بنەمای بنەڕەتیی لە هەردوو مەزهەبی شیعەو سوننە ئەوەیە كە ئیسلام ئایین و دنیایە، نەك ئایین و دەوڵەت، لەكاتێكدا كە ئیسلامی سیاسی بە هەردوو باڵی سوننەو شیعەیەوە هەوڵدەدات لە گوتارە سیاسییەكەیدا جەخت لەوە بكاتەوە كە ئیسلام ئایین و دەوڵەتە، ئەوەی جیاوازیش لەنێوانیاندا بكات، ئەوا تاوان بەرامبەر ئیسلام ئەنجامدەدات، ئەوەش لە گوتارەكانی حەسەن بەننای دامەزرێنەری ئیخوان موسلمین و ئەوانەی دواتریش هاتوون لەوانە سەید قوتب و محەمەد قوتب و ئایەتوڵا خومەینی لە كتێبەكەی حكومەتی ئیسلامی دەردەكەوێت، كە تیۆری ولایەتی فەقیهی داهێناو هەرایەكی لەنێوان مەرجەعە ئایینییەكانی شیعە نایەوە كە زۆربەیان رەتیان كردەوە.
كاتێ مێژووی مەرجەعە ئایینییەكانی شیعە دەخوێنینەوە دەبینین كە زۆربەیان دەستتێوەردان لە كاروباری سیاسی و دەوڵەت رەتدەكەنەوە، تەنیا تەركیز لەسەر پەیامی بانگخوازی و مۆڕالی و رۆحیی دەكەن، بەڵام هەندێكی دیكە ئەمە بە تەواوكەری پەیامی ئاسمانی دەزانن، وازهێنان لە سیاسەت بە تاوان دادەنرێت، مێژووش شاهیدە هەر چەند مەرجەعە ئایینییەكانی شیعە دەستتێوەردانیان لە سیاسەت كردبێت، دۆخەكە ئاڵۆزتر و خراپتر بووە، تەنیا كەمیان نەبێت كە رۆڵی ئەرێنییان لە سیاسەت هەبووە، ئەوەی لە مێژوو روویداوە، ئەوەیە كە زۆربەی سیاسەتوانان، كاریزمای مەرجەعە شیعەكانیان بۆ بەرژەوەندیی تایبەتی و حزبی قۆستۆتەوە.
ململانێیەك لەئارادایە لەنێوان شاری نەجەفی عێراقی و شاری قومی ئێرانی، مەرجەعیەتی عێراقی لە نەجەف ولایەتی فەقیهـ رەتدەكاتەوە و دەیەوێت ئایین لە سیاسەت جیابكرێتەوە و داوای دەوڵەتی مەدەنی دەكات، لەسەروویانەوە عەلی سیستانی، كەچی مەرجەعەكانی شیعە لە قوم داوای جیاكردنەوەی ئایین لە دەوڵەت ناكەن و داوای دەوڵەتی ئایینی دەكەن، كە دەوڵەتی ویلایەتی فەقیهە، عەقیل وائیلی كە قوتابییەكی قوتابخانەی ئایینییە لە نەجەف دەڵێت: ململانێی نێوان مەرجەعیەتی نەجەف بە سەرۆكایەتیی سیستانی و مەرجەعیەتی قوم بە سەرۆكایەتیی خامەنەئی زۆر كۆنە دەربارەی ئەوەیە كێ سەركردەی یەكەمی شیعەیە، شاری نەجەف ناوەندی شیعەیەو شارێكی عەرەبییە، عەلی كوڕی ئەبو تاڵیبی ئامۆزای پێغەمەر (دخ) و مێردی فاتیمەی كچی لێ نێژراوە، كە ئەوان عەرەبن، بەڵام ئێران هەوڵدەدات كە خۆی رابەرایەتیی شیعە بكات لە جیهاندا، هەردووكیان رەخنە لە یەكتر ناگرن، بەڵكو ئەو ململانێیەی نێوان هەردوو مەرجەعەكە لە شوێنكەوتووانیان و حزبەكانیاندا دەردەكەوێت، هەروەها لە هەڵوێست و وتارەكانی رۆژی هەینی، كە ململانێیەكانیان بەتایبەتی لە پرسە عێراقییەكان زیاترە.
لە ساڵی 1979 شۆڕشی ئیسلامی ئێران دژی شا بەرپابوو، خومەینی دەستیكرد بە نوێكردنەوەی تیۆری ولایەتی فەقیهـ، چونكە لای هەندێ فەقیهەكانی شیعە هەبوو، بەڵام ئەو خستیە چوارچێوەی فیكریی سیاسییەوە و دەوڵەتی ئێرانی لەسەر بنیاد نا، بەڵام ئەو تیۆرەی لەلایەن زۆرینەی مەرجەعە ئایینییەكانی لە ژیانیدا و لە دوای مردنیشیدا رەتكرایەوە، لەوانەش حوسێن عەلی مونتەزریی جێگری لەسەردەمی رۆژانی شۆڕشی ئیسلامیدا، كە ئەو تیۆرەی رەتكردەوە، چونكە دەیویست ئەو ویلایەتە لە پرسە ئایینییەكاندا بێت، نەك پەلبكێشێت بۆ پرسە دنیاییەكان و كاروباری دەوڵەت و سیاسەت و بە ئاشكرا داوای جیاكردنەوەی ئایینی لە دەوڵەت دەكرد، دەبوو شوێنی خومەینی بگرتایەوە و دوای مردنی بووبایە بە رابەری شۆڕشی ئیسلامی، بەڵام خومەینی سزای دا بە مانەوەی زۆرەملێ لە ماڵەكەی خۆی تا مردنی لە 2009، دواتر خامەنەئی دوای خومەینی دەست بەكاربوو، دوای ئەوەی دكتۆر محەمەد خاتەمی بوو بە سەرۆكی ئێران، دۆخی ناوخۆو دەرەوەی ئێران باشتربوو، ئەو ولایەتی فەقیهی رەتدەكردەوە، بڕوای بە دەوڵەتی مەدەنی و دیموكراسی هەبوو، لە هەڵبژاردنەكانی 2009 پاڵیۆراوی دیموكراسی میرحوسێن موسەوی سەركەوتنی بەدەستهێنا، بەڵام خامەنەئی رێگەی نەدا سەرۆكایەتی وڵات بكات، تا ئەحمەدی نەژاد بوو بە سەرۆك كۆمار، ئەوەش بوو بە كارەسات بۆ گەلی ئێران و دەوڵەتانی ناوچەكە، رەنگە بپرسن بۆچی زۆرینەی مەرجەعە شیعییەكانی جیهانی شیعە ولایەتی فەقیهیان رەتكردەوە، پێموایە پەسندكردنی ئەم تیۆرە كارەساتێكی راستەقینەی پرەنسیپەكانی دیموكراسی و فرەیی و مافە سیاسییەكانی هاووڵاتی و حزبەكانە، ئەو تیۆرە دەست نیشانی ئەوە دەكات كێ ببێتە سەرۆك كۆمار، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی كە موسەوی دوورخرایەوەو نەژاد هاتە شوێنی ئەو، چونكە كەس بەبێ رەزامەندیی ولایەتی فەقیهـ ناتوانێ هیچ پۆستێك وەربگرێت، لەبەر ئەوەی سەرچاوەی باڵای دەسەڵاتەكانی پەرلەمان و جێبەجێكردن (سەرۆكایەتیی كۆمار) و دادوەرییە، دەتوانێت سەرۆك دابمەزرێنێت یان لای بدات، هەروەها شەڕ رابگەیەنێت، ئەوەی پەیوەستە بە عێراقەوە، هەموو فەقیهەكانی شیعە لە نەجەف دژی ئەم تیۆرەن، لەوانە: موحسین حەكیم و محەمەد باقر حەكیمی كوڕی و خوئی و شیرازی، لە لوبنانیش فەقیهەكانی شیعە دژی ئەم تیۆرەن، جگە لە حزبوڵا كە شوێنەكەوتووی ئەم ولایەتەیە.
رۆژ لەدوای رۆژ ململانێی نێوان سیستانی و خامەنەئی توندتردەبێت، ئەمە زیاتر لە عێراق رەنگدەداتەوە، سیستانی چەند كردەوەو هەڵوێستی نواندووە كە عێراقییەكانی ئاسوودە كردووە، لەوانە پشتیوانیكردن لە داواكانی گەلی عێراق تایبەت بە خزمەتگوزارییەكان و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی، رەتكردنەوەی تێكدانی پرۆسەی سیاسی وەك هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و گۆڕینی دەستوور، دژایەتیی توندی دەستتێوەردانی ئێران بەتایبەتیش قاسم سولەیمانی، وەستانەوەی دژی چەكدارە شیعەكانی عێراق بە بەشداریكردن لە شەڕی سووریا بۆ پشتیوانیی ئەسەد، چونكە ئەمە كێشە بۆ بەرژەوەندییەكانی شیعە بەتایبەتی لە عێراق دروست دەكات، پشتیوانیكردن لە پڕۆژەی حەرەس وەتەنی كە سوننە پێشكەشیكرد، رەتكردنەوەی بەكارهێنانی زاراوەی حەشدی شەعبی كە تائێستا هەر زاراوەی خۆبەخشان بەكاردەهێنێت، مالیكی لە لێدوانەكانیدا هەوڵدەدات بە خەڵكەكە بڵێ ئەو خاوەنی بیرۆكەی حەشدی شەعبییە، نەك سیستانی، لە راستیدا لەسەر حەقە، چونكە هەوڵدەدات سوپایەكی ئایدیۆلۆجی وەك حزبوڵای لوبنانی و پاسدارانی ئێران دابمەزرێنێت، دیارە سیستانی دەركی بەوە كردووە كە ئەو فتوایەی بە جیهاد دژی داعش رایگەیاندبوو، لەلایەن سیاسەتوانانی شیعەوە بە مەترسییەوە قۆسترایەوە، چونكە هەندێ میلیشیای شیعە تاوانیان لە پارێزگا سوننەنشینەكان ئەنجامداوە، بەتایبەتیش لە دیالە، ئەمەش وای كرد كە موقتەدا سەدر بە «میلیشیای بێ حەیا» ناویان بەرێت، سوننە پێیوایە ئەو فتوایە دژی ئەوان دەرچووە، ئەمەش وای كرد كە ئەحمەد كوبەیسی گەورە زانای سوننە لە عێراق ئەم فتوایە رەتكاتەوە، هەروەها مەرجەعی شیعەش سەرخی، هۆی ئەم رەتكردنەوەیەش ئایینی نییە، بەڵكو سیاسییە، چونكە سەرخی خۆی بە مەرجەعی عێراقی عەرەبی دەزانێت، بەڵام سیستانی بە مەرجەعی ئێرانی فارسی، ئەو هەوڵیدا هەژموونێك بۆ خۆی لە عێراق پەیدابكات لەڕێی سوپاكەیەوە بە ناوی سوپای حوسێن، بەڵام مالیكی دژی وەستایەوەو دەستیكرد بە هەڵمەتێكی سەربازی دژی لایەنگرانی لە 2014، ئەمەش وای كرد كە خۆی و سوپاكەی بشارێتەوە، ناوبەناویش بە شێوەیەك لە شێوەكان دەردەكەوێت.
دوای ئەوەی مالیكی راپەڕینەكەی سەرخی و شوێنكەوتووانی كپكردەوە، كە بە دیدی سیستانی كارێكی باش بوو، مالیكی ئەمەی قۆستەوە بۆ ئەوەی چاوی بە سیستانی بكەوێت، چونكە پشتیوانیی ئەو پشتگیرییەكی بەهێزە بۆ سەركردایەتیی دەوڵەت، پێنج جار هەوڵی دا سیستانی ببینێت بەڵام پێشوازیی لێ نەكرد، تا گەیشتە ئەوەی كە پەنا بباتە بەر مەهدی ئاسفی كە پێشتر شێخێكی باوەڕپێكراوی حزبی دەعوە بوو، هەروەها بریكاری خامنەئی لە نەجەف، تا لە رۆژی غەدیر سیستانی ببینێت، بەڵام بێهودە بوو، داوای لە ئاسفی كرد نامەیەكی ئەو بگەیەنێتە مالیكی كە تێیدا دەڵێت: یەكەم جارخۆت چاك بكە و هەوڵبدە خواو گەلی ستەمدیدەی عێراق رازی بكەو بەڵێنەكانت جێبەجێ بكە، دواتر بە سینگفراوانییەوە یەكدی دەبینین، هەموو مەرجەعەكانی نەجەفیش هەمان هەڵوێستیان بەرامبەر مالیكی نواند، شێخ بەشیر نەجەفی فتوای دا بەوەی مالیكی لە هەڵبژاردن بێبەش بكرێت، مالكیش ئەوەی بە فتوای ناشەرعی لەقەڵەم دا، مالیكی هەندێ قوتابیی پاكستانی دەستگیركرد، چونكە نەجەفی بە رەچەڵەك پاكستانییە و لە 2000 رەگەزنامەی عێراقی وەرگرت، لێرەوە دوژمنكاریی و كینەی مالیكی بەرامبەر سیستانی و مەرجەعەكانی لایەنگری ئەو وەك نەجەفی پاكستانی و ئیسحاق فەیاز بە رەچەڵەك ئەفغانی و محەمەد حەكیم عێراقی دەستی پێكرد، دوای ئەوەی مالیكی لە مەرجەعەكان بێ ئومێد بوو كە دژی ئەو و پڕۆژەكەی وەستانەوە، حزبی دەعوەی ئیسلامی بە سەرۆكایەتی مالیكی هەڕەشەی كرد كە محەمەد حوسێن فەزلوڵای لوبنانی دەكاتە مەرجەعی خۆی، لەم دواییەشدا پەرلەمانتار ئەبو ریحاب مالیكی زاوای نوری مالیكی هێرشێكی توندی كردە سەر مەرجەعییاتە ئایینییەكان بەوەی كە هۆكاری گەندەڵین لە عێراق، كاتێكیش لیژنەی پەرلەمان دوای هەشت مانگ كۆتایی هات، تایبەت بە هۆكارەكانی كەوتنی موسڵ، پەرلەمانی عێراق لە 16-6-2015 دەنگی بۆ بەرزركردنەوەی راپۆرتێك دا بۆ دادگا بۆ وەرگرتنی بڕیاری گونجاو، راپۆرتەكە مالیكی بە بەرپرسیاری ئەو رووداوە تۆمەتباركرد كە ئەو كات سەرۆك وەزیران بوو، دواتر مالیكی سەردانی ئێرانی كرد و چاوی بە خامەنەئی كەوت و بەگەرمی پێشوازیی لێكرد و پێی گوت: هەڵوێستەكانی مالیكی ئیسلامی و نیشتمانین، پشتیوانیشی بۆ هێڵی بەرگری و دژایەتیكردن شایانی سوپاس و پێزانینە، بە باشترین سەرۆك وەزیرانی عێراقیش وەسفیكرد.
حزبی دەعوە كە مالیكی سەرۆكایەتیی دەكات لەنێوان سیستانی و خامەنەئی دابەش بووە، تاقمەكەی عەبادی پشتگیریی داواكانی سیستانی دەكات، هەرچی تاقمی مالیكییە پشتگیریی تیۆرەكانی خامەنەئی دەكات، بۆیە ئێران بە هەموو توانایەكەوە هەوڵدەدات مالیكی بگەڕێنێتەوە دەسەڵات لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوودا، چونكە تەنیا ئەوە كە دەتوانێت تیۆرەكەی ولایەتی فەقیهـ جێبەجێ بكات و بەرژەوەندییەكانی ئێران لە عێراق بێنێتەدی، رێكخراوی بەدریش بە سەرۆكایەتیی هادی عامری و عەسائبی ئەهلی حەقی قەیس خەزعەلی و كەتائبی ئەبو مەهدی موهەندیس و بزووتنەوەی نوجەبای ئەكرەم كەعبی پشتیوانی لەم ولایەتە دەكەن، لە كاتێكدا كە ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی بە سەرۆكایەتیی عەمار حەكیم و رەوتی سەدر بە سەرۆكایەتیی موقتەدا سەدر ساڵی 2007 لەگەڵ بۆچوونەكانی سیستانی بوون، چونكە بەر لەو رێكەوتە سەدر داكۆكی لە ولایەتی فەقیهـ دەكرد، ئەوەی پەیوەستە بە ئەنجومەنی باڵای ئیسلامییەوە ناوە كۆنەكەی گۆڕی كە (ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامی لە عێراق) بوو، شۆڕشی ئیسلامیی لێ لادا تاكو لە ئەلفوبێی شۆڕشی ئیسلامیی ئێران دووربكەوێتەوە، هەروەها بۆ ئەوەی ببێتە ئەنجومەنێكی عێراقی.
مالیكی لە هەڵبژاردنەكانی 2014 سەركەوت، هاوپەیمانیی نیشتمانی چاوەڕوانیكرد تا ناوەكەی بداتە فوئاد مەعسومی سەرۆك كۆمار تا رایسپێرێت بۆ پێكهێنانی حكومەت بە پێی بڕگەی یەكەمی ماددەی 67 ی دەستووری عێراق، بەڵام هاوپەیمانیی نیشتمانی حەیدەر عەبادی كاندیدكرد، ئەمەش مالیكی بەجارێ شێت و هار كرد و خەریكبوو كودەتایەكی سەربازی بەرپابكات، بەڵام نەیتوانی، چونكە سیستانی پشتگیریی لە كاندیدكردنی ئەو نەكرد، ئەمریكاش زانی كە گەڕانەوەی بۆ دەسەڵات پرۆسەی سیاسی وێران دەكات، تەنانەت سوننەو كوردو پێكهاتەكانی دیكەش بەشداری پرۆسەكە ناكەن، ئێران هەوڵی زۆری دا پشتگیریی مالیكی بكات، بەڵام نەیتوانی هیچ بكات، رەنگە هەڵبژاردنەكانی داهاتوو ئەمە یەكلایی بكاتەوە، ئەوەش لەبیرنەكەین كە ئیدارەی تازەی ئەمریكا بە سەرۆكایەتیی ترەمپ و تیمە حكوومییەكەی كە بە توندی دژی ئێرانن، رەنگە سنوورێك بۆ دەستتێوەردانی ئێران لە ناوچەكە و بەتایبەتی لە عێراق دابنێت.
هەڵوێستی سیستانی هەر بەو شێوەیە مایەوە كە پشتگیریی لە پرۆسەی سیاسی دەكات و هەڵوەشانەوەی پەرلەمان و گۆڕینی دەستووری رەتكردەوە و بەردەوامیش بوو لە پشتیوانیكردنی عەبادی و چاكسازییەكانی، هاوكات دیپلۆماسییەتی نەرمی بەرامبەر توركیا و ئەمریكا بەتایبەتی دوای بڕیارەكەی ئەم دواییەی ترەمپ نواند كە رێگە بە عێراقییەكان نادات بێنە نێو ئەمریكاوە، عەبادی دووپاتی كردەوە كە پێویستی بە پشتیوانیی ئەمریكا هەیە لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر، ئەو هەڵوێستەی ئەمریكا دەرفەتێكی زێڕین بوو بۆ ئەو تاقمانەی لایەنگری ئێرانن بۆ ئەوەی هەڵوێستێكی توند بگرنەبەر بەرامبەر ئەمریكا كە وەك ئەو مامەڵەبكەن و ئەمریكییەكان دەربكەن، بەڵام عەبادی ئەمەی رەتكردەوە، پەرلەمانی عێراقیش بڕیارێكی نیمچە كۆدەنگی دەركرد دژی هەڵوێستی ئەمریكا، كەچی عەبادی هەر سووربوو لەسەر هەڵوێستەكەی پێشووی، چونكە دەرك بە گرنگیی رۆڵی ئەمریكا لە ناوچەكە دەكات، هەڵوێستی سیستانیش عاقڵانە بوو، هەڵوێستی مەرجەعی ئایینی (كازم یەزدی) مان بیردەخاتەوە بەرامبەر بە داگیركردنی عێراق لەلایەن بەریتانیاوە لە ساڵی 1914، كاتێ زۆر بە داناییەوە مامەڵەی لەگەڵ واقیعی تازە كرد لەبەر بەرژەوەندیی گەلەكەی، سیستانیش لە 2003 لەگەڵ ئەمریكییەكان بە هەمان شێوەی یەزدی هەڵسوكەوتی كرد. من پێموایە كاتێك سەركردایەتییە ئایینییەكان دەبنە هۆكار بۆ نانەوەی ئاژاوەو رشتنی خوێن، باشتر وایە دەست لە سیاسەت وەرنەدەن، چونكە مامەڵەكردن بە توندوتیژی لەگەڵ براوەی بەهێزدا كە نەتوانیت بەرەنگاری ببیتەوە بە خۆكوژی بەكۆمەڵ دادەنرێت، بۆیە كاتێ مەلیك فەیسەڵی یەكەم لە ساڵی 1921 گەڕایەوە بەغدا لەلایەن عێراقییەكانەوە بەیعەتی پێدرا، لەوانەش شێخ مەهدی خاڵسی، ئەو كاتە عێراق پێویستی بە بەریتانیا بوو، بۆ واژۆكردنی چەند رێكەوتننامەیەك بۆ پەرەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و ئاوەدانیی عێراق، بەڵام شێخ خاڵسی ئەو رێكەوتننامانەی رەتكردەوە، بە جەماوەرەكەی گوت: من مەلیك فەیسەڵم وەك ئەو ئەنگوستیلەی پەنجەم داكەند، فەیسەڵ هەوڵی دا رازی بكات واز لە فتواكەی بهێنێت كە بەشداریكردن لە هەڵبژاردن و پێكهێنانی حكومەت حەرامە، ئەوەی سەرپێچی ئەم فتوایە بكات بە هەڵگەڕاوەو كافر دادەنرێت لە مەزهەبی شیعە، بۆیە حكومەتی عێراق بە سەرۆكایەتیی عەبدولموحسین سەعدون ناچاربوو لە ساڵی 1923 شێخ خاڵس بۆ ئێران دووربخاتەوە كە هەر خۆی رەگەزنامەی ئێرانی هەبوو، لەگەڵ ناڕەزایی مەلیك بۆ ئەم بڕیارە تاكو ببێتە وانەیەكی سەخت بۆ هەر مەرجەعێكی ئایینی كە دەست لە سیاسەت وەربدات، وەك پشتیوانییەك بۆ خاڵسی، ئەبولحەسەن ئەسفەهانی و محەمەد نائینی و محەمەد سەدر بڕیاریان دا لەگەڵی بچنە ئێران، لە ساڵی 1924 مەلیك شاندێكی لە شیعە بە سەرۆكایەتیی شێخ جواد جەواهیری ناردە ئێران تاكو رازییان بكات بگەڕێنەوە عێراق جگە لە خاڵسی، بە مەرجێك دەست لە سیاسەت وەرنەدەن، ئەوان رازی بوون بگەڕێنەوە تەنیا خاڵسی مایەوە تا لە 1929 بە وەستانی دڵ كۆچی دوایی كرد، لە 1932 محەمەدی كوڕی بێ ئاگاداریی حكومەت گەڕایەوە عێراق، دواتر بۆ ئێران دوورخرایەوە، تا لە 1949 رێگەی پێدرا بگەڕێتەوە، حكومەتی سەعدون وانەیەكی باشی بە مەرجەعییاتە ئایینییەكانی شیعە دا تاكو تەنیا تەركیز لە پەیامی مۆڕاڵی ئایینی بكەن و لە رێچكەی خۆیان دەرنەچن، دەوڵەتیش ئیش و رۆڵی خۆی بە شێوەیەكی درووست بگێڕێت، بۆیە ئەو مەرجەعییاتە هەر بەم شێوەیە و دوور لە سیاسەت مانەوە، تا ساڵی 2003، كاتێ مەرجەعییاتە ئایینییەكانی شیعە جارێكی دیكە دەستیان لە سیاسەت وەردا، بەڵام ئەم جارە بۆ یارمەتیدانی حكومەتی عێراق و مامەڵەكردن لەگەڵ واقیعی تازە بە عەقڵانییەت و لۆژیك، لەپێناو پارێزگاریكردن لە گیان و ماڵ و نامووسی خەڵكەكە، هەروەها بۆ ئەوەی وڵات رووبەڕووی ئاشوب و پاشەگەردانی نەبێتەوە.

* سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق