كێشەی بنكەی زۆرینە

(1)
پەیوەندیی نێوان سیستەمی سیاسی و پرۆسەی سیاسی (بەتایبەتی پڕۆسەی پێگەیاندنی سیاسی و كۆمەڵایەتیی هاووڵاتی) بابەتێكە قابیلی مشتومڕە لە فیكری سیاسی و پەروەردەییدا، ئەمەش لەوەتەی ئەفلاتون(428-347 پ.ز) روونی كردۆتەوە كە پەروەردە لەلایەكەوەو پاراستن یان گۆڕینی پەیوەندییە سیاسییەكان لە لایەكی دیكەوە دەكرێ بۆ یەكدی ببنە هۆكارو ئامانج، هەروەها لەوەتەی ئەرستۆتالیس( 348- 374 پ.ز) داوایكردووە كە پێویستە پەروەردەكردنی هاووڵاتی لەبەر رۆشنایی پرەنسیپەكانی دەستووردا بێت.
ئەگەر بڕوانینە راكانی فەیلەسوفی گەورەی ئەڵمان ئەمانوئێل كانت( 1724-1804)، دەبینین كە یەكێك بووە لەوانەی پشتگیریی دانانی دەستوور بووە بۆ دەوڵەت تا دەسەڵاتی گشتی بە پرسی ئازادییە گشتییەكانی هاووڵاتیان ببەستێتەوە كە بەندن بە پرەنسیپی مافەكانی یەكسانی هاووڵاتیان، بەو واتایەی كە پشتیوانی بنیادنانی دەوڵەتی یاسا بووە. بۆیە لە چوارچێوەی ئەو دەوڵەتە یاسایەدا (پەروەردەی سیاسی) پێویستە لەگەڵ پرەنسیپەكانی دەوڵەتی یاسا گونجاو بێت، پرسی گونجانی پەروەردە لەگەڵ پرەنسیپەكانی دەوڵەتدا پرسێكە هەمیشە بەستراوەتەوە بە بارودۆخی كۆمەڵایەتی و مێژوویی ئەو دەوڵەتەوەو ئاستەنگی نائاسایی لە جێیەجێكردندا دەورووژێنێت، لە لایەكەوە دەبینین كە ناوەڕۆكی بابەتیانەی پرسەكە ئاڵۆزەو چوونە نێو ئەو پرسەش ئاسان نییە، بۆیە لە كۆمەڵگەیەكدا كە گەیشتبێتە ئاستێكی بەرزی پسپۆڕی لە بواری زانست یان مامەڵەكردندا، ئەوا سیاسەت لەو كۆمەڵگەیەدا سرووشتێكی پسپۆڕیی و ئاڵۆزی دەبێت، سیاسەت بۆ ژمارەیەكی زۆری هاووڵاتیان دەبێتە بوارێكی نامۆ، زاراوە سیاسییەكان بۆ ئەوانە پسپۆڕین و مایەی تێگەیشتن نین، هاووڵاتی دەزانێت كە سیاسەت پیادەدەكرێت، بەڵام پرسە جیاجیاكان لە سیاسەتدا ناڕوونن وەك:
- چۆن پرۆسە سیاسییەكان بە وردەكارییەوە بەڕێوەدەچن و بۆچی؟
- چۆن بڕیارە سیاسییەكان دەردەچن و بۆچی؟
هاووڵاتی تەنیا رۆڵی بەكاربەری هەیە، چونكە پێی وایە كە سیاسییەكان زیاترو چاكتر دەزانن. ئەو كەسەشی كە لە وردەكاریی بابەتیانەی رووداوەكان و رێكارەكان تێناگات پێی وایە كە سیاسەت پرۆسەیەكی بێهوودەیی بێ مانایە یان سیاسەت قەدەرێكە دەبێ رووبەڕووی ببێتەوە نەك لەگەڵیدا بگونجێت، هەروەها ناكرێ بە عەقڵانییەت مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، لەلایەكی دیكەوە ئەركێكی هەستیارو پێویست هەیە كە پەیوەستە بە رووبەڕووبوونەوەی پرسیارو ئاراستەكانی سەرەوە، ئەمەش لەمیانی پرۆسەی (پەروەردەی سیاسی)دا ئەو ئەركە مەترسیدارە، بەڵام دەبێ روون بێت.
زانایانی سیاسەت دووپاتیدەكەنەوە كە سیستەمی دەستووریی هەر دەوڵەتێك سەركەوتوو نابێت ئەگەر ناسازان بێتە ئاراوە لەنێوان ئەو بەهایانەی كە سیاسەتوانان بڕوایان پێیەتی و لەنێوان رەفتاری هاووڵاتیاندا.
لە نووسینەكانی زانستی سیاسەتدا زۆرجار جەختدەكرێتەوە لەسەر ئەوەی كە فیكری سیاسی بریتییە لە فیكرێكی زەرەرمەند كاتێ جەخت ناكاتەوە لەسەر سوودی گشتی و خۆشگوزەرانیی Gonum Humanum، چەمكی سوودی گشتی كە شەرعییەتەكەی لە كۆمەڵگەی دیموكراسیی دەوڵەتی یاسادا دەبینێتەوە، چەمكێكی دیاریكراوی نافراوانەو پشتدەبەستێ بە بیرۆكەی مرۆڤایەتی( بە واتای كەرامەتی مرۆیی)، هەروەها پێویستە پشت ببەستێ بەخێری گشتی Gonum Commune، ئەمەش بە تایبەتی هۆشیاریی دیموكراسی دەست نیشان دەكات: دەوڵەت بۆ مرۆڤە نەك بە پێچەوانەوە.
لەم رووەوە پڕۆفیسۆر(شنایدەر) بەم شێوەیە دەنووسێت: پێگەیاندنی سیاسی پرۆسەیەكی پەروەردەیی- سیاسییە، پێویستە ئەوە لەبەر چاو بگیرێت كە بەرپرسیارێتیی سیاسیی هاووڵاتیان لە دیموكراسیدا بەندە بە بڕواهێنان بە رۆڵی هاووڵاتی لە دەوڵەتدا، بۆیە پێگەیاندنی سیاسی پێویستە زۆر بایەخ بدات بە مافی هاووڵاتیان و بە تایبەتیش دەستەبەركردنی هەلی چالاكییە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان و هەلی پیادەكردنی دەستڕۆیشتوویی یان هەروەك پڕۆفیسۆری ئەڵمانی ( تۆماس ئیل فاین Thomas Ellwein) دەڵێت كە پێویستە پرۆسەی پێگەیاندنی سیاسی وانەی مامەڵەكردنی سیاسی دەستەبەربكات، هەروەها پڕۆفیسۆر شنایدەر دەڵێت: پێویستە پرۆسەی پێگەیاندنی سیاسی تەنیا بە فیكری ئایدیالی یارمەتی هۆشیاریی سیاسی نەدات، بەڵكو یارمەتی بدات بە زانیاری دەربارەی فاكتە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان، ئەمەش بەرپرسیارییەتی و ئەركەو لە هەمان كاتیشدا ئامانجە. كە بریتییە لەوەی هاووڵاتی بخەیتە دۆخێكەوە كە بتوانێت هەڵسەنگاندنێكی واقیعی و عەقڵانیی لە واقیعی سیاسی و كۆمەڵایەتیدا بكات.
پرۆسەی پێگەیاندنی سیاسی رۆڵێكی گرنگ و هەستیار دەبینێت لە پرۆسەی سیاسیدا و بەتایبەتیش لە پرۆسەی هەڵبژاردن و لەسەر دوو ئاست:
* كێشەی گواستنەوە لە بژاردە، یان پەسندكراوە كەسییەكان بۆ بڕیارەكانی بەكۆمەڵ و هاریكارییانە.
* كێشەی سرووشتی ئەو رێكارانەی پەیوەستن بە بنیاتنانی ئیرادەو بڕیاری دیموكراسی.
(2)
كێشەی گواستنەوە لە بژاردە یان پەسندكراوە كەسییەكانەوە بۆ بڕیارەكانی دەستەجەمعی
لەنێو ئەو پرسە گرنگانەی كە لە فیكری سیاسیدا ورووژێنراوە، ئەم كێشەیەیە: ئایا و چۆن دەكرێ بژاردە تاكەكەسییەكان(وەك: بژاردەی دەنگدەران) بێ هیچ ساختەكارییەك بگۆڕدرێت بۆ بڕیاری بەكۆمەڵ یان بڕیاری دەستەجەمعی (وەك: ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان و هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆمار)؟
زۆربەی ئەو بیرمەند و فەیلەسوفانەی لایەنگری بیردۆزە دیموكراسییە كلاسیكیی و تازەكانن پشگیریی ئەگەری روودانی ئەم گۆڕانكاری و گواستنەوەیە دەكەن، ئەمەش سەرەڕای جەختكردنەوەیان لەسەر ناسەقامگیریی ئەم حاڵەتە لە ئەنجامی زیادبوونی قەبارەی دەنگدەران.
ئەرستۆتالیسی فەیلەسوف لە كتێبە بەناوبانگەكەی (سیاسەت) جەخت لەسەر ئەم حاڵەتە دەكاتەوە كاتێ باسی دیموكراسی (دەوڵەتی مەدەنی) دەكات و تۆماس هۆبز Hobbesی بیرمەندیش قسە لەسەر ئەو پرسە دەكات لە كتێبەكەی لیڤیسان Levviathan، كاتێ جەخت لە بوونی دەسەڵات بۆ زۆرینە دەكاتەوە، بە واتای ئەوەی كە بژاردە تاكەكەسییەكان گۆڕاون بۆ بڕیاری دەستەجەمعی، كە بریتین لە دەرچوونی بڕیارگەلی زۆرینە، كە هەروەك هۆبز دەڵێت: حاڵەتی ناسەقامگیریی بەكۆمەڵ زیاتر دەكات، بۆیە ئەو پرۆسەی گۆڕین ( لە بژاردە تاكەكەسییەكان بۆ بڕیارەكانی دەستەجەمعی) بە دیدی هەندێ ئاراستەی فیكری لە زانستی سیاسەتدا بە رەشبینیی دادەنرێن، چونكە تیۆری ئابووریی دیموكراسی روونی كردۆتەوە كە ئامانج لە گۆڕینی ئیرادەو بژاردە تاكەكەسییەكان بۆ بژاردەو بڕیارەكانی دەستەجەمعی زەحمەتە وەدی بێت، ئەو زەحمەتیەش لەو گریمانەدایە كە باس لە بوونی دەرفەتی كەم دەكات لە جیهانی سیاسەتدا بۆ بنیاتنانی زۆرینەی چەسپاوو بەردەوام و پەرەپێدان و جێبەجێكردنی بەرنامەی سیاسیی چەسپاو و جێگیر، مادام جیاوازییە كۆمەڵایەتییەكان گەورەو فراوانن، هەروەها مادام ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لەو ئاراستەیەدا یەك نین كە پێویستە دەنگی بۆ بدەن، خاوەنەكانی ئەو تیۆرە دووپاتی دەكەنەوە كە زۆرجار بەوە لە دیموكراسی دەگەن كە گوزارشت لە ئیرادەی گەل دەكات، بەڵام كاتێ لەم بۆچوونە دەڕوانین دەبینین كە بە كردەنی ئیرادەی گەل مەبەستە لە دیموكراسیدا، بەڵكو ئیرادەی گەل پەیوەستە بە زۆرینەو كەمینەوە، كە جێگیر نییە و پشت بە پاڵنەری جیاجیا دەبەستێت، تەنانەت لە حاڵەتی وەسفكردنی دیموكراسیدا كە بریتییە لە توانای گوزارشتكردن لە ئیرادەی زۆرینەی راستەقینە بێ هیچ ساختەكارییەك، ئەم وەسفەش نەگونجاوە، چونكە زۆرینە، یان ئیرادەی زۆرینە هەروەك ئەرستۆو هۆبز جەختی لێ دەكەنەوە (بازدانەو قابیلی چەواشەكارییە)، هەروەك پڕۆفیسۆر ئۆفە Offe ئاماژەی بۆ دەكات بەوەی (هەڵبژاردنی عەقڵانی) دەریدەخات كە رێكارە دیموكراسییەكان و پرۆسەی دەنگدان پرەنسیپەكانی ئیرادەی زۆرینە پێشێل دەكەن كە روون و بەردەوام بێگەردن. پڕۆفیسۆر ریكەر Riker ئەم پرسە بەم شێوەیە رووندەكاتەوە: ئەو بڕیارانەی پەیوەستن بە كۆمەڵگەوە لەسەر بنەمای زۆرینە دەرچوونە، ناكرێ لە رووی لۆژیكەوە یەكگربن یان وەك ئەنجامی شتێكی گەورە وەربگیرێت وەكو كۆمەڵگە یان گەل. كێشەی گەورەی دیموكراسی ئەوەیە كە دەكرێ دەستكاریی ئەنجامی بڕیارەكانی زۆرینە بكرێت بە شێوەیەك كە جیاوازییە كەمەكان لە هەیكەلبەند و ناوەڕۆكی رێكارەكانی وەرگرتنی بڕیار ئەنجامی جیاوازی لێدەكەوێتەوە.
لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە مانای ئەوە نییە كە دیموكراسی بێ بەهایە بەڵكو ئەو بەهایە لە پاراستنی مافەكان و لەمیانی دەنگداندا دەردەكەوێت، سەرباری ئەمەش ئەنجامەكانی دەنگدان دەریدەخەن كە زۆرینە زۆرجار ناجێگیرەو دواتر لای ئێمە(زۆرینەی جووڵاو)ی لێدەكەوێتەوە.
زۆرینە بەگشتی كێشەیەكی دیكە درووست دەكات، ئەویش ئەو كێشەیەیە كە (ئەلێكسی دی تۆكڤیل A.de Toquville) لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا كە لە 1856 دەرچووە بەناونیشانی (دیموكراسی لە ئەمریكا) و ناوی نا(لێشاوی زۆرینە )باسی كردووە و ئەم كێشەیە بیری دیموكراسیخوازانی لە دێرزەمانەوە خەریك كردووە، بۆیە لەسایەی هەلومەرجی دیاریكراودا دەكرێ دیموكراسی بگۆڕدرێت بۆ سیستەمێك كە تێیدا كەمینە دەسەڵاتی بەسەر زۆرینەدا هەبێت. جا بۆ زیاتر روونكردنەوە نموونەیەك دێنینەوە كە بە( نموونەی ئۆرسترۆگۆرسكی) ناونراوە، ئەم نموونەیە روونی دەكاتەوە كە سیستەمی دەنگدان دەربارەی(بڕیاردان) و (بنكەكانی بڕیاردان) بە غەدر دەلكێنرێت بە ئەنجامی دەنگدانەوە، كە بە هۆیەوە سیستەمەكە دەتوانێت براوە یان دۆڕاوی هەڵبژاردنەكان دیاری بكات، دەكرێ ئەم جیاوازییە لە پرۆسەی هەڵبژاردندا دەربكەوێت كە ژمارەی حزبەكانی تێدا كەمتر بێت لە ژمارەی كێشە سیاسییەكان، كاتێكیش ئەو حزبانە تێڕوانینی سەرتاپاگیر Weltanschaung یان نەبێت لەهەمبەر كۆمەڵگە، بەڵكو ئەو حزبانە بریتی دەبن لە گرووپگەلێكی پراگماتی لەگەڵ كەمێك لە ئاراستەی ئایدیۆلۆجیی سیاسی، هەروەها دەنگدەران دەنگیان بەپێی كێشە ناكۆكەكان دەدەن، نەك لەسەر بنەمای وەلا بۆ حزب یان بۆ ئەو گرووپانەی پەیوەستن بە حزبەوە.
نموونەی ئۆسترۆگۆرسكی دەریدەخات كە تەنانەت ئەو پرۆسە دیموكراسییە بێگەردانە بەدەر نابن لە كێشەكان، هەروەها ناكۆكیان دەربارەی داننان بە ئەنجامەكان لێدەكەوێتەوە، نموونەكە جارێكی دیكەش ئیرادەی دەنگدەر دەردەخات- بەپێی ئەنجامەكانی دەنگدان- سەرەڕای جێگیریی بژاردەو پەسندكراوەكان بەڵام جیاوازن، با بپرسین دەنگدەران چییان دەوێت سەركەوتنی Y یان X؟ لە بنەڕەتەوە پرسیارەكە بە هەڵە دانراوە، چونكە ئیرادەی دەنگدەران خۆی ئەنجامی سیستەمی دەنگدانە، بۆیە لەبەر رۆشنایی شێوازی دەنگدان ئیرادەی دەنگدەران گەڵاڵەدەبێت. بەم شێوەیە هەڵبژاردنەكان پشت بە سیستەمی دەنگدان یان هەڵبژاردن دەبەستن، سەرباری ئەوەی كە بژاردە یان پەسندكراوە بنەڕەتییەكانی دەنگدەران نەگۆڕاون، بەمەش یەكێتیی هەڵبژاردنە نموونەییەكانی تاكەكەسیی ناساختە، هەروەها یەكێتیی یەكسانی و هاوتەریبیی ئارەزووەكانی تاكەكەسی بەدی ناهێن.
لەم چوارچێوەدا كێشەیەكی دیكە سەرهەڵدەدات كە پەیوەستە بە ( تێچووی بڕیار). ئامادەكاریی بۆ بڕیارو دەركردنی پێویستی بە كات و پاشەكشە هەیە لە ئاراستەكردنی چالاكییەكان بۆ بوارەكانی دیكە نەك بوارێكی دیاریكراو. تێچووی ئەم بڕیارە، هەر چەند ژمارەی بەشداربووان لە بەكۆمەڵ دەركردنی بڕیار زیادبێت، ئەوا بەرزتر دەبێت. ئەم تێچووانە لە حاڵەتی جێبەجێكردنی پرەنسیپی(كۆی دەنگ) زیاتردەبێت، هەروەها تێچوویەكی دیكە دەخرێتە سەر تێچووی بڕیارەكە و پەیوەستە بە تێچووی ئاڵوگۆڕكراو، ئەم تێچووەش بریتییە لە كۆمەڵە تێچوویەكی دەرەكی و رێكخستنی رێكارەكانی بڕیارەكە.
لەم بوارەدا پێویستە بزانین كە بنكەی نموونەیی بڕیارەكە چییە و لادانی سیستەمیی لە كەمترین تێچووی ئاڵوگۆڕ لەكوێدایە، ئەو بنكەیەی سەرەوە ئەگەر بە بەردەوامی جێبەجێكرا دەبێتە هۆی زیادكردنی تێچووەكە و زۆرجاریش دەبێتە هۆی گەمارۆدانی (رێكارەكانی بڕیاردان).
جارێكی دیكە دەگەڕێینەوە بۆ بنكەی زۆرینە، چونكە دەبینین زۆرینەی كلاسیكی و بە تایبەتی زۆرینەی سادە دەبێتە بنكەیەك بۆ دەركردنی بڕیار كە دوورە لە حاڵەتی ئایدیاڵی.
پیادەكردنی ئەم بنكەیە (زۆرینەی سادە) دەبێتە هۆی درووستكردنی حاڵەتێك كە پێی دەگوترێت( زۆرینەی دەوری) و دواتر بۆ دەسەڵاتی كەمینە.
ئەم دۆخە گرنگیی سیاسیی گەورەی هەیە لەمیانی جوداكردنەوەی دەنگەكاندا دەردەكەوێت، سیستەمی دەنگدان و دابەشكردنی كورسییەكان. كاتێ وردبینی دەكەین لەم سیستەمانەی هەڵبژاردن ئەنجامگەلی جیاوازمان دەست دەكەوێت بەگوێرەی بنەمای هەر سیستەمێك بە شێوەیەك كە بەپێی سیستەمێكی دیاریكراوی هەڵبژاردن حزبێكی ركابەر براوە دەبێت و حكومەت پێكدەهێنێت، بەڵام هەمان حزب دەبێتە حزبێكی ئۆپۆزسیۆن بەپێی سیستەمێكی دیكەی هەڵبژاردن.
لە راستیدا، هەر سیستەمێكی هەڵبژاردن لەم سیستەمانە پاساوو بنەماگەلی خۆی هەیە، جیاوازییە بچووكەكان لەنێو ئەو سیستەمانەی هەڵبژاردندا كە بە هۆیانەوە بژاردە تاكەكەسییەكان دەگۆڕێن بۆ بڕیاری دەستەجەمعی دەكرێ ببنە هۆی ئەوەی كە ئەنجامی جیاوازیان لێ بكەوێتەوە. بەم شێوەیە و هەروەك پڕۆفیسۆر (ولیەم رێكەر Riker) دەڵێت ئەنجامەكانی پرۆسەی دیموكراسی دادپەروەر نییە، تەنانەت تێكەڵەی راستەقینە و واقیعیی ئاراستەكان و دەنگدانی دەنگدەرانیش نییە، ئەم پرۆسەیە نابێ هەمیشە بەوە لێكبدرێتەوە كە گرنگ و واتادارە.
لەمیانی سەرجەم ئەو پرۆسانە ( زۆرینەی دەوری) دێتەكایەوەو لەگەڵیشیدا دەسەڵاتی ئەو زۆرینە، لێرەشدا پرسیارێكی گرنگ دێتە پێشەوە: دەكرێ چی بكرێت بەرامبەر ئەم واقیعە؟
پڕۆفیسۆر شمدت دەڵێت: ناكرێ بێ كار بوەستین، چونكە ئەمە خۆی لە خۆیدا بە سەركێشیی دادەنرێت، ناكرێ دەستبەرداری پرەنسیپی دیموكراسی( پرۆسەی دەنگدانی دیموكراسی) بین، لەبەر ئەوەی چارەسەرێكی مامناوەندی بۆ ئەو پرسە لە ئارادایە كە خۆی لە (فراوانكاریی لە پرۆسەی زۆرینە)دا دەبینێتەوە، ئەویش لەمیانی چارەسەركردنی ناكۆكییەكان لەڕێی وتووێژی دیموكراسیانە یان ركابەریی دیموكراسیدا یاخود بە بەكارهێنانی رێگەیەكی تازەی پرۆسەی دەنگدان، وەك رێكخستنی هەموو ئەو پلانەی كە بەهۆیەوە رێگە بە دەنگدەران دەدرێت گوزارشت لە بژاردەكانیان بكەن و لە بژاردەكان دووریان دەخاتەوە بە رێكەوت و دەنگدان و ڤیتۆ یان دەنگدانی مەرجدار بە پێدانی باج.
تیۆری ئابووریی دیموكراسی لە هەڵبژاردنە عەقڵانییەكاندا داوای شتە چاكەكانی لیبرالی و دامەزراوەكان دەكات كە بریتین لەم خاڵانە:
1- سنوورداركردنی قەبارەو ئاستی بڕیارەكانی دەستەجەمعی وەك( سنوورداركردنی توندی قەبارەو ئاستی دەسەڵاتەكانی حكومەت و دانانی زەمانەت و ئەو هێزەی بەرەنگاری بڕیاری شوێنگرەوەی هەڵبژێردراو دەبێتەوە و بەتایبەتیش دەسەڵاتی هەڵبژێردراو).
2- سنوورداركردنی چالاكییەكانی دەوڵەت.
3- مافی هاووڵاتی كە داوای قەرەبۆكردنەوەی ئەو زیانانە بكات كە لە ئاكامی كردەوەو هەڵسوكەوتی هەڵبژێردراوان لێی كەوتوون بە شێوەیەكی دیموكراسیانە.
4- زەمانەتی نەگۆڕینی مافە بنەڕەتییەكانی هاووڵاتی.
5- رێكخستنی لامەركەزییەتی دەوڵەت.
6- ماف بدرێتە هاووڵاتی تاكو دەستپێشخەر بێت لە پێشنیاركردنی دەركردنی یاسا.
7- ماف بدرێتە هاووڵاتیان لە راپرسیی میللی لەسەر هەموو یاساكان یان هەندێك لەو یاسایانە.
8- رێگە لە كۆچكردنی هاووڵاتیان نەگیرێت.
(3)
كێشەی سرووشتی رێكارەكانی پەیوەست بە بنیادنانی ئیرادەو بڕیاری دیموكراسی
دیموكراسی بەستنەوەی مافە سیاسییەكان بە ناوەندیی كۆمەڵایەتیی تاك لادەبات كە دەستكەوتی تایبەتی پێ دەبەخشێت ( لێرەدا باسی مافی ئەو هەڵبژاردنە دەكەین كە پەیوەستە بە ناوەندی چینایەتیی تاك و لاسایی ئەركە سیاسییەكان دەكاتەوە چ لە رێی بۆماوەیی یان لە رێی كڕینەوە)دا، لە پرۆسەی بنیاتنانی دیموكراسیی ئیرادەدا میكانیزمی كۆنتڕۆڵكردن و جیاكردنەوە كارایە(بۆ نموونە: پێكهێنانی تەكەتول لە ناو حزبە سیاسییەكان و ئاراستەكردنی سیاسەتەكانیان بۆ نێو دەنگدەران و بەتایبەتیش بۆ ئەو كێشە واقیعییانەی خراونەتەڕوو)، لە چوارچێوەی ئەم پرۆسەیەی بنیادنانی ئیرادە،(سیستەمی پاكسازی Filtersystem) لە ئارادایە كە بەپێی بۆچوونی پڕۆفیسۆر (ئۆفە) ئەمە لە سیسستەمی فرەیی بەرژەوەندییەكاندا و بە تایبەتیش لە پرسی ئامادەكردنی پێویستییەكاندا دەردەكەوێت، ئەم پێویستیانە دەبێ گشتی بن و تایبەت نەبن بە توێژێكی دیاریكراو.
ئەو دەزگایانەی پەیوەستن بە بنیادنانی ئیرادەی سیاسی لە دەوڵەتی دەستووریی دیموكراسیدا ناتوانن بەرگەی گۆڕینی مەبدەئی سنووردارنەكراوی پاڵنەری سیاسی بگرن، هەروەها ئامادەكردنی هەندێ پێداویستیش لەو دەزگایانەدا جۆشدانی سیاسیی ناگرێتەوە، چونكە جۆشدانەكە تەنیا تایبەتە بەو دەزگایانەی كە پرسەكانی بنیادنانی ئیرادەی یەكگرتوویان تێدایەو كۆدەنگییان لەسەرە، جۆری پرۆسەی بنیادنانی ئیرادە كە فشار دەخاتە سەر پێویستییەكان، هەروەك پڕۆفیسۆر ئۆفە دەڵێت: پەیوەستە بەو بەها بەرزانەی كە داڕشتنەوەیان تازەیە سەبارەت بە لێكەوتە كۆمەڵایەتییەكان و وەدیهێنانی پێویستییەكان، ئەمە دەبێتە هۆی روودانی پەرەسەندنی مێژوویی، لەبەر ئەوەی پەیوەست نین بە رەهەندە نەریتییەكانی دادپەروەریی لە بەرهەمهێنان و ئاڵوگۆڕو داخوازییە نەریتییەكانی تایبەت بە ناوەندی كۆمەڵایەتی.
دیموكراسی تەنیا بە رێگەی دەرفەتی بەشداریی هاووڵاتیان و جۆری جۆشدان و كۆكردنەوەی بەرژەوەندییەكان ناپێورێت، بەڵكو بە جڵەوگرتنی تۆكمەی دەسەڵاتێكی ناشەرعیش بە شێوەیەكی گشتی، هاوكات لە ئامادەسازیی بۆ دەستەبەریی كۆمەڵایەتی و تەندروستی بە ئاستێكی بەرز لە رێگەی داهاتەكانی كۆمەڵایەتی و وەبەرهێنانی دەوڵەت. ئەمەش دەبێتە ئەركی سیستەمێكی سیاسی كە لەمیانی درووستكردنی هاوسەنگییەك دێتەدی لەنێوان داهات و دەركردەی سیستەمەكە، بۆیە هەر كەموكورتییەك لە حاڵەتی هاوسەنگییەكە( بە واتای كەموكورتی لە سیستەم و بناغەی دامەزراوەكان) دەبێتە هۆی كەموكورتی لە ئەدای سیستەمی سیاسی و دواتر كۆی دەوڵەت، بۆ چارەسەركردنی ئەم دۆخەش پێویستە سیستەمەكە پێشینەی بەرژەوەندییەكان و ئەو داخوازییانە لەبەرچاو بگرێت كە پێشكەشی كراون.
وێڕای ئەمەش چالاكیی سیستەمی سیاسی لە بنەڕەتەوە بەندە بە سەقامگیریی ئەو سیستەمەوە، بۆیە جەختدەكاتەوە لەسەر ئەو ناوچە مەترسیدارانەی كە گرنگییەكی زۆریان لە رووی سەقامگیرییەوە هەیە بەتایبەتیش ئەوانەی كاریگەرییان بە سەر بەرژەوەندیی دامەزراوەكانی دەوڵەتەوە هەیە. نموونەش بۆ ئەمە: ئاڵۆزبوونی گەشەی ئابووری، سیاسەتی دەرەوە، بازرگانیی دەرەوە، هێزە چەكدارەكان، درووستكردن و دەستەبەركردنی وەلای جەماوەر.
بۆیە چالاكیی دەوڵەت لە پێشەوە دێت و پەیوەستە بە كێشە و مەترسییەكانی سەقامگیری، هەروەها كاركردن بۆ گونجان لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی دەوڵەت، پڕۆفیسۆر ئۆفە پێیوایە كە ئەو چوارچێوەیەی پێشینە لە چالاكیی دەوڵەتدا سیستەمێكی فراوانی نایەكسانی و ناكۆكی لە بوارە جیاجیاكانی ژیان درووستدەكات، ئەمەش مانای وایە كە كەلێنێكی بەرین لەنێوان بوارەكانی ژیان دێنێتەئاراوە كە پەیوەستن بە كێشە گرنگەكانی سەقامگیرییەوە( بەم شێوەیە بە چاكی مامەڵە لەگەڵ چالاكیی دەوڵەتدا دەكات كە بریتین لەو گروپانەی كاریگەریی گرنگیان هەیە لە دەنگی دەنگدەران لە بازاڕو رێكخراوەكاندا)، هەروەها لە لایەنەكانی دیكەی ژیاندا كە پێگەیەكی كەمیان هەیە لە كێشەكانی سەقامگیریی سیاسی و ئابووریدا، بۆیە ئەوانە لە سیاسەتی دەوڵەتدا زۆر گرنگن( بۆ نموونە ئەو گروپانەی كە گرنگییان كەمە یان هێزێكی كەم لە بازاڕو رێكخراوو دەنگدەراندا).
چالاكیی سیستەمی سیاسی لە جەوهەردا پەیوەستە بە چۆنێتیی بینادنانی ئیرادەی دیموكراسیی دەنگدەرانەوە، بۆیە پرسیارێك دێتەپێش: لەسەر چ بنەمایەك ئەم جۆرە ئیرادەیە بنیاددەنرێت؟
ناكرێ دیموكراسی وەك چەمك بەشێوەیەكی رەها وەك دەسەڵاتی زۆرینە دەستنیشان بكرێت، چونكە چەمكی زۆرینە فرەواتایە لەلایەك و لەلایەكی دیكەوە دەركردنی بڕیار بە شێوەی دیموكراسییانە دەكرێ بە رێگەی كۆدەنگی یان بە رێگەی چارەسەری مامناوەند دەربكرێت، هەروەها دیموكراسیی زۆرینە دەبێتە (دیموكراسیی ئازاد) بە كارلێك لەگەڵ پرەنسیپەكانی دیكەدا، وەك: مافی كەمایەتییەكان یان مافی ئۆپۆزسیۆن، مافە بنەڕەتییە جێگیرەكان، دادگا دەستوورییەكان كە دەتوانن ئەو دەسەڵاتە تەشریعییە لە سنووری خۆی بوەستێنن كە پشت بە پرەنسیپی زۆرینەی دیموكراسی دەبەستێت، جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان وەك هاوسەنگیی نێوان دەسەڵاتەكان.
لەگەڵ ئەوەشدا پرەنسیپی زۆرینە بۆتە مەرجێكی پێویست بۆ پیادەكردنی دیموكراسی، هاوكات هۆكارێكی هونەریی ئەو رێكارانەی دەبنە هۆی بنیادنانی رای یەكگرتوو لە چوارچێوەی ئەو كۆمەڵگەیەی كە بەرژەوەندیی پێكناكۆك و جیاوازی تێدایە.
پڕۆفیسۆر (گوگنبێرگەر Guggenberger) تێبینی دەكات كە لە سایەی هەلومەرجی ئێستادا هیچ هۆكارێكی دیكەی پەسندكراوو كارا نییە بۆ بنیادنان و دەركردنی بڕیار باشتر لە بڕیاری زۆرینە. لەبەرئەوە، پرەنسیپی زۆرینە بنكەی سەرەكیی بنیادنانی بڕیاری دەستەجەمعە و بۆیە هەندێ بیرمەند پێیانوایە كە دیموكراسی لە رێی بنكەی زۆرینەوە پێناسەدەكرێت و لەو بیرمەندانەش (جۆزێف چومپیتەر J.Schumpeter)، و(برایس Bryce)، ئەم برۆكەیە سەرلەنوێ لەلایەن یونی