دوابەدوای رووخانی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003 دەرفەتێكی گەورە بۆ عێراقییەكان رەخسا بۆ دامەزراندنی حزب و قەوارەو رێكخراو، ئامادەبوونی شیعە لە هەردوو گۆڕەپانی ئایینی و سیاسی بەهێز بوو، لەبەر ئەوەی مەینەتیی زۆریان چەشتبوو و لە ئازادیی ئایینی و سیاسی بێ بەش كرابوون بە درێژایی حوكمی بەعس، بۆیە دەبینین زیاترین حزب و قەوارەكان لەنێو شیعەكاندایە، نەك لەبەر ئەوەی زۆرینەن، پێموایە بێ بەشبوون لەو مافە ئایین و سیاسییانە لە ماوەی سێ دەیەدا لەسەردەمی رژێمی بەعس یەكێكە لە پاڵنەرە سەرەكییەكانی ئامادەیی نایاب لە گۆڕەپانی سیاسی و ئایینیدا.
شیعەكانی عێراق دەربارەی مەسەلەی رووخاندنی رژێمی سەدام حوسێن جیاوازبوون، هەندێكیان وای لە قەڵەم دا كە داگیركردنێكی ستەمكارە وەك لایەنگرانی سەدام لە شیعە بەعسییەكان، ئەم بۆچوونە لەلایەن هەندێ شیعەوە پشتگیریی كرا لەگەڵ دوژمنایەتیی توندیان بۆ رژێمی بەعس، وەك جەماعەتی موقتەدا سەدرو ئەلسەرخی، بۆیە موقتەدا سەدر سوپای مەهدی دامەزراند بۆ بەرهەڵستیكردنی داگیركاریی ئەمریكا لە ساڵی 2003، ئەوانی دیكە مامەڵەیان لەگەڵ واقیعەكەدا كرد، كە ئەگەر ئەمریكا نەبوایە سەدام حوسێن هەر لە حوكم دەمایەوە، بۆیە رووخاندنی بەعس لە بەرژەوەندیی شیعەدا بوو، هەندێ راپۆرت هەیە دەڵێت دۆناڵد رامسفێڵدی وەزیری بەرگریی ئەمریكا چەندین ملیۆن دۆلاری داوەتە هەندێ لە مەرجەعییەكانی ئایینی شیعە لەبەرامبەر بێ دەنگ بوونیان و دەرنەكردنی هیچ فەتوایەك بە جیهاد دژی ئەمریكییەكان، بۆیە مەرجەعی شیعە مەحمود ئەلسەرخی ئەلحەسەنی هەندێ مەرجەعی شیعە تۆمەتبار دەكات بە ملكەچكردن و هەماهەنگیكردن لەگەڵ ئەمریكا بۆ داگیركردنی عێراق، ئەو گازاندەكە هەمووی دەخاتە ئەستۆی مەرجەعی باڵا عەلی سیستانی، ئێران سەرباری دوژمنایەتیكردنی ئاشكرای بۆ ئەمریكا، بەڵام دڵخۆش بوو بە چارەنووسی رژێمی سەدام كە هەشت ساڵ شەڕی لەگەڵدا كرد، ئێران فشاری بەهێزی دەكردە سەر حكومەتی عێراق بەسەرۆكایەتی نوری مالیكی تاكو پابەند بێت بەو كاتەی لەنێوان بەغداو واشنتۆن دیاریكرابوو بۆ كشانەوە لە عێراق. لێرەدا هەلێكی زێڕین بۆ ئێران هەڵكەوت تاكو رەگی خۆی لە عێراق داكوتێت، پێویستە باس لە ویلایەتی فەقیهـیش بكەین لە فیكری شیعی ئێرانیدا، كە بەكورتی مانای ئەوەیە كە ویلایەتی فەقیهـ بەرپرسە لە هەموو شیعەكانی جیهان، پێویستە شیعەی جیهان وەلای ئایین و ئایدیۆلۆجییان بۆ ویلایەتی فەقیهـ بێت، نەك بۆ ئەو نیشتمانەی تێیدا لەدایك بوونە و دەژین، ئەمە لەسەر هەموو برایانی شیعە جێبەجێ ناكرێت، چونكە هەندێكیان لە بنەڕەتەوە دژی ئەم بیرۆكەن و پێیان باشە ئینتیمایان بۆ نیشتمانەكەیان بێت بێ ئەوەی بایەخ بە ئینتیمای ئایدیۆلۆجیی مەزهەبی بدەن.
عێراق پڕبووە لە میلیشیای چەكدار، لە بەغدا سەدان میلیشیای چەكدار هەن، زۆربەیان میلیشیای بازرگانین و خەریكی دزی و فەرهود و كوشتنن، حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیران خۆی دانی بەمەدا نا، ئەمانە لە دەرەوەی دەسەڵاتن و لە یاساش یاخین و گاڵتە بە دەوڵەت دەكەن، بۆیە رۆژانە گوێمان لە هەواڵی كاریگەر و ناخۆش دەبێت دەربارەی كوشتن و رفاندن و دزی و تاڵان، ژمارەی میلیشیا شیعەكان لە عێراق دەگاتە حەفتا، ئەمەش زۆرە و بەردەوام دەردەكەوێت لەبەر چەند هۆیەك، رەنگە گرنگترینیان جودابوونەوەو لێكترازان بێت.
كێشەی ئەو میلیشیایانە ئەوەیە كە وەلای ناسرووشتیان بۆ ئایدیۆلۆجییەتی ئاینییە، یان بە دەستەواژەیەكی روونتر وەلایان بۆ مەزهەبی و تایفییە، ئەگەر ئەو ئینتیمایەیان بۆ ئایدیۆلۆجییەتی ئایینی ناوخۆ بوایە ئەوا ئاسانترو پەسندتردەبوو، بەڵام كارەساتە گەورەكە ئەوەی ئەوان ئینتیمایان بۆ ئایدیۆلۆجییەتی ئایینی دەرەكیی ناعێراقی یان ناعەرەبییە، لەپێناو بەديهێنانی بەرژەوەندیی و تەماعكاریی خۆی سیاسی یان مەزهەبی كاردەكات، هەروەها دەبینین هەندێ جار ململانێی توند و خوێناوی لەنێو یەك تایفەدا هەیە، باشترین نموونەش ململانێی نێوان رەوتی سەدرو حزبی دەعوەيە، هەروەها لەنێوان سیستانی و ئەلسەرخی، كە ململانێی راستەقینەی شاردراوەی نێوان مەرجەعییەكانی عەرەبی و عێراقییە ، ئەم ململانێیە دوای رووخانی بەعس زیاتر بوونی هەیە، بەڵام دوای تێپەڕبوونی یەك دەیە گەلی عێراق دەركی بە مەترسیی ئەو ئینتیما ئایدیۆلۆجییە دەرەكییە كرد لەسەر ئایندەی وڵاتەكەیان، بۆیە دەبینین ئەم ململانێیە لەنێوان هەردوو مەرجەعییەتدا دیارو روونە، بەتایبەتیش لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوودا- ئەگەر عێراق بە یەكگرتوویی مایەوە- دەبینین كە كێ لەم ململانێیەدا سەركەوتوو دەبێت.
نێوان سوپای مەهدی و عەسائبی ئەهلی حەق
سوپای مەهدی ناوی خۆی لە ئیمام مەهدیی مونتەزیرەوە وەرگرتووە كە ئیمامی دوازدەیەمینە، ژمارەی چەكدارانی دە هەزارە و لە بەسڕەو نەجەفیش شەڕێكی سەختیان دژی ئەمریكییەكان كرد، دوای ئەوەی زیانێكی زۆریان لێكەوت لەسەر ئاگربەست رێكەوتن و ساڵی 2004 چەكەكانیان رادەستی لیژنەیەكی هاوبەشی عێراقی و ئەمریكی كرد، بەڵام باڵی قەیس خەزعەلی كە بەشێكی ئەم سوپایە بوو، بە بڕیارەكەی موقتەدا سەدر پابەند نەبوو و لە شەڕدا دژی ئەمریكییەكان بەردەوام بوو، لە ساڵی 2004 قەیس خەزعەلی لە موقتەدا جیابووەوە، لە ساڵی 2005 موقتەدا سەدر لیوای ( الیوم الموعود)ی دامەزراند كە شوێنی سوپای مەهدی گرتەوە، داواشی لە خەزعەلی كرد بێتە ناو سوپاكەوە، بەڵام رەتی كردە وە لە ساڵی 2007 عەسائیبی ئەهلی حەقی درووست كرد، بەپێی راپۆرتی رۆژنامەنووس مارتن شۆلف لە رۆژنامەی گاردیان لە زاری بەرپرسان لە موخابەراتی عێراقی كە عەسائیبی ئەهلی حەق بودجەكەی لە ئێران وەردەگرێت كە ماگانە دوو ملیۆن دۆلارە، ئەم گرووپە پێی وایە كە شەش هەزار كردەی سەربازی دژی سوپای ئەمریكی ئەنجامداوە، ئەم گرووپە لە ریزەكانی سوپای مەهدییەوە دەرچوون تا ببنە هێزێكی گورزوەشێنی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشوو، بۆیە دەبینین كە تا ئەم ساتەش هاوكاری و هەماهەنگیی نێوان مالیكی و قەیس خەزعەلی هەیە، دوای كشانەوەی ئەمریكا لە عێراق خەزعەلی ئەمەی بە سەركەوتنی خۆی دانا و هاتە نێو پڕۆسەی سیاسییەوە، موقتەدا سەدر سەرانی عەسائیب ئەهلی حەقی بەوە وەسفكرد كە ناحەقن و هێڵەكانیان بەزاندووە و بكوژی بێ ئایینن، گرووپی عەسائیبی ئەهلی حەق لە چوار كەتیبە پێكدێت: كەتیبەكانی ئیمام عەلی، كەتیبەكانی ئیمام كازم، كەتیبەكانی ئیمام هادی، كەتیبەكانی ئیمام عەسكەری.
لە فەیلەقی بەدرەوە بۆ رێكخراوی بەدر
فەیلەقی بەدر باڵی چەكداری ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامیی عێراقە، محەمەد باقر حەكیم لە ساڵی 1982 لە ئێران دایمەزراند، ژمارەی چەكدارانی بەدر لە 2003 پازدە هەزار دەبوو، بەڵام ئەم ژمارەیە زیادی كرد تا گەیشتە 100 هەزار چەكدار بەپێی هەندێ ئامار، فەیلەقی بەدر بوو بە حزبێكی سیاسیی سەربەخۆ بە ناوی رێكخراوی بەدر بە سەرۆكایەتیی هادی عامری، كە ململانێیەكی درێژو خوێناوی لەگەڵ رەوتی سەدر هەبوو لەپێناو سەپاندنی هەژموونی خۆی بەسەر عێراقدا.
حزبوڵای عێراقی
ئەم حزبە واسق بەتات سەرۆكایەتیی دەكات، ئەندامەكانی ئەو حزبە لە ریزی كەتیبەكانی ئەبی فەزڵ عەباس كاریان دەكرد، بەڵام لە ساڵی 2010 سەربەخۆ بوون، سەرۆكی حزبەكە هەرچەندە عێراقییە، بەڵام پێیوایە كە حزبەكەی درێژكراوەی حزبوڵای لوبنانییە بە سەرۆكایەتیی حەسەن نەسروڵا، بە دانپێدانانی خۆشی بە فەرمانی خامنەئی دەجووڵێتەوە وەك پابەندبوونێك بە بیروباوەڕی ویلایەتی فەقیهـ ، چەندین جاریش هەڕەشەی لە سعودیە كردووە، لە ساڵی 2013 بە گوللەتۆپ لە بارەگاكانی ئێشكگری سعودیەی دا، بەتات دانی بەوەدا نا كە مالیكی فەرمانی پێدابوو كە لە سعودیە بدات.
دەركەوتنی ئەو هەموو كۆمەڵ و گرووپە بەم شێوەیە بەڵگەی لاوازیی دەوڵەتی عێراقە، كە پرۆسەی سیاسیی عێراق ئاڵۆزدەكات و توانایەكی زۆری سەربازی و سیاسی و دیبلۆماسی و ئابووریی بەفیڕۆدەدات، بۆیە پێویستە چارەسەرێك بۆ ئەمە لە عێراق بدۆزرێتەوەو ئەندامەكانیان بێنە نێو دامەزراوەی سەربازیی دەوڵەت بە مەرجێ تەنیا ئینتیمایان بۆ نیشتمان بێت، نەك بۆ كەسایەتی و حزب و قەوارەو مەزهەب و نەتەوە.
دوای دەركەوتنی داعش و داگیركردنی موسڵ و زۆربەی ناوچە سوننەنشینەكان و هەڕەشە بە هاتنەناو بەغداوە، لە 13ی حوزەیرانی 2014 مەرجەعی باڵای شیعە عەلی سیستانی فەتوای بە جیهادی كیفائی دەركرد دژی داعش، حەشدێكی گەورەی جەماوەری و میللی هاتەكایەوە، لێرەوە زاراوەی حەشدی شعبی سەری هەڵدا، لە راستیدا حەشدی شیعەیە، هەندێ زانایانی سوننەی وەك شێخ ئەحمەد كوبەیسی و مەرجەعی ئایین ئەلسەرخیی ئەم فتوایەیان بەوە لەقەڵەم دا كە مەبەست تایفەی سوننەیە، لەرووی كردەنییەوە پاكتاوی رەگەزی لە هەندێ ناوچەی سوننە و بەتایبەتیش لە دیالە روویدا.
هەندێ میلیشیای چەكداری شیعە كە تاوانیان دژی سوننە ئەنجامدابوو، توانیان شوێنێكی ئارام لە نێو دەستەی حەشدی شەعبی بدۆزنەوە، موقتەدا سەدر هەندێ لەو میلیشیا چەكدارانەی شیعەی بە چەقاوەسوو وەسفكرد، حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراقیش دانی بە پێشێلكردنەكانی حەشدی شەعبیدا نا لە كۆنگرەی میونخ كە لە شوباتی ئەم ساڵ بەسترا، كاتێ گوتی: پێموایە هەندێ گرووپی حەشدی شەعبی لە دەرەوەی دەوڵەت و دەسەڵاتن، ئێمە رێگە بەوانە نادەین، هەروەها رێگە بە بوونی هیچ گرووپێك نادەین لە دەرەوەی دەوڵەت. ، بەڵام ئایا ئەو قسەیە لە بەغدا دەكات ؟ بەدڵنیاییەوە نەخێر، چونكە عەبادی پێش رۆیشتنی بۆ میۆنیخ رایگەیاندبوو كە حەشدی شەعبی دەكاتە دامەزراوەیەكی سەربازی و دەزگای نەهێشتنی تاوان، چەند داخوازییەكی بەهێزی شیعەش هەیە كە پارێزبەندیی بە حەشد دەدات، چونكە حەشدێكی پیرۆزە، ئەم هەموو هەوڵ و لێدوان و پێشنیارانە رەگ دادەكوتن هەرچەند ئینتیمای مەزهەبی لای شیعەی عێراق رەگی داكوتا، ئەمەش زیاتر لە بۆنەو ئاهەنگ و حوسێنییەكان دەردەكەوێت، چونكە گوزارشت لە ئینتیمای نیشتمانی ناكات، بەڵكو لە ئینتیمای ئایدیۆلۆجی، كە پێموایە پێكهێنانی دەستەی حەشدی شەعبی بریتییە لە ئەزموونێكی ئێرانی، دواتر نوری مالیكی بۆ هێشتنەوەی شیعە تاهەتایە لە دەسەڵات گواستییەوە، جەنەڕاڵ موحسین رەفیق دۆست دامەزرێنەری پاسەوانی شۆڕشی ئێرانی داوای كرد كە ئەزموونی پاسدارانی ئێران لە عێراق دووبارەبكرێتەوە و ئامادەیی پیشاندا كە شارەزاییەكەی خۆی لەم بوارەدا بگوێزێتەوە بۆ پێكهێنانی پاسەوانی شۆڕشگێڕی عێراقی بە مەرجێك تاران راستەوخۆ بەشداری بكات لە چەكداركردن و راهێنانی ئەندامەكانیان، لە راستیدا ئەم مۆدێلە بۆ عێراق نەگونجاوە، چونكە عێراق وڵاتی پێكهاتەكانە هەروەك لە دەستووری هەمیشەیی عێراقدا هاتووە، دەوڵەتی عێراقیش تەنیا بۆ شیعە نییە تا پاسەوانی شۆڕشگێڕی دامەزرێنێت، بەڵكو دەوڵەتی سوننەو توركمان و شەبەك و سابئەو كریستیان و ئێزیدی و كاكەییە، بەڵكو ئەم ئەزموونە تەنیا بۆ ئێران چاكە.
من پێموایە كە سیاسەتوانانی شیعە نەیانتوانی دەوڵەتێكی مەدەنیی دامەزراوەیی بنیاتبنێن بۆ چەسپاندنی دیموكراسی و فرەیی و مافی مرۆڤ، سەركردەكانی شیعە دانیان بەم راستییەدا ناوە وەك عیزەت شابەندەرو ئەیاد جەمالەدین و هی دیكە، لەوەتەی دوازدە ساڵە سیاسەتوانانی شیعە چییان پێشكەش بە عێراق كردووە و كوا پەرەپێدانی بیناسازی؟ كوا پەرەپێدانی رۆشنبیری؟ كوا بنیاتنانی مرۆڤ؟ كوا بنیاتنانی سوپای نیشتمانیی عێراقی؟ كوا ئابووریی بەهێزی عێراقی؟ ئاستی خوێندن و پەروەردە بەكوێ گەیشت؟ كوا ئەو بەڵێنانەی كە بەر لە رووخاندنی رژێمی سەدام بە كوردیان دابوو؟ كوا ئەو بەڵێنانەی بە گەلیان دابوو لەسەروبەندی هەڵبژاردنەكاندا بۆ چارەسەركردنی كێشەی ئاوو كارەبا و بێكاری و كوشتن لەسەر پێناسە و لەسەر ئەو گەندەڵییەی لەنێو جەستەی دەوڵەت بڵاوبۆتەوە؟ بەڵكو كێشەكان زیادیان كردو رۆژ لەدوای رۆژیش زیاد دەكەن.


* پەرلەمانتاری فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق