووری ئەڵمانیدا پڕۆفیسۆر (ئیلمر بلیشكە) ئاماژە بەو حاڵەتە دەكات و عەیبەكەی روون دەكاتەوە لە یاسای درێژكردنەوەی خولی هەڵبژاردن لە ویلایەتەكانی باشووری ئەڵمانیا بە پاساوی دەرنەچوونی دەستوور لەو ویلایەتانەدا. ئەم یاسایە پڕۆفیسۆر بلیشكە وەسفی كردووە بە (یاسای برووسك)، چونكە لە ماوەیەكی پێوانەییدا كە چەند خولەكێك تێپەڕناكات، بڕیاریان لێدراوە، ئەم یاسایە كە تایبەتە بە درێژكردنەوە تا ماوەیەكی دیاریكراو زۆرینەی ئەو ئاراستەیەیە كە پشتگیری دەكات لە تێكەڵكردنی ویلایەتەكانی باشووری ئەڵمانیا لە یەك ویلایەتدا بە ناوی (ویلایەتەكانی باشوور). رەخنە لەو یاسایە گیراو لەبەردەم دادگای باڵای دەستووریی ئەڵمانیا تانەی لێدرا كە بڕیارێكی مێژوویی گرنگی دەركرد، ئەویش پووچەڵكردنەوەی یاساكە بوو، بە هۆی ئەوەی گەلی لە مافی دەربڕینی را بێبەش كرد، دواتر مافی بۆ گەل گەڕاندەوە، دادگاكە لەو بڕیارەیدا ولەكاتی دەركردنی یاساكە پشتی بەست بە پرەنسیپەكانی دادپەروەری و بێلایەنی و نەبوونی هەلومەرجێكی نائاسایی.
حاڵەتی عێراق: گومان دەربارەی مەبەست لە درێژكردنەوەی پەرلەمان
كاتێ باسی حاڵەتی عێراق و سووربوونی پەرلەمان دەكەین لەسەر درێژكردنەوەی تەمەنی یاسایی، چەند گومانێك دەربارەی لادانی دەسەڵاتی یاسادانان دێتەئاراوە بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندیی دیاریكراو(بەتایبەتیش بەرژەوەندیی دۆڕاوەكانی هەڵبژاردن) یان بەرژەوەندیی كوتلەیەكی دیاریكراوی سیاسی و لەسەر حیسابی بەرژەوەندیی گشتی و هاوبەشی هاووڵاتیان، نەخاسمە ئەگەر بهێنینەوە یادتان قسە بەناوبانگەكەی (ئەرستۆ تاڵیس كە لە 322پ.ز كۆچی دوایی كردووە) كە دەڵێت: ئامانجی سیاسەت ئەوەیە كە سوودی گشتیی هاوبەش بەدی بهێنێت، كە خۆی لە خۆشگوزەرانیی ناوخۆ و پاراستنی كۆمەڵگە لە دەستدرێژییە دەركییەكان دەبینێتەوە). پەرلەمان لە بەجێهێنانی ئەركەكانیدا پێویستە پابەند بێت بە دەستوور و دەق و پرەنسیپەكانی كە بەهای دەستوورییان هەیە و تەئكیدیش بكاتەوە لەسەر ئەوەی كە دیموكراسی پێویست دەكات گەل لە ژیانی گشتیدا بەشدار بێت.
سەرئەنجام
درێژكردنەوەی ماوەی یاسایی پەرلەمان پێویستە مەرجدار بێت بەو مەرجانە:
1- بوونی حاڵەتی پێویست بۆ درێژكردنەوە.
2- ئەم حاڵەتە پێویستە دەستوور بە دەق بیڵێت.
3- مەرجەكانی درێژكردنەوە پێویستە لەگەڵ دەقەكانی دەستووردا بگونجێت.
4- دەبێ ئامانج لە درێژكردنەوە بەرژەوەندیی گشتی بێت، نەك بەرژەوەندیی تایبەتی.
ئەم مەرجانە بوونیان نییە لە هەوڵەكانی پەرلەمانی عێراق بۆ درێژكردنەوەی ولایەتی یاسایی بۆ ماوەیەكی درێژ تا ئەو كاتەی بڕیار دەدرێت لەسەر ئەنجامەكانی هەڵبژاردن كە بە دەست دەردی ساختەكارییەوە دەناڵێنێت.

Top