هەرێمی كوردستان لەنێوان فیدڕاڵی دیموكراس و فیدڕاڵی دیكتاتۆر و ساختەی عێراقدا

هەرێمی كوردستان لەنێوان  فیدڕاڵی دیموكراس و فیدڕاڵی دیكتاتۆر و ساختەی عێراقدا
لە ٤ی ئۆكتۆبەری ١٩٩٢دا هەرێمی كوردستان پەسندی ئەوەی كرد كە پێوەندیی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق لەسەر بنەمای فیدڕاڵی رێكبخرێتەوە، ئەم ئامانجە لەسەر ئاستی سیاسی كارێكی زۆری لەسەر كرا، تا ئەوەی لەدوای ساڵی ٢٠٠٣وە بوو بەمەرجی سەرەكیی تێكەڵبوونەوە و بەشداریی كورد لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا. لە دەقە یاسایی و دەستوورییەكانی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٤ و دەستووری ساڵی ٢٠٠٥دا، بەتۆپزی جێگیر كرا.
لەدوای تێپەڕبوونی چارەكە سەدەیەك بەسەر جاڕدانی فیدڕاڵیدا لەپەرلەمانی كوردستان و یازدە ساڵ بەسەر دەستووری فیدڕاڵیی عێراقدا، كەچی هێشتا نێوانی هەرێم و بەغدا پڕكێشەیە و لە قەیرانێكی قووڵ و جددیدایە، بەشێوەیەك لەساڵی ٢٠١٣وە سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان بەئاشكرا باس لەوە دەكات، چیتر فیدڕاڵیزم ناتوانێت پێوەندییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا بەشێوەیەكی دادپەروەرانە رێكبخات و لە رووی بەشداریكردنیشەوە لە حوكمڕانیی عێراقدا لەئاست داخوازییەكانی گەلی كوردستاندا نییە، بەڵكو باس لە چارەسەرێكی ئەودیو فیدڕاڵیش دەكات، وەك كۆنفیدڕاڵی، یان جیابوونەوەی دۆستانەی هەرێم لەعێراق.
ئەم بارە دەخوازێت پێداچوونەوەیەكی زانستییانە بكەین بۆ دیاریكردنی ئەسڵی كێشەكەو پرسیار بكەین گرفتەكە لەكوێدایە، تا بزانین چۆن چارەسەر دەبێت؟ ئایا خودی فیدڕاڵیزم لەبەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراقدا پیادەنەكراو تەنیا وەك مەرەكەبی سەركاغەز مایەوە، بۆیە نەمانتوانی وەك هەرێم لەگەل بەغدا بەشێوازێكی گونجاو بەشداریی حوكمڕانی بكەین؟ بۆچی؟ ئەگەر وابێت دەبێت چی بكەین؟
لەبەرامبەردا ئەگەری دووەم ئەوەیە ئێمە بۆچوونێكی هەڵەمان هەبووبێت لەبارەی خودی فیدڕاڵیزمەوە و پێمانوابووبێت فیدڕاڵیزم واتا دیموكراسی و چارەسەری كێشەی ئێمە وەك نەتەوەیەكی بێ دەوڵەت دەكات، بەواتای لەوەهمی حەتمیەتی دیموكراسیبوونی دەوڵەتی فیدڕاڵیدا ژیابین، كە دەكرێت بەو پرسیارە دەریببڕین: ئایا دیموكراسیبوونی دەوڵەت و فیدڕاڵیزمبوونی بەیەكەوە بەستراون؟ ئایا هەموو دەوڵەتێكی فیدڕاڵی دیموكراسیشە، یان پرسی دیموكراسیبوونی سیستەمی سیاسی و شێوەی فیدڕاڵیزمبوونی دەوڵەت دوو پرسی لەیەكدی جیاوازن؟ دەوڵەتی فیدڕاڵی بێ دیموكراسی چ جۆرێكە و لەمێژوودا وێنەكانی چۆن بوون و بەكوێ گەیشتوون؟ لەوبارەدا دەوڵەتی فیدڕاڵی عێراقی نادیموكراس بەرەو كوێمان دەبات و مافەكانمان وەك گەلی كوردستان بەچی دەگەیەنێت؟
***
كاتێك دەوڵەتە یەكەمەكانی فیدڕاڵی وەك ئەمریكا ١٧٨٧ و كەنەدا ١٨٦٧ و سویسرا ١٨٤٨ دەوڵەتی دیموكراس بوون، بۆیە لەئەدەبیاتی سیاسی و ئەكادیمی پەیوەست بە سیستەمی سیاسی و شێوەی دەوڵەتدا بڕوایەك هەبوو كە دەوڵەتی فیدڕاڵی هەمیشە دەوڵەتێكی دیموكراسیشە، هەرچەندە مەرجیش نەبێت كە دەوڵەتی دیموكراس هەمیشە فیدڕاڵ بێت.
بەڵام لەپاڵ وڵاتانی ئەوروپیی فیدڕاڵی دیموكراس و لیبڕاڵدا، بەر لەسەدەی بیستەم و بەتایبەتیش لەدوای جەنگی دووەمی جیهانەوە، وڵاتانی فیدڕاڵی نادیموكراس و دیكتاتۆری و حوكمی تاك حزبی وەك یەكێتی سۆڤیەتی جاران و یوگسلاڤیای جاران و ئەرجەنتین هەبوون، ئایا ئەو وڵاتانەی دواییان فیدڕاڵی راستەقینە نەبوون؟ یان دەكرێت دەوڵەتی فیدڕاڵ دیموكراسی نەبێت؟ یان ئەزموونە فیدڕاڵییە دیموكراسییەكانی سەدەی نۆزدەهەم تەنیا رێككەوتێك بوون لەنێوان كۆبوونەوەی دیموكراسی و فیدڕاڵی لەو وڵاتانەداو مەرج نییە لەهەموو شوێنێك ئەو چەمكە پێكەوە كۆببنەوە؟
ئێستا وڵاتانی وەك رووسیا و نێجیریا و مالیزیا كە بەپێی دەستوورەكەیان فیدڕاڵین، بەڵام بەشێوەیەكی بەهێز رووخساری سەركوتكەریان تێدابەدی دەكرێت، لەپاڵ وڵاتانی وەك ئیسپانیا و ئیتاڵیا كە دەستوورەكەیان باس لە فیدڕاڵیزم ناكات، بەڵام گەلێك دیموكراس و فیدڕاڵیشن، دەمانخەنە بەردەم پرسیاری جەوهەری بۆ دۆزینەوەی حەقیقەتی پێوەندیی نێوان دیموكراسی و فیدڕاڵیزم.
ئایا چەمكی فیدڕاڵیزم لەبنەڕەتەوە پەیوەست نییە بەدیموكراسییەوە، یان لەئەنجامی پراكتیزەكردنێكی فراواندا لەم چەند سەد ساڵەی رابردوودا، گۆڕانكاری بەسەر ئەو چەمكەدا هاتووە و چیتر پەیوەست نەماوە بەدیموكراسیەوە، بەڵكو تەنیا تەرتیبێكی سیاسی-ئیدارییە و دەوڵەت بەپێی بارودۆخی ناوخۆیی تایبەتەوە پەیڕەوی لێ دەكات؟ ئەم بۆچوونە لەلایەن یاساناسی گەورەی عێراقی دكتۆر (منذر الشاوی) بەتەواوی هەستی پێ دەكرێت، كە پێیوایە پەیڕەوكردنی فیدڕاڵی سروشتی دەوڵەت ناگۆڕێت و تەنیا هەنگاوێكی ترە لەدوای لووتكەی لامەركەزییەتی ئیدارییەوە (ئۆتۆنۆمی – الحكم الذاتی) دێت و هەرێمەكانی دەوڵەتی فیدڕاڵی هەندێك دەسەڵاتیان پترە وەك لە پارێزگاكان، یان ناوچەی ئۆتۆنۆمی و بەس.
بەڵام لە راستیدا باسكردن لە فیدڕاڵیزم باسكردنە لە دەسەڵاتی سیاسی لە رووی بونیادو پێكهاتەو دیزاینەوە، روونتر بڵێین سیستەمی فیدڕاڵی لەبنەڕەتدا پرۆسەیەكە تیایدا ستراكچەری دەسەڵاتی سیاسی بەشێوەیەكی تایبەت و بە رەچاوكردنی هەلومەرجێكی تایبەتیی پێكهێنەرو توخمەكانی دەسەڵات، بۆ مەبەستێكی دیاریكراوی وەك ئەكتیڤكردنی دەسەڵات، یان هاوسەنگی لەنێوان توخمەكانیدا، یان دادپەروەری لەپیادەكردنیدا، یان دامەزراندنی ئاستێكی نوێی دەسەڵات، دیزاین دەكرێت.
هەرچەندە بیرۆكەی فیدڕاڵیزم زۆر كۆنەو دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی یۆنانەكان، بەڵام لەلایەن جۆهانز ئاڵتۆسز Johannes Althusius ی ئەڵمانییەوە لەساڵی ١٦٠٣ دا، جارێكی دی لەسەردەمی دەوڵەتی نوێدا، وەك شێوازێك لەشێوازەكانی وابەستەیی و پێوەندیی دامەزراوە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان، تیۆریزە كراوەتەوە.
سەرهەڵدانەوەی بیرۆكەی فیدڕاڵیزم لەئەوروپا لەسەدەی حەڤدەهەم و بەرەودواوە رووداوێكی دابڕاو نییە لەپەرەسەندنە هزری و سیاسییەكانی ئەوروپای ئەو سەردەمە، بەڵكو لەچوارچێوەی گەشەسەندنی هزری دیموكراسی، كە خۆی لەشاكارە هزرییە گەورەكانی هۆبز و لۆك و مۆنتسكیۆ و رۆسۆ و كانت و....هتد دێت، بۆیەشە سەرهەڵدانی یەكەم دەوڵەتی فیدڕاڵی وەك وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەساڵی ١٧٨٧دا لەگەڵ دامەزرانی دەوڵەتی فەرەنسای دیموكراس لە ساڵی ١٧٨٩ دا هەروا رێكەوت نییە، بەڵكو سەلمێنەری ئەو راستییەن كە هەردوو بیرۆكەكە (فیدڕاڵیزم و دیموكراسی) وەك شێوازی رێكخستنی دەسەڵات لەدەوڵەتی نوێدا لەیەك چوارچێوەدا دێن و بەیەكتری نامۆ نین.
وەك بەرەنجامی پێشكەوتن و گەشەكردنی ئابووری و تەكنۆلۆژی و كۆمەڵایەتی و سیاسی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش لەكۆتایی سەدەی نۆزدەهەمدا، فیدڕاڵیزم بووە سمبوڵی باڵای حكومەتێكی دەستووری، دیموكراسی، لیبڕاڵی، لەگەڵ سەروەریی گەل بەپێی دەستوورێكی نووسراو.
بۆیە لەبارەی پێوەندیی نێوان دیموكراسی و فیدڕاڵیزمەوە، گەورە زانای بواری فیدڕاڵیزم كینت وێر Kenneth Wheare لەساڵی ١٩٤٦دا پێیوایە فیدڕاڵیزم و دیموكراسی بێگومان ئاوێتەی یەكدین، بۆیە (وێر) بە رەهایی فیدڕاڵیبوونی سیستەمە دیكتاتۆرییەكانی وەك یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو و یوگسلاڤیای پێشوو و هاوشێوەكانی رەتدەكردەوە، پێیوابوو كە زووبێت، یان درەنگ یەكسانی و سەربەخۆیی لەو وڵاتانەدا لەژێر هەژموونی حكومەتی تاك حزبیدا، كە هەڵبژاردنی پاك و ئازاد رەتدەكاتەوە، لەبەین دەچێت، چونكە سیستەمی سیاسیی ئەو دەوڵەتانە پێچەوانەی پرەنسیپی فیدڕاڵین كە خۆی لە حوكمێكی دیموكراس و ئازاددا دەبینێتەوە.
بەهەمان ئاراستەی (وێر) و لە ساڵی ١٩٥٦دا، لەگەرمەی گفتوگۆ لە بارەی فیدڕاڵیزمەوە، ویلیام لیڤنگستۆن William Livingston لە نووسینێكیدا بەناونیشانی (فیدڕاڵیزم و گۆڕانی دەستووری) لە چوارچێوەی سۆسیۆلۆژیای فیدڕاڵیدا دەڵێت: «حكومەتی فیدڕاڵی تەنیا بۆ ئەو سیستەمە سیاسییانە گونجاوە كە لەسەر بنەمای دیموكراسی دامەزراون. بەومانایەی لەگەڵ هیچ شێوەیەك لەشێوەكانی دیكتاتۆریدا ناگونجێت. پێشمەرجی حكومەتی فیدڕاڵی بریتییە لە ئارەزوو و توانای گەرەنتی كردنی ویلایەتەكان لەبەرامبەر دەستدرێژییەكانی حكومەتی ناوەندیدا. ئەگەر ئەوەی دواییان (حكومەتی ناوەندی) دیكتاتۆری بێت، چۆن ستراكچەری فیدڕاڵی گەرەنتی دەكرێت؟! لەوانەیە ویلایەتەكان بەئەركەكانی خۆیان هەڵسن، بەڵام بێگومان لەژێر سایە و رەحمەتی دیكتاتۆردا دەبێت».
بە رای لیڤنگستۆن لەوڵاتانی دیكتاتۆری بەناو فیدڕاڵیدا، حكومەتی ناوەندی كەسانی دەستەمۆ و بێدەسەڵات لەحكومەتی ویلایەتەكاندا دادەمەزرێنێت، بۆیە ویلایەتەكان تەنیا دەبنە وەكیلێكی حكومەتی ناوەندی، بەشێوەیەك ناوەڕۆكی فیدڕاڵی لە رووی سەربەخۆیی و هەماهەنگیی ویلایەتەكان لەپراكتیكدا بەتاڵ دەبێتەوە، لەوەشەوە جەختدەكاتەوە لەسەر ئەوەی دیكتاتۆری و دیموكراسی لەشێوازی حوكمڕانی فیدڕاڵیدا كۆنابنەوە.
بەڵام ویلیام ریكر William Riker كە یەكێكی ترە لە توێژەرەكانی بواری فیدڕاڵیزم، لەیەكێك لەتوێژینەوەكانیدا لەساڵی ١٩٦٤دا، هەوڵدەدات خۆی لەپێوەرە شكڵییە یاسایی و ئیدارییەكان لە هەڵسەنگاندنی دەوڵەتانی فیدڕاڵدا ببوێرێت، بۆیە بەلای (ریكر)ـەوە سیستەمی سیاسی، وەك سیستەم، بەچۆنیەتی كاركردنی هەڵدەسەنگێندرێت، نەك بە رووكار و دیزاینە یاساییەكەی، لێرەشەوە پێیوابوو دەكرێت لەسایەی سیستەمی دیكتاتۆریشدا پەیڕەو لە فیدڕاڵیزم بكرێت و یەكێتی سۆڤیەتی جاران و هاوشێوەكانیشی بە (فیدڕاڵی دیكتاتۆری) ناوزەد دەكرد، هێشتاش توێژەرانێك سوورن لەسەر ئەوەی دەكرێت فیدڕاڵیزم لە سیستەمی سیاسیی دیكتاتۆریدا پیادەبكرێت، بەڵام ریكر و هاوبۆچوونەكانی ئەو راستییەیان فەرامۆش كرد كە تاكڕەوی لە سیستەمی دیموكراسیدا بنەمای فیدڕاڵی لەناودەبات و تاكە ئەنجامی لۆجیكی ئەوەیە كە فیدڕاڵیزمی راستەقینە جۆرێكی گەورەی دیموكراسی لیبڕاڵی دەستوورییە (حكومەتی دەستووری).
لە راستیدا فیدڕاڵیزم وەك سیستەمێكی یاسایی نیشتمانی، وەك جۆرێك لەدەوڵەت، بۆئەوە لەهەناوی دەوڵەتی دیموكراسیدا سەری هەڵدا، كێشەكانی كە لەئەنجامی پەیڕەوكردنی زۆرینەو كەمینەی سادەوە لە سیستەمی دیموكراسیدا سەرهەڵدەدەن، كاڵ بكاتەوە و سنوورداری بكات. واتا بڕیاردان بەزۆرینە نەبێتە كێشەیەك لەبەردەم تەواوكاری نیشتمانیدا (التكامل الوطنی)، لەبەردەم دامەزرانی نیشتماندا، چونكە كاتێك دەكرێت سیستەمی دیموكراسی بە زۆرینە و بڕیاری زۆرینە بەڕێوەبچێت كە ناسنامەی زۆرینەو كەمینە هێندە هاوشێوە بێت، كەمینە بتوانێت بڕیارەكانی زۆرینە وەك جۆرێك لە پاراستنی بەرژەوەندیی خۆی پەسندبكات، بەواتای كەمینە هەست نەكات كە جیاوازی ناسنامەی لەگەڵ زۆرینەدا جیاوازییەكی بنەڕەتی و قووڵە و كاریگەری هەیە لەسەر مان و نەمانی، واتا لەسەر بەردەوامبوونی بەناسنامەی خۆیەوە، یان لەناوچوونی.
لەو وڵاتانەی كە ناسنامەی دانیشتووانەكەیان تا راددەیكی باش هاوشێوەیە، ئەوا كێشە نییە لە پەیڕەوكردنی سیستەمی دیموكراسیدا بەشێوازی زۆرینە و كەمینەی ئاسایی، چونكە دەكرێت لەكاتی داڕشتنی سیاسەتە گشتییەكاندا جێگۆڕكێیەك لەنێوان شوێنەكانی زۆرینەو كەمینەدا بێتەكایەوە، واتا هەمیشە پێكهاتەی زۆرینەو كەمینە بەیەك شێواز و لەهەمان كەسەكاندا بەجێگیری دووبارە نابێتەوە، بەڵكو دەكرێت لەبەر رۆشنایی ئاڵوگۆڕی بارودۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووریدا گۆڕانكاری بەسەر پێكهاتەی زۆرینەو كەمینەشدا بێت، واتا ئەو تاكەی ئەمڕۆ زۆرینەیە لەبابەتێكدا، دەكرێت لە بابەتێكی دیكەدا ببێتە كەمینەو بەپێچەوانەشەوە، ئەوە دیموكراسی ساغڵەمە، چونكە هاووڵاتی هەست ناكات هەمیشە لەبەرەی كەمینە، یان زۆرینەدایە، لەوەشەوە دەتوانین بڵێین جێگۆڕكێ لەناوەندی بڕیاردانیشدا دێتەكایەوە، بەڵام زۆر زەحمەتە ئەو بارە بە پەیڕەوكردنی دیموكراسی لیبراڵی ئاسایی لەو كۆمەڵگەیانەی كە فرەنەتەوە و ئایین و ئیتنین بێتە كایەوە، بەڵكو لەبنەڕەتەوە زەحمەتە بەوە رازی ببن بڕیارەكان بەزۆرینە و كەمینە بدرێن، بۆ نموونە پەیڕەوانی هیچ ئایینێك هەرچەند كەمیش بن، لەو بابەتانەی پەیوەستن بە بڕواو پیرۆزییەكانی ئایینەكەیانەوە، ناتوانن لەگەڵ بڕوادارانی ئایینێكی دیكە بڕیاردان لەبارەیانەوە بۆ زۆرینەو كەمینە بەجێ بهێڵن، ئەمە بۆ ناسنامەی نەتەوەییش راستە، بۆ تایفییش راستە، بۆیە لێرەدا فیدڕاڵیزم دەبێتە مەترەح وەك شێوازی رێكخستنی دەسەڵاتی دیموكراسییانە لەو وڵاتانەدا بەشێوەیەك كە لە توندی زۆرینەو كەمینە كاڵبكاتەوە، بەڵام ئایا ئەوەندە بەسە؟ بەواتای تەنیا بە رێكخستنێكی یاساییانەی فیدڕاڵی، واتا دەستوورێكی فیدڕاڵی مەسەلەكە چارە دەبێت؟ ئایا پێویست بەئامادەیی كەلتووری و سیاسیی كۆمەڵگەكان ناكات لەبابەتی تردا، وەك بڕوابوون و تێگەیشتن لە دیموكراسی؟
لێرەدا لیڤنگستون بە وردی ئەو راستییە دەردەبڕێت بەوەی:
«ئاشكرایە فیدڕاڵیزم دژ دێتەوە لەگەڵ پرەنسیپی حوكمی زۆرینەی توند، ئەگەر لەسەر سەرجەم كۆمەڵگەی فیدڕاڵی جێبەجێ بكرێت. بەسروشتی خۆی فیدڕاڵیزم دژدێتەوە لەگەڵ زۆرینەدا. حكومەتی فیدڕاڵی بەشێوەیەك دیزاین كراوە بۆ پاراستن و نوێنەرایەتی كردنی جۆراوجۆری هەرێمی و ناوچەیی (وویلایەتەكان) لەناو كۆمەڵگەیەكی گەورەتردا (دەوڵەتی فیدڕاڵی) دەستەبەر بكات. سەرجەم ئامرازەكانی حكومەتی فیدڕاڵی بریتین لەو دامەزراوانەی كە ئامانجیان بریتییە لە رێگریكردن لەوەی زۆرینەیەكی رەها لەكۆمەڵگە گەورەكەدا بەرژەوەندییەكانی خۆی بەبێ لەمپەر بەسەر بەرژەوەندییەكانی پێكهاتەكانی تری كۆمەڵگەدا بسەپێنێت. بۆیە (فیدڕاڵیزم) شێوازێكە لەپاراستنی كەمینە لە ویلایەتێك، یان چەند ویلایەتێكدا لەبەرامبەر زۆرینە لە ویلایەتەكانی تردا.. دەوڵەتی فیدڕاڵی بەپێی پرەنسیپی زۆرینە كارناكات».
ئەگەر لەوە بترازێت، ئەوا دەوڵەتی فیدڕاڵی، وەك كارل فریدریش یواكیم Carl Joachim Friedrich لە وەسفی فیدڕاڵیزمەكەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوودا دەیكات، تەنیا بریتی دەبێت لە ددانپێدانانێكی یاسایی بە بوونی دانیشتووانێك لەسەر بنەمای ئیتنی لەناوچەیەكی دیاریكراودا شانبەشانی ناوەندگەراییەكی بەهێز و زۆرجار سەركوتكەر لە بەڕێوەبردنی ئەو كارانەی پەیوەستن بە ویست و بەرژەوەندییەكانی ناوەندەوە، ئەمەش واتا فیدڕاڵیزمێكی ساختەیە.
بێردۆ-ش سەرسوڕمانی خۆی لە فیدڕاڵیزمی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو نیشان دەدات، بەوەی كە بەپێی ماددەی سێیەمی دەستووری ساڵی ١٩٧٧ چۆن دەكرێت سەرجەم بڕیارەكان لەلای ناوەندبن و هەموو دەستەكانی تری خوارەوە ملكەچی بڕیارەكانی بن؟ لەكاتێكدا بەپێی سیستەم و بنەماكانی فیدڕاڵیزم دەبێت ئەو دەستانە ئازاد بن لە بڕیاردان لە كاروباری خۆیان و ئازادانەش لە بڕیارەكانی ناوەندەدا بەشداری بكەن.
كەواتە مەرج نییە هەموو دەوڵەتێكی دیموكراسی فیدڕاڵیزم بێت، بەڵام مەرجە هەموو دەوڵەتێكی فیدڕاڵیزم دیموكراسی بێت. ئەم رایە نیوەی راستییەكەیە تا ئەوەی (هەموو دەوڵەتێكی فیدڕاڵ دەبێت دیموكراس بێت)، بەڵام پێویستە ئەوەش بزانین كە دەوڵەتێكی فرەپێكهاتە ناتوانێت دیموكراسیش بێت، ئەگەر فیدڕاڵی نەبێت، چونكە فیدڕاڵیزم كارێكی سەرەكی دەكات لەسەر كاڵكردنەوەی حوكمی زۆرینە، كە مەرجی سەرەكییە بۆ بەردەوامی دەوڵەتێكی فرەیی دیموكراس، ئەگەرنا ئەوە بەرە بەرە دەوڵەتەكە لە دیموكراسییەوە مل دەنێت بەرەو حوكمی زۆرینەو پاشانیش لەبارچوونی هەموو ئاسەوارێكی دیموكراسی. بەشێوەیەك وەك میشێل بۆرگیز Michael Burgess دەڵێت:
«دیموكراسەكان رێكن لەسەر ئەوەی سەرجەم وڵاتانی دیموكراس، یان بەشێواز فیدڕاڵین، یان بەشێوەیەكی بەرفراوان لەسەر بنەمای پرەنسیپەكانی فیدڕاڵی بونیادنراون. ئەوەتا هەندێك دەوڵەتی وەك بەریتانیا و ئیسپانیا و ئیتاڵیا كە بەهیچ شێوەیەك لەدەستوورەكەیاندا باس لەمەسەلەی فیدڕاڵی نەكراوە، بەڵام هێندە بەفراوانی تەرتیباتی فیدڕاڵییان تێدا پەیڕەو دەكرێت، تا ئەوەی لەلایەن زۆربەی لێكۆڵەرەكان بەدەوڵەتی فیدڕاڵیان هەژماردەكەن».
كەواتە فیدڕاڵیزم وەك شێوازێكی دەوڵەت ئەو ستراكچەرەیە كە نوێنەرایەتی گرووپەكان، كۆمەڵەكان لە رووی بەشداری و هاوپشكیی سیاسی لەسیستەمی سیاسیی دیموكراسدا بەرجەستە دەكات، چونكە لەكاتێكدا دەوڵەتی دیموكراسیی سادە تەنیا پێویستی بە نوێنەرایەتی و بەشداری هاووڵاتی وەك تاك لەسەر ئاستی دەسەڵاتی سیاسیدا هەیە، بەڵام دەوڵەتی فیدڕاڵی پێویستی بە نوێنەرایەتی و بەشداریی گرووپەكانیش (نەتەوەیی، یان ئیتنی، یان تایفی، یان ئایینی) هەیە لەسەر ئاستی دەسەڵاتی سیاسیدا، ئەم راستییەش رەنگدانەوەی دەبێت لەسەر پێكهاتەو ستراكچەری دامەزراوە سیاسییە گشتییەكانی دەوڵەتی فیدڕاڵیش. هەربۆنموونەش دەبێت دەسەڵاتی یاسادانانی فیدڕاڵی لە دوو ئەنجومەن پێكبێت، ئەنجوومەنێك بۆ نوێنەرایەتیی هاووڵاتیان و ئەنجومەنێكیش بۆ نوێنەرایەتیی گرووپەكان (هەرێمەكان)، یان كۆمەڵگەكان.
كەواتە خودی فیدڕاڵیزم لە دەوڵەتی نیشتمانیدا ئامانجەكەی دامەزراندن و گەرەنتیكردنی سیستەمی سیاسی دیموكراسییە لەو كۆمەڵگەیانەی كە پێكهاتەكەیان لە رووی جوگرافی و كەلتووری و ئیتنی و نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی و...هتد بەشێوەیەك فرەییە كە ناكرێت سیستەمی دیموكراسی بونیادنراو لەسەر بڕیاری زۆرینەی سەرتاسەری وڵات دابمەزرێندرێت، بەڵكو كاركردن بە زۆرینە و كەمینەی ئاسایی ئەگەری زۆرە ناداپەروەری لێ بەرهەم بێت و سەقامگیریی سیاسیی وڵات تێكبدات، بگرە مەترسی لەبەریەك هەڵوەشاندنی دەوڵەتیش دروست بكات.
كەواتە دیموكراسی و فیدڕاڵی دوو رووی یەك پرۆسەن لەو دەوڵەتانەی كە كۆمەڵگەكانیان لە رووی نەتەوەیی یان ئایینی یان ئیتنیەوە فرەپێكهاتەن. ناكرێت فیدڕاڵیەكی راستەقینە بەبێ دیموكراسیبوون بونیادبنرێت، بەڵكو ئەو دوو پرۆسەیە یەكن (دیموكراسیبوون و فیدڕاڵی).
لێرەوە دەگەینە ئەو دەرەنجامە سەرەكییەی كە خودی فیدڕاڵیزم بریتییە لە (تاكە شێوازێكی پەیڕەوكردنی دیموكراسی لەو كۆمەڵگەیانەی كە فرەیین لەپێكهاتەی دانیشتووانیاندا).
***
لەماوەی ٢٥ ساڵی رابردوودا، نزیكەی نیوەی ئەو ماوەیە بەخەونی دامەزراندنی عێراقێكی فیدڕاڵ كارمان كرد، لەناچاری بووبێت، یان بە ویست، بەڵام لێكۆڵینەوەیەكی تەواو جددیمان نەكرد لەسەر ئەوەی ئایا دەكرێت عێراق بە فیدڕاڵی بكرێت؟ ئایا مەرجە سەرەكییەكانی دامەزراندنی فیدڕاڵیزم چین؟ ئەدەبیاتێكی دەوڵەمەند لە نەوەتەكاندا نابینین لەسەر فیكری فیدڕاڵیزم بەگشتی و جێبەجێكردنی لەعێراقدا بەتایبەتی. نیوەكەی تری ئەو ماوەیەش، لەدوای ساڵی ٢٠٠٣، بەوە بەسەربردرا كە چۆن چۆنی فیدڕاڵیزم لەعێراقدا سەربخرێت و لەشكەستی بگێڕینەوە؟ ئەنجامەكەشی پتر بەرەو قووڵبوونەوەی كێشەكانی نێوانمان و زەرەرمەندبوونی هەرێمی كوردستان چووین.
دەبێت ئەوەش بزانین و لەبەرچاوی بگرین كە بەفیدڕاڵی كردنی عێراق، تا ئێستاش، تەنیا پرۆژەی كوردە، بەڵام لایەنە عەرەبەكان، هەر لایەن و تایفەیەك پرۆژە، یان خەونی تایبەت بەخۆیان بۆ عێراقی داهاتوو هەیە، جا لەسەر هەربنەمایەك بێت.
ئێستاش كاتی پرسیارە جەوهەرییەكانە: ئایا دەكرێت فیدڕاڵیزم لەعێراقدا پەیڕەو بكرێت؟ كام جۆرەیان، فیدڕاڵیزمە دیموكراسەكە، یان فیدڕاڵیزمە دیكتاتۆری و ساختەكە؟ داهاتووی فیدڕاڵیزم و پاشانیش دەوڵەتی عێراق بەرەوكوێ هەنگاو دەنێت؟
ئێمە لەكاتێكدا دەبینین كە لەعێراقی ئەمڕۆدا دامەزراندنی ئەنجومەنی هەرێمەكان بەردەوام پشتگوێ دەخرێت بۆ ئەوەی ئەنجومەنی نوێنەران (پەرلەمانی عێراق) بتوانێت بەردەوام لەسەر بنەمای زۆرینەو كەمینە بڕیارە چارەنووسسازەكان بدات.
لەكاتێكدا دەبینین حوكمڕانیی بەردەوام بەلای تایفەیەكدا رادەكێشرێت و بەشێوەیەك كە نەتەوەی كورد بەشداری و پشكداری تێدا كەم و كەمتر بكرێتەوە.
لەكاتێكدا دەبینین پرۆسەی دیموكراسی رۆژ لەدوای رۆژ لە زەلكاوەكانی گەندەڵی سیاسی و دارایی، دەستتێوەردانی دەرەكی، تیرۆر و شەڕی تایفەییدا بەرەو هەڵدێر و لاوازبوون و لەبیرچوونەوە دەچێت.
لەكاتێكدا دەبینین بەبەرنامەوە كۆمەڵێك كەسایەتی و حزبی سیاسی بەرنامەكانیان بەئاراستەی هاندانی شەڕی تایفی و نەتەوەیی نێوخۆی عێراق دەبەن و دەیانەوێت لەو سۆنگەیەوە دەستكەوتی كورسی و پۆست وەدەست بهێنن و شەقامی عێراقی بەرەو هەمیشە كوڵاندن و هاندان لەیەكتری بەرن.
دەگەینە ئەو دەرەنجامەی كە پرۆژەی بەدیموكراسكردنی عێراق لەدوای نزیكەی ١٤ ساڵ، لە شكستێكی گەورەدا دەژیت و هیوایەك نییە بە رزگاركردن و هەڵساندنەوەی.
هەر بۆیەشە لەسۆنگەی ئەو راستییانەی لەسەرەوە ئاماژەمان پێدا لەبارەی پەیوەستبوونی دیموكراسی و فیدڕاڵییەوە، دەگەینە ئەو دەرەنجامەی كە لەدوای شكستهێنانی پرۆژەی بەدیموكراسكردنی عێراقدا، هەرێمی كوردستان لەئەگەری مانەوەی لەناو عێراقدا، دەكەوێتە نێوان بەرداشی هەڕەشەی سەرهەڵدانی فیدڕاڵیزمی دیكتاتۆری و ساختەوە، یان لەبەریەك هەڵوەشانی ئەو بەشە فیدڕاڵییەشی كە تا ئێستا پارێزراوە و گەڕانەوەی عێراق بۆ ژێر سایەی دیكتاتۆری و هەژموونی تایفەیەك، یان حزبێك، وەك لەماوەی هەشتا ساڵی پێش رووخانی سەدام حوسێن تیایدا دەژیاین. بۆیە دەبێت بە زووترین كات بڕیاری یەكلاییكەرەوە لەبارەی مانەوەمان، یان دەرچوونمان لەعێراق بدەین، ئەم بارودۆخەی ئێستا بە زۆری لە زەرەری كوردە پتر لەهەر پێكهاتەیەكی تری عێراقی.


* مامۆستای زانكۆ
Top