لە 25ی شوباتی ساڵی 2017 هێزە سیاسییەكانی عەرەبی سوننەی عێراق پڕۆژەیەكی چارەسەری مێژوویانەی كێشەیان پێشكەشكرد، ئەمە دیدو تێڕوانینی یەكگرتووی عەرەبی سوننەیە لە عێراق، ئەم پڕۆژەیە دوای ژانێكی دوورودرێژ لەدایكبوو بۆ ئەوەی بەرامبەر ئەو چارەسەرە مێژووییە بێت كە هاوپەیمانیی شیعە بە سەرۆكایەتیی عەمار حەكیم خستییە ڕوو، ئەم پڕۆژەیە لە چوار بەش پێكدێت، هەر بەشێكیان چەند خاڵێك لەخۆدەگرێت، زیاتر لە سەد خاڵی تێدایە، سوننە هەوڵیان داوە ئەو پڕۆژەیە بەدەوڵەتبكەن لەمیانی بەشداریپێكردنی لە نەتەوە یەكگرتووەكان لە رێی نێردەی نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق( یۆنامی) و ئەنجومەنی ئاسایش و یەكێتیی ئەوروپاو كۆمكاری عەرەبی و كۆنگرەی هاریكاریی ئیسلامی و ئەنجومەنی كەنداو، مەبەست لەمەدا سەرخستنی ئەم پڕۆژەیەیە بە شێوەیەكی دروست، من پێموایە كە چارەسەری سەركەوتووی كێشەكانی عێراق پشتبەستنە بە ناوخۆ، پەنابردن بۆ دەرەوە پرۆسەكە ئاڵۆزتردەكات، سوننەش دەیانەوێ ئەم پڕۆژەیە وەكو نیمچە دەستوورێك بێت، بە شێوەیەك ببێتە بەڵگەنامەیەك بخرێتە راپرسیی میللییەوە و پێش ئەوەش بدرێتە پەرلەمانی عێراق، هۆكاری ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە پێشتر زۆر پڕۆژە خراونەتەڕوو، بەڵام شكستیان هێناوە، چونكە چەند لایەنێك هەن نایانەوێ عێراق ببێتە وڵاتی هەموو پێكهاتەكان، بەڵكو بۆ یەك پێكهاتە بێت، ئەم تێڕوانینەش بەسە بۆ هەڵوەشانەوە و دابەشبوونی عێراق.
با باس لە وردەكارییەكانی ئەو پڕۆژەیە بكەین، لە بەشی یەكەم، خاڵی دووەم: ئامانجەكانی یەكلاییكردنەوەی مێژوویی، بابەتێكی گرنگی خستۆتەڕوو، بواری رەخساندووە بۆ هەموو ئەو لایەنانەی كە پێشترو ئێستاش دژی پرۆسەی سیاسی بوونە بۆ گەیشتن بە چارەسەری سازان و كۆتایی هێنان بە ململانێیەكە، هەروەها كۆتوبەندی یاسایی و لاریی سیاسی بەلاوەبنێت تاكو بیخاتە نێو پرۆسەی سیاسییەوە، پێموایە ئەم خاڵە زۆر گرنگە بۆ كۆكردنەوەی پارچەكانی سوننە، چونكە زۆر سەركردەیان لەلایەن دەوڵەتی یاساوە بە سەرۆكایەتی مالیكی رووبەڕووی هەڕەشە بوونەتەوە وەك رافع عیساوی و تاریق هاشمی، هەندێكیشیان ناهێڵرێن بێنە نێو پرۆسەكەوە وەك خەمیس خەنجەرو سەعد بەزازو وەزاح سەدید.. تاد، بۆیە هەرچەند رۆڵی سیاسیی سوننە لاوازبێت هێزی سیاسی شیعە بەهێزدەبێت، بەهۆی لاسەنگیی سیاسی و كۆمەڵگەییەوە چەند یاسایەك دەرچوون و سەپێنران، كە لە راستیدا مەزهەبی بوون، بۆ نموونە لە خاڵی چوارەمی هەمان بەشدا، سڕكردنی كێشە ناكۆكەكان خراوەتەڕوو وەك یاسای حەشدی شەعبی هەتا سازان لەنێوان پێكهاتەكان بێتەئاراوە، ئەمە قۆناغی یەكەمی ئەو چارەسەرە مێژووییەیە، لە قۆناغی دووەم واتا لە بەشی دووەمدا داوای كۆتاییهێنان بە میلیشیا چەكدارەكانی شیعە كرا لەوانەش حەشدی شەعبی، هەروەها چەك تەنیا بەدەست دەوڵەتەوە بێت، چونكە ئەو پڕۆژە چارەسەرەی كردووە بە دوو قۆناغ، ئاستێكی كاتیشی بۆ قۆناغی یەكەم داناوە كە شەش مانگە، پڕۆژەكە دواتر دەدرێتە نێردراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، تاكو ببێتە بەڵگەنامەیەكی ئاشتبوونەوەی مێژوویی لە نێوان پێكهاتەكانی گەلی عێراق.
لە بەشی دووەمدا تەركیز لەسەر یەكێتیی عێراق و بنیاتنانی دەوڵەتی دیموكراسی و مەدەنی كراوە، داوای هەمواركردنی تەواوی دەستووری كردووە، ئەم هەمواركردنە دەستوورییە پەسندكراوە ئەگەر تەنیا چەند بڕگەو ماددەیەكی دیاریكراو بگرێتەوە، بەڵام ئەگەر جەوهەری بێت ئەوا ئەستەمە، هەروەها لەلایەن كوردو زۆر حزبی سیاسیی گەورەشەوە رەتدەكرێتەوە، بۆیە پێویستی بە سازان و لێكگەیشتن هەیە، پاشان چینی سیاسیی سوننە خۆیان بەرپرسیارێتیی شكستهێنانیان دەكەوێتە ئەستۆ، كە بەشدارییان لە پرۆسەی سیاسیدا نەكرد، ئەگەر گوێیان لە پێشنیارەكەی سەرۆك مسعود بارزانی بگرتایە بە پێكهێنانی هەرێمەكان حاڵیان بەم كارەساتە نەدەگەیشت، ئەوان پێیان وابوو كە فیدڕاڵی بە واتای دابەشبوون، ئەوان ئاواتی ئەوە دەخوازن ئەو رۆژانە بگەڕێتەوە تا سیستمی فیدڕاڵی بۆ پارێزگا كارەساتبارەكانیان رابگەیەنن، وەك هەرێمی كوردستان، بەڵام لەدەستیان چوو و شارەكانیان وێران بوون و خەڵكەكەش ئاوارەو دەربەدەر بوون، ئەمەش دەرئەنجامی سیاسەتی هەڵەی سیاسەتوانانی سوننەی عەرەبە، تەنانەت سەلیم جبوری سەرۆكی پەرلەمانی عێراقیش ئەو راستییەی بە داخەوە بۆ فراكسیۆنە كوردستانییەكان باسكردووە كە لە سەرەتاوە سیستمی فیدڕالییان رەتكردۆتەوە. لە هەمان بەشیشدا پڕۆژەكە جەخت لەسەر ناسنامەی عەرەبی و ئیسلامی عێراق دەكاتەوە، ئەم بڕگەیە بەدەق دەڵێت: لایەنەكانی چارەسەری مێژوویی پابەند دەبن بە چەسپاندنی ناسنامەی ئێستای عێراق لەسەر بنەمای هاووڵاتیبوونی یەكسان بێ جیاوازیی ئاینی و تایفی و ئیتنی و مەدەنی، ئەم بڕگەیە ناكۆكە لەگەڵ دەستوری عێراق، كە جەخت دەكاتەوە لەسەر ئەوەی عێراق وڵاتی پێكهاتەكانە، چونكە دیاریكردنی ناسنامەی نەتەوەیی یان ئاینی ئان مەزهەبی سەرپێچیی دەستووری عێراقە، سەرۆك مسعود بارزانی هەوڵێكی زۆری دا بۆ رەتكردنەوەی ناسنامەی عەرەبیی عێراق، چونكە عێراق چەندین نەتەوەی تێدایە، كوردیش نەتەوەی دووەمی سەرەكییە، چونكە دانانی ناسنامەی عێراق وەك عەرەبی بە ئاشكرا بانگەشەیە بۆ سڕینەوەی نەتەوەی كورد، هەروەها ناسنامەی ئیسلامیی عێراقیش بە هەمان شێوەیە، چونكە عێراق وڵاتی ئاییینە جیاجیاكانە، ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە ئیسلام لە مەترسیدایە، بەڵكو هەموو ئایینەكان بە ئاشتی بەیەكەوە دەژین.
پشكی دووەم: پڕۆژەكە ئەم پشكەی بە ناونیشانی بنەماكانی پارێزگاریكردنی یەكێتیی عێراق نووسیوە، پڕۆژەكە ئەم بابەتەی بە گرنگیەوە باسكردووە، لە بڕگەی یەكەمدا تەركیز لەسەر كێشەی سنوور دەكات و داوای چەسپاندنی دەكات، داواش لە لایەنەكانی چارەسەری مێژوویی دەكات پێوەی پابەندبن بە گومان نەبوون لە یەكێتیی خاك و گەل و سامان و دامەزراوەو سەروەریی عێراق، گومانی تێدا نییە كە قۆناغی دوای داعش زۆر سەخت و مەترسیدار دەبێت، كێشەی راستەقینەمان لەگەڵ پارێزگاكانی رۆژئاوای سوننە دەبێت پەیوەست بە سنوور، ئەگەر شیعە دژی جێبەجێكردنی ماددەی 140 بن، كە پەیوەندیی بە پارێزگاكانیانەوە نییە بە بەراورد بە پارێزگاكانی سوننە، ئەوا سوننەش دەبنە ئاستەنگ لەم جێبەجێكردنەدا، مەگەر راو بۆچوونی دانایانی سوننە بەسەر رای توندڕۆكان سەربكەوێت، ئەم پڕۆژەیە داوای كردووە سنووری پارێزگاكان لەگەڵ هەرێمی كوردستان بچەسپێنرێت لەسەر بنەمای ئەوەی كە چۆن بووە لە 19-3-2003 وەك زەمانەتێك بۆ سەلامەتیی یەكێتیی عێراق و دوورخستنەوەی مەترسیی دابەشبوون، ئەمەش مەترسی و سووكایەتیكردنە بە خوێنی شەهیدانی پێشمەرگە، هەروەها داننانی ئاشكرای سوننەیە بەوەی كە سەدام حوسێن لەسەر حەق بووە سەبارەت بە سیاسەتی عەرەباندنی شۆڤینیی ناوچەكانی كوردستان، بۆیە ناكرێ كورد دەستبەرداری ئەو ناوچانەیان بن كە رژێمی بەعس تەعریبی كردبوون، كە وەك مێژوو كوردستانین و بە خوێن نەخشاندوویانە، زۆر چاوەڕوانمان كرد حكومەتی بەغدا ماددەی 140 جێبەجێ بكات، بەڵام بە درێژایی 12 ساڵ ئەم ماددەیەی پەكخست، بۆمان دەركەوت كە بەغدا ئەستەمە بیكات، بۆیە پێشمەرگە بە راستیی جێبەجێی كرد.
لە بڕگەی سێیەمدا باسێكی راشكاوانە هەیە لەسەر مەرزو خاڵە سنوورییەكانی كوردستان، كە دەڵێت: لایەنەكانی چارەسەركردنەكە پابەنددەبن بە سیاسەتی نیشتمانیی بەڕێوەبردنی خاڵە سنوورییە عێراقییەكان بە هەموو جۆرەكانییەوە تەنیا لەلایەن حكومەتی ناوەندەوە، بەو ناوەی كە روویەكە لە سەروەریی نیشتمانی، لە پشكی دووەمدا، دووەم، بڕگەی یەكەم و دووەم، داوادەكات قسەكردن لەسەر پێكهێنانی هەرێمەكان دوابخرێت تاكو دوای بڕیاردانی ئەم گەڵاڵەنامەیە، دواتر باسی پارێزگای كەركوكی كردووە كە پارێزگایەكی عێراقییە و رەتیكردۆتەوە بێتەوە سەر هیچ هەرێمێك، ئەمەش پەیامێكی ئاشكرایە بۆ كوردستان، چونكە بڕگەی دووەم دەڵێت: هەموو لایەنەكانی یەكلاییكردنەوە پابەند دەبن بە مامەڵەكردنی هەمیشەیی لەگەڵ كەركوك كە گوایە بەدرێژایی مێژوو پارێزگایەكی عێراقی بووە، وا دیارە عەرەبی سوننە لە عێراق تا ئێستا بە عەقڵییەتی حوكمڕان و رژێمی بەعس بیردەكەنەوە، نازانن كە كەركوك كوردستانییە.
بەشی سێیەم: پڕۆژەكە هەوڵدەدات ئەوانە تاوانباربكات كە هۆكاری گۆڕینی رژێمی سەدام حوسێن بوونە، چونكە دەڵێت: هەموو لایەنە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان بەرپرسیارێتیی مێژوویی و مۆڕاڵییان دوای 2003 دەكەوێتە ئەستۆ كە توانا و پشتگیرییان بۆ ئەمریكاو بەریتانیا و هاوپەیمانەكانیان دابینكردووە بۆ داگیركردنی عێراق، كە بۆتە هۆی لێكهەڵوەشاندنەوەی رایەڵەو پێكهاتەی كۆمەڵایەتی، هەروەها درووستبوونی میلیشیای چەكدارو رێگر، دەرگاشیان بۆ دەستتێوەردانی دەوڵەتانی دراوسێ لە كاروباری ناوخۆی عێراق واڵاكردووە.
ئەم بڕگەیە زۆر مەترسیدارە لەبەر ئەوەی ئەوانە گریانیان بۆ رووخانی ئەم رژێمە دێت، لە هەمان كاتیشدا خۆشحاڵبوونە بە رووخانی رژێم و ئەو گەندەڵی و ماڵوێرانییەی دواتر روویدا، ئەگەر سوننە هەموویان بەشداریان لە پرۆسەی سیاسی بكردایە رەوشەكە بە شێوەیەكی دیكە دەبوو، با خوێنەرانیش بزانن كە كورد لایەنێكی ئەو ململانێیە ئایدیۆلۆژییەی نێوان سوننەو شیعە نییە، ئەمە لە ئەستۆی سوننەدایە كە وایان دەزانی وا بە ئاسانی رژێمی بەعس ناڕووخێت و بەرگری بەردەوام دەبێت، تا دواتر لە ئەنجامدا شارە سوننەنشینەكان كاول بوون، شیعەش زۆر بە گوڕو تینەوە بەشداری پرۆسەی سیاسییان كرد، بۆیە كە رژێم رووخا دەستیان كرد بە قەرەبووكردنەوەی ساڵانی پێشوویان لە رووی مەزهەبی و فیكری و ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە، زۆریش خۆشحاڵ بوون كە سوننە لە پڕۆسەكە دابڕان، شیعە بڕوایان نەدەكرد كە كورد دەگەڕێنەوە بەغدا، بەڵكو وایان دەزانی كورد بەرەو سەربەخۆیی دەچێت، بۆیە ئاسانكاریان بۆ كردن، لەبەر دوو هۆ، یەكەم خۆشحاڵییان بە گەڕانەوەی كورد، دووەم بێ دەنگبوونی كورد لەهەمبەر پڕۆژە ئایدیۆلۆژییەكانیان.
دوا پەیڤ
ئەم پڕۆژەیە زۆر بە وردی و هێمنانە لەلایەن ئەكادیمی و یاساناس و سیاسەتوانانی ناسراوەوە نووسراوەتەوە، دیدی سوننە بۆ ئایندەی سیاسیی عێراق پیشان دەدات بۆ قۆناغی دوای داعش، هەروەها بۆ قۆناغی پێش دەستپێكردنی دیالۆگی جیددی لەگەڵ لایەنە سیساییەكانی دیكەی عێراق، بەتایبەتیش هاوپەیمانیی نیشتمانی، لەهەمان كاتیشدا پڕۆژەیەكی لە رادەبەدەر خۆبەزلزانینی تێدایە و گیانی قەومچێتیی عەرەبیی لەخۆدەگرێت، بۆیە ئەستەمە هاوپەیمانیی نیشتمانی بەم پڕۆژەیە رازی بێت، هەروەها كوردیش بە هەمان شێوە، وا دیارە زۆربەی بەندەكانی لەلایەن كەسانێك نووسراون كە لە دەرەوەی پرۆسەی سیاسین، چونكە پەیوەندیان بە دەرەوەی پرۆسەكەوە هەیە، دەبوایە تەركیزیان لەسەر مەینەتی و كێشەكانی سوننەی دەرەوە بكردایە، چونكە چارەسەركردنی مێژوویی لە بنەڕەتدا بۆ ئەوانەی دەرەوەی پرۆسەكەن، تاكو بگەڕێنەوە پارێزگاكانیان و بەشداریی راستەقینە بكەن.
ئەم پڕۆژانە لە عێراق سەرناگرن مادام دەستتێوەردانی دەرەكیی لە گۆڕەپانی سیاسی بەردەوام بێت، یان لەبەر ئەوەی لە دەرەوە دەنووسرێن، یاخود رەچاوی داخوازیی پێكهاتەو ئایینەكانی دیكە ناكەن، پڕۆژەی هاوپەیمانیی نیشتمانی مۆركی ئایینی پێوەیە، بڕوا بەم پڕۆژەیە ناكرێت مەگەر حەشدی شەعبی هەڵوەشێتەوە، چونكە بوونی ئەم حەشدە بەم شێوەیە كۆسپە لەبەردەم چارەسەرە مێژووییەكە، ئەمەش داواكاری سوننەییە، پڕۆژەكەی سوننەش مۆركی قەومچێتیی عەرەبی پێوەیە، مایەی بڕوایی نییە مەگەر دەستبەرداری بن چونكە بەسەرچووە، هەردوو پڕۆژەكەش لای كورد رەتدەكرێنەوە، چونكە پڕۆژەی چارەسەری مێژوویی لای كورد بە داننان بە مافی رەوای كوردستان لە سەربەخۆیی دەست پێدەكات، هەروەها بە داننان بە مافی سروشتیی كورد لە سەربەخۆیی كۆتایی دێت، بەداخەوە هەردوو پڕۆژەكە ئاماژەیان بەمە نەكردووە، كورد لە كاتی سەردانی سەركردەكانی شیعە بۆ كوردستان داوایان لێكراوە ئەو بڕگەیەی پەیوەستە بە چارەنووسی گەلی كوردستان زیادی بكەن، چونكە هەر پڕۆژەیەك لەلایەن هەر لایەنێكی عێراقییەوە بخرێتەڕوو و ئاماژە بەم مافەی كورد نەكات بە تەواوی رەتدەكرێتەوە، ئەمەش مانای ئەوە نییە كە كورد یەكلاییكردنەوەی مێژوویی ناوێت ئەگەر سەركەوتوو بوو، بەڵام مەرجی سەرەكیی كورد داننانی ئاشكرایە بە مافی چارەی خۆنووسینەوە.
ئەگەر بەراوردی نێوان هەردوو پڕۆژەی چارەسەری مێژوویی هاوپەیمانیی نیشتمانی و سوننە بكەین، دەبینین كە یەكەمیان زیاتر لۆژیكیترە لە دووەمیان، ئەوەی سوننە پڕۆژەیەكی مەترسیدارەو هەڕەشەیە بۆسەر ئایندەی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و سەربازیی كوردستان، چونكە سوننە واز لە لەخۆباییبوونیان ناهێنن كە بەردەوام پێیان وایە تەنیا دەبێ سوننە حوكمی عێراق بكات، عێراقیش نابێ پڕۆژەی فیدڕاڵی و كۆنفیدڕاڵی دابەشبوون قبوڵبكات، مادام پڕۆژەكەی سوننە لە منداڵدانێكی لوتبەرزی و خۆبەزلزانینەوە پەیدابووە، بۆیە بە سەقەتی و گێڕیی لەدایك دەبێت، ئەم جۆرە پڕۆژە سەنترالییە قەومچێتییە عەرەبییانە كۆتایییان هاتووە، كە ئەم هەموو ماڵوێرانی و كارەساتانەیان لێكەوتەوە، بۆیە با وازیان لێ بێنین و نیشتمانێكی دوور لە درووشمی پڕوپووچ بنیات بنێین كە هاووڵاتیان تێیدا هەست بە بەختەوەری و ژیانێكی ئاسوودە بكەن، نیشتمانێك یاسا تێیدا سەروەر بێت، با ئینتیما تەنیا بۆ نیشتمان بێت نەك بۆ حزب و كەسایەتیی ئاینی وسیاسی بێت، هەروەها ئینتیما بۆ ئاین و نەتەوەو تایفەو ئاینزا نەبێت.


* سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق