هەموو ئیسلامییەك موسڵمانە، بەڵام هەموو موسڵمانێك ئیسلامی نییە، پێویستە جیاوازیی بكرێت لەنێوان ئەم دوو زاراوەیەدا، چونكە جیانەكردنەوەیان خەڵك دووچاری هەڵە دەكات و بە خراپ لە وتارەكە دەگەن، جیاوازیی نێوان موسڵمان و ئیسلامی دیارو زۆرە.
یەكەمیان واتا موسڵمان پێویست بە پێناسە ناكات، زۆرینەی گەلی كوردستان موسڵمانن و ئیسلامی نین، بەڵام دووەميان كە مەبەست ئیسلامییە ئەو موسڵمانە حزبییەیە كە سەر بە گروپێكی ئیسلامی سیاسییە، ئەمەیە پێناسەی ئیسلامی لە سەردەمی تازەدا، چونكە ئەم زاراوەیە لە سەردەمی كۆندا، هەمان مانا هەڵناگرێت، بەڵكو ئەو وشەیە لای زانایانی كۆنی موسڵمان، ئەو زانا گەورەیەیە كە داكۆكی لە بیروباوەڕی ئیسلام دەكات، هەروەها یەكەم كەس كە ئەم زاراوەیەی بەكارهێنا ئەبولحەسەن ئەلئەشعری بوو كە لە ساڵی 324ی كۆچیدا مردووە، ناونیشانی كتێبەكەیشی (مقالات الإسلاميين واختلاف المصلين)، بۆیە ئەم وشەیە شێوێندراوە و مانا رەسەنەكەی لەدەستداوە، مانایەكی دیكەی زۆر جیاوازی بۆ بەكارهاتووە، بە كورتی جیاوازیی نێوان بەكارهێنانە تازەو كۆنەكەی ئەوەیە كە یەكەمیان كە سەردەمیانەیە بەكارهێنانی تەواو سیاسییە پەیوەندیی نییە بە داكۆكی كردن نە لە بیروباوەڕی ئیسلام و نە لە فیكری ئیسلامی.
لەكاتێكدا بەكارهێنانی دووەم كە كۆنە بەكارهێنانێكی فیكرییە پەیوەندیی بە سیاسەتەوە نییە، بۆیە دەبینین ئیسلامییەكانی سەردەم سیاسین نەك بیرمەند و زانای بەتوانا، هەموو ئیسلامییەكیش كە لە پلەكانی زانست شارەزابوو لە كۆتاییدا دەست لە كاركێشانەوەی خۆی پێشكەش بە حزبەكەی دەكات، چونكە حزبایەتیی ئیسلامی قۆناغێكی تەسكی دیاریكراوە لە ژیاندا، هەر كەسێكیش لە رووی زانستی و فیكرییەوە بیبەزێنێت ئەوا خۆی لە لووتكە و شوێنی ئازادیی حزبایەتیی تەسك دەبینێتەوە، چونكە حزبایەتیی ئیسلامی كۆت و بەندی دروستكراوە رێگە بە مرۆڤ نادەن پێشبكەوێت، زۆرمان بینی لە زاناو بیرمەندان لە جیهانی ئیسلامی وازیان لە ئیسلامی سیاسی هێناوە، تەنانەت نموونە لە كوردستانیش زۆرە، بەڵام ئەوانەی گەیشتنە قۆناغێكی باشی فیكرو زانست و زانیاری تا ئێستا لەنێو ئیسلامی سیاسیدا ماون و ئەوانەش بەرژەوەندیی تاكەكەسییان هەیە كە ناتوانن وازی لێبێنن.
خۆم بە وردیی بە حوكمی پسپۆڕیی خۆم بەدواداچوونم كردووە سەبارەت بە سەرانی ئیسلامی سیاسی لە جیهانی ئیسلامیدا، بینیم كە زۆربەی سەركردەكانی ئیسلامی سیاسی پسپۆڕنین لە زانستە ئیسلامییەكاندا، بەڵكو ئەوان لە زانسی دیكەدا پسپۆڕن، كاتێكیش باس لە ئیسلامی سیاسی دەكەین لە كوردستان مەبەستمان هەر سێ گروپە ئیسلامییە سیاسییە سەرەكییەكەیە، بزووتنەوەی ئیسلامی لە ساڵی 1987 بە سەرۆكایەتیی مەلا عوسمان عەبدولعەزیز دامەزرا، یەكگرتووی ئیسلامیی كوردستان بە سەرۆكایەتیی سەلاحەدین بەهائەدین لە 1991 دامەزرا، كۆمەڵی ئیسلامی لە ساڵی 2001 لەلایەن عەلی باپیر دامەزرا، بەڵام گروپی دیكە كە لێیان جیابوونەوە یان نەمان، ئەوەیان باسی ئێمە نییە.
ئێمە لەبەردەم باسێكداین دەربارەی هەڵوێستی ئیسلامییەكان لە هەڵبژاردی داهاتوودا و چی لە هەگبەیاندایە و پڕۆژەكەیان چییە؟ هیچ پڕۆژەیەكی راستەقینەی یەكگرتووی نێوان گروپە ئیسلامییەكان لە ئارادا نییە، چونكە لەنێو خۆیاندا جیاوازن لە بەرنامەو لێكدانەوەو ئەجینداكانیاندا، بەرژەوەندییەكانیشیان چ ناوخۆیی یان دەرەكی هەر جیاوازن، هیچ گروپێكیش نییە هەموو ئیسلامییەكانی كوردستان لەخۆ بگرێت، رەنگە هەوڵ بۆ ئەمە هەبێت بە یەك لیست بەشداریی هەڵبژاردنەكان بكەن، ئیسلامی سیاسی بە هەردوو باڵی سوننە و شیعەوە لە جیهانی ئیسلامی و لە عێراق و كوردستانیشدا دووچاری قەیرانێك بۆتەوە، یان دەبێ یەكبگرن، پڕۆژەیەكی تەواو پێشكەش بكەن، یانیش دەبێ لە پرۆسەی سیاسی بكشێنەوەو بچنە نێو حزبە سیاسییەكانی دیكەوە كە پڕۆژەی نیشتمانی و نەتەوەییان هەیە، ئاساییە ئیسلامییەكان لەسەر پڕۆژەیەك رێكبكەون پێش هەڵبژاردن، بەتایبەتیش سەركردەكانیان كە خەڵكی یەك ناوچەن، حزبێكی وەك یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان پێویستە سەركردایەتییەكەی بگوێزێتەوە هەتا بۆ یەك جاریش بێت ، چونكە قورسایی حزبەكە لە دهۆك بەهێزترە، رێككەوتن لەسەر پڕۆژەیەكی هەڵبژاردن لە نێوان ئیسلامییەكان بۆ ئەوان پێویستە، تاكو دەستكەوتی سیاسی بەدەست بێنن، لەهەمووی گرنگتر، ئەوەیە كە ئەم ئەزموونە كۆپیكردنی ئەزموونە ئیسلامییەكانی دیكەیە لە جیهانی ئیسلامی، بزووتنەوەی ئیسلامی لە سەرەتادا كۆپییەك بوو لە گروپە ئیسلامییە چەكدارەكان كە لە چەند دەوڵەتێكی عەرەبی وەك میسرو فەڵەستین و جەزائیر و هەندێ وڵاتی دیكەی موسڵمانی وەك پاكستان و ئەفغانستان هەبوون، بەڵام یەكگرتووی ئیسلامی لقێكە لە ئیخوان موسلمین لە میسر، كەچی بەرنامەیەكی ئاشتیخوازانە و پەروەردەیی گرتەبەر لەجیاتی بەرنامەی شەڕو تەكفیری، بەڵام كۆمەڵی ئیسلامی دانەیەكی بژاركراوی بزووتنەوەی ئیسلامی.
ئیسلامییەكان لە كوردستان لەبەردەم دوو بژاردەدان، یان یەكگرتنی تەواو، بەشێوەیەك كە یەك سەركردەیان هەبێت، ئەمەش مەحاڵە، چونكە ئیسلامی سیاسی لەوەتەی پەیدابووە لە دۆخێكی پەرتەوازەیی و لێكترازاندا بووە، بۆ كوردستانیش بە هەمان شێوەیە، یان وازهێنان لەم ئایدیۆلۆژییەی ئایینی سیاسی، كاریش بكەن لەپێناو پڕۆژەیەكی نەتەوەیی نیشتمانی بۆ خزمەتكردنی كوردستان، چونكە پڕۆژەی ئیسلامی سیاسی لە بنەڕەتدا لەگەڵ فیكری نەتەوەیی و هەستی نیشتمانی و دامەزراندنی دەوڵەتی نیشتمانیدا نین، هەندێكیان وازیان هێناوەو لە ریز دەوڵەتی مەدەنی كاردەكەن، هەندێكیشیان كادیری حزبی مەدەنین، بەڵام مانای وا نییە واز لە ئایین و دینداریی بهێنن.
ئامۆژگاریم بۆ ئیسلامییەكان ئەوەیە كە واز لەم پڕۆژەیە بهێنن كە لە جیهانی ئیسلامدا شكستی هێناوە، بەڵكو بە جیددی كاربكەن لەپێناو دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی، گەلی كوردیش پێویستی بە گوتارێكی سیاسیی واقیعییە، بۆیە نابێ بە ئومێدی گواستنەوەی ئەزموونێكی شكستخواردووی دەرەوە بین، دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی كاتێ سەربەخۆبوون بەهۆی ئیسلامی سیاسییەوە ئەمەیان بۆ نەهاتۆتەدی، بەڵكو بە هۆشیاریی نەتەوەیی و نیشتمانی، ئەوەی باسی ئەزموونی سەركەوتووش دەكات لە تونس و توركیا و مالیزیا و وڵاتانی دیكەی موسڵمان، پێموایە لێی تێنەگەیشتوون، چونكە ئەزموونی بزووتنەوەی نەهزەی ئیسلامیی ئیخوان لە تونس لە لێواری هەرەسدا بوو ئەگەر زیرەكیی راشد غەنوشی سەرۆكی بزووتنەوەكە نەبوایە، كاتێ وازی لە پڕۆژەی ئایدیۆلۆژیی ئیسلامی هێنا، ئەو لەوە گەیشت كە پڕۆژەی پێش دەسەڵات جیاوازە لەگەڵ دوای دەسەڵات، چونكە پڕۆژەی ئیسلامی سیاسی پڕۆژەیەكی تۆباوییەو لە ئەرزی واقیع پیادەناكرێت.
غەنوشی عەلمانییەتی رەت نەكردەوە بەڵكو گوتی: عەلمانییەت دژی ئایین نییە، بۆیە دەبینین كە عەلمانییەت لای ئەوانەی لە دەرەوەی واقیع و دەسەڵات دەژین بە كوفرو گومڕایی لەقەڵەم دەدرێت، ئەوەی پەیوەستە بە ئەزموونی توركیاوە، ئەردۆغان ئیسلامی نییە بە چەمكی ناسراوی ئایدیۆلۆژییەتی، بەڵكو ئیسلامیی واقیعییە مامەڵە لەگەڵ فرە نەتەوەو فرە ئایینزاو ئاییندا دەكات، بۆیە دەبینین كە زۆر بەتوندی داكۆكی لە عەلمانییەت دەكات، بەڵام ئەوانەی لە دەرەوەی دەسەڵاتن تا ئێستا هەمان بۆچوونی هەڵەیان هەیە، نموونەی دیكەشمان زۆرە وەك ئەزموونی ئیخوان موسلمین لە میسر، بڕوانە نوری مالیكی چی كرد كاتێ هەوڵی دەدا پرەنسیبەكانی حزبی دەعوە بەسەر دەوڵەتێكی وەك عێراقدا جێبەجێ بكات، بەڵام ئەو دەوڵەتانەی ئیسلامی سیاسییان جێبەجێ كردووەو تا ئێستاش ماون، ئەوا بە زەبری ئاسن و ئاگر ماونەتەوە، ئەگەر هەڵبژاردنی پاك و ئازاد بكرایە ئەوانیش فڕێدەدرانە زبڵدانی مێژووەوە، چونكە تەنیا برسێتی و هەژاری و نائومێدی و كوێرەوەرییان پێشكەش بە گەلەكانیان كردووە، ئيسلامیی كوردستان لە رووی فیكرەوە لە دەرەوەی دەسەڵات و واقیعی كوردستانی دەژی، هەتا ئەگەر بەشدارییان لە حكومەت و پەرلەمانیشدا كردبێت، ناشتوانن بە تەواوی وازی لێ بێنن، زۆر لە نووسینەكانی ئەمیری كۆمەڵی ئیسلامی عەلی باپیر سۆزی گەڕانەوەیان بۆ رابردوو تێدایە، رابردووی ئیسلامی سیاسیی میسالی، ئەو پیاوە نەیتوانیوە بە تەواوی واز بهێنێت.
ئەم نووسینانە هەندێ جار رق و كینەو رەتكردنەوەی بەرامبەر لەخۆدەگرن، تەنانەت فیكری پەڕگیریش بەرهەم دێنن، ئەگەر ئیسلامییەكان سوورن لە بەردەوامبوون لەسەر ئەو رێگەیە، تەنیا دوو بژاردەیان لەپێشە، یان ئەزموونێكی سەركەوتووی وەك توركیا و مالیزیامان بۆ بگوازنەوە، یانیش لەسەر پڕۆژەیەكی تەواو رێكبكەون كە لە بەرژەوەندیی كوردستاندا بێت، هەرچەندە پێموایە ئەمە نابێت، چونكە هەر یەكەیان دەیەوێت ئەزموونێكی دیاریكراوی خۆی و لە بەرژەوەندیی خۆی و جیاواز لەوانی دیكە بگوازێتەوە، رەنگە گروپ هەبێت ئەزموونی ئیخوان یان ئەفغانی یان توركی بگوازێتەوە، بژاردەی دووەم كە بریتییە لە پڕۆژەی تەواوكاری ئەمەیان مەحاڵە، چونكە ئەوان لەنێوان خۆیاندا رێك نین، هەر گروپەی پڕۆژەیەكی سەربەخۆی هەیە، لە كۆتاییدا ئەگەر لەنێو خۆیاندا رێك نەكەون چۆن لەگەڵ ئەوانی دیكەدا رێك دەكەون، كێشەكە لە كەس و تاكەكاندا نییە، بەڵكو كێشەكە ئایدیۆلۆژیی فیكرییە، ئەگەر سبەی ئیسلامییەكان دەسەڵاتیان لە كوردستان وەرگرت، ئەوا ناتوانن وڵات بەڕێوەببەن، نەك لەبەر بێتوانایی خودی ئیسلامییەكان، بەڵكو لەبەر ئەوەی پڕۆژەی ئایدیۆلۆژیی ئیسلامی ئاستەنگە لەبەردەمیاندا، ئەم پڕۆژەیە بۆ كوردستان دەست نادات، چونكە فرە نەتەوەو ئایین و ئایینزای جیاوازە، پڕۆژەی ئیسلامی فراوان نییە كریستیان و جوو و ئێزیدی و كاكەیی و سابئەو تەنانەت شیعەش ناگرێتەوە، بۆیە ئەم پڕۆژەیە بۆ بنیاتنانی دەوڵەت ناگونجێت و دەست نادات، چونكە دەوڵەت بۆ هەمووانە، نەك بۆ چەند كەسێك یان گرووپگەلێكی دیاریكراو، پێویستە دەوڵەت لەسەر بنەمای دیموكراسی و فرەیی و دادپەروەری و ئازادی و مافی مرۆڤ و یەكسانی دابمەزرێت، كاتێ دەوڵەتیش لەسەر بنەمای ئایدیۆلۆژییەتێكی دیاریكراو وەك وڵاتانی موسڵمان دادەمەزرێت، ئەو كاتە هیچ بەهایەك بۆ دیموكراسی و ئازادی و مافی مرۆڤ و دادپەروەری نامێنێتەوە، چونكە دەوڵەت لە خزمەتی چینێكی دیاریكراوی حوكمڕاندا دەبێت، گەلیش هەمیشە لە مەینەتیدا دەتلێتەوە، لەكاتێكدا دەوڵەتی مەدەنی هەردەم لە بەرژەوەندیی گەلدا بووە، چونكە یاسا لەسەرووی هەمووانەوەیە.


* سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق