ئەم ناونیشانەم لە بەڕێز عەمار حەكیمی سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی وەرگرتووە، كاتێ لەدوا كۆبوونەوەی لەگەڵ موقتەدا و لەسەروبەندی گرژبوونی قەیرانەكەی عێراق پێی گوتبوو: ئەرێ بەڕێز تۆ چیت دەوێت؟ بۆیە ئەم وتارەم بەم پرسیارە دەست پێدەكەم، بەڵام بە شێوازی نادیار و دەڵێم موقتەدا سەدر چی دەوێت؟
بێ گومان موقتەدا سەدر پیاوێكە زۆر قسە هەڵدەگرێت، لەوەتەی رژێم رووخاوەو تاكو ئێستاش، دەبینین ئەو كەسایەتییە زۆر بە تەواوی لە گۆڕەپانی سیاسی و میدیایی بوونی هەیە، دیارە كاریگەریی بەرچاوی لە گۆڕەپانی سیاسیی عێراقیدا هەیە، بەتایبەتیش كە لە یەكەم هەڵبژاردندا 40 كورسی بەدەستهێنا، هەروەها توانیویەتی پارێزگاریی لە قورسایی سیاسیی خۆی بكات دوای پاشەكشەی حزبە سیاسییەكانی دیكەی عێراق، موقتەدا سەدر لە ساڵی 1973 لە دایك بووەو كوڕی مەرجەعی ناسراوی ئایینی شیعی( محمد سادق سەدر)ە، كەسانی نەناسراو باوكیان و دوو برای بە ناوەكانی مستەفاو موئەممەلیان لە ساڵی 1990 لە شاری نە جەف تیرۆركرد، هەندێ شرۆڤەكار پێیان وایە كە ئێران دەستی لە كوشتنیاندا هەبووە تاكو مەرجەعییەتی عەرەبی نەهێڵن و مەرجەعییەتی ئێرانیی فارسی شوێنی بگرێتەوە و بارەگای مەرجەعییەتەكەش لە نەجەفەوە بگوازرێتەوە بۆ شاری قومی ئێران، چونكە رژێمی بەعس دەیویست مەرجەعییەتەكە عەرەبی بێت نەك فارسی، بۆیە پشتیوانیی لە مەرجەعییە عەرەبییە عێراقییەكان دەكرد، لەبەر ئەوەی ئەو كاتە ئینتیما تەنیا بۆ عێراق دەبێت نەك بۆ وڵاتێكی دیكە، بە واتایەكی دیكە ململانێ هەبوو لە نێوان مەرجەعییەتی ئال سەدری عێراقی عەرەبی كە بە مەرجەعییەتی قسەكەر ناسرابوو و لەگەڵ مەرجەعییەتی ئێرانی غەیرە عەرەبی، كە بە مەرجەعییەتی كپ(بێ دەنگ) ناسرابوو، دوای كوشتنی باوكی، موقتەدا لەسەر وەسیەتی ئەو رووی كردە مەرجەعی ئایینی عێراقی ئیسحاق فەییاز كە لە نەجەف دادەنیشت، بەڵام لای نەمایەوە، چونكە فەییاز هانی دا كە فێری زانست بێت نەك چوونە نێو سیاسەتەوە، بۆیە رووی كردە كازم حائری كە مەرجەعێكی ئایینی ئێرانی بوو، بەڵام لای ئەویش نەمایەوە، بەتایبەتی كە موقتەدا هەندێ هەستی نیشتمانی و نەتەوەیی لەدڵدا بوو، دڵنیاش نەبوو بە مانەوە لە سێبەری مەرجەعییە ئاینییەكاندا، بەتایبەتیش لای كازم حائری، لە ناخی خۆیدا پێی وابوو ئیدی سەربەخۆیە و دەتوانێت ببێتە سەركردەیەك و رۆڵی لە گۆڕەپانی سیاسی و ئاینیی عێراقیدا هەبێت، بەتایبەتیش كە كوڕی محەمەد سادق سەدری مەرجەعی ناسراوی ئاینییە.
دیارە كە موقتەدا سەدر رووی لە سیستانی نەكرد، چونكە ئەو بەڕەچەڵەك ئێرانییە و بە مەرجەعییەتی بێ دەنگ( كپ) ناسراوە، بە پێچەوانەی باوكی كە مەرجەعی قسەكەر بوو، تا ئێستاش هیچ قسەیەك یان پێوەندییەك یان رەخنەیەكمان لە نێوان موقتەداو سیستانی نەبینیوە، هەرچەندە كە موقتەدا و جەماعەتەكەی زۆر كاری نەرێنی و ئیجابیان ئەنجامداوە، بەڵام هیچ لێدوانێك یان ئاماژەیەكمان لە سیستانی گوێ لێ نەبووە، ئایا ئەمە لەبەر جیاوازیی مەرجەعییەتەكە بووە یان نهێنییەو كەس پێی نازانێت و كەس نایەوێت لەم كاتەدا ئاشكرای بكات.
من پێموایە كە موقتەدا سەدر لەمیانی ئەم مانۆڕە سیاسی و سەربازییەی خۆیدا دەیەوێت لەكاریگەریی مەرجەعییە ئاینییە نامۆكان كەم بكاتەوە، بەمەش مەبەستی بە تایبەتی مەرجەعییە غەیرە عەرەبی یان عێراقییەكانە، كاتێ عەبدولمەجید خوئی كوڕی مەرجەعی باڵای ئاینی ئەبولقاسم خوئی لە لەندەنەوە گەڕایەوە نەجەف لە دوای رزگاركردنی عێراق 2003 كوژرا، لایەنگرانی سەدر بە كوشتنی تۆمەتباركران، چونكە گەڕانەوەی عەبدولمەجید بۆ نەجەف بە واتای كۆتایی هاتنی رۆڵی موقتەدا سەدر بوو، موقتەداش دەزانێت كە عەبدولمەجید بە رەچەڵەك ئێرانییە و نە عارەبە و نە عێراقییە، ئەوەش بەو مانایەیە كە بوونی ئەو مەترسییە هەڕەشەیە بۆ دەسەڵاتی ئاینی لە نەجەف.
دوای كوشتنی عەبدولمەجید خوئی پێوەندیی نێوان پۆل برێمەری حاكمی مەدەنیی ئەمریكا و موقتەدا بەرەو گرژی چوو، چونكە ئەو بەرپرسیارێتیی پاراستنی سەقامگیریی سیاسی و ئەمنیی لە ئەستۆدا بوو، خوئی بە هەڵوێستە میانڕەوەكانی ناسرابوو، پیاوێكی قبووڵكراوبوو لە رووی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی و عێراقییەوە، ئەمەش هەمووی هەڕەشە بوو بۆ پێگەی موقتەدا سەدر، لە ساڵی 2004 شەڕێكی خوێناوی لەنێوان لایەنگرانی سەدر( سوپای مەهدی) و هێزەكانی ئەمریكا روویدا، موقتەدا لای ئێرانییەكان خۆشەویست نەبوو، بە ڵام دوای ئەوەی بەرەنگاری ئەمریكییەكان بووەوە، هەڵوێستی ئێران بەرامبەر موقتەدا گۆڕا، چونكە ئێران حەزی دەكرد هێزەكانی ئەمریكا عێراق بەجێ بهێڵن تاكو رۆڵی ستراتیژی و سیاسیی خۆی لە عێراقدا بگێڕێت، هەروەها حیساباتی مێژوویی لەگەڵ رژێمی سەدامدا لە هەشت ساڵەی شەڕیدا پاكبكاتەوە، بۆیە هەر دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق دەبینین بەتایبەتیش سوننە و لە ئەنجامی سیاسەتی تایفەگەریی ئێران زۆربەیان چوونە نێو قاعیدەوە، دواتریش بۆ ناو داعش، لە ترسی ئەوەی نەبنە نێچیری سەركوتكردنی تایفەگەری، جێگای داخە كە تا ئێستاش هەندێ لە گروپە عێراقییەكان كە لە گۆڕەپانی سیاسیی عێراق كاردەكەن هەمان سیاسەتی ئێران و ئەجنداكانی ئەو لەهەمبەر سوننەكان پیادەدەكەن، بۆیە كۆمەڵكوژیی لەنێوان سوننەو شیعە بە ئاشكرا دەستی پێكرد.
لە ساڵی 2007 موقتەدا سەدر سوپای مەهدی سڕكرد، چونكە بەوە تۆمەتباركرا كە تاوان دژ بە هاووڵاتیانی سڤیل ئەنجام دەدات، بەڵام ئەم جارە لیوای(وەعد مەوعود) لەدژی ئەمریكییەكان پێكهێنا، ئەو لیوایە لەنێوان ساڵی 2009 تاكو 2011 چەندین كردەی سەربازی ئەنجامدا، دوای داگیركردنی موسڵ لە ساڵی 2014 (سەرایای سەلام)ی پێكهێنا، موقتەدا رایگەیاند كە پێكهێنانی ئەم سوپایە بۆ داكۆكیكردنە لە شوێنە پیرۆزەكانی ئاینی دژ بە هێرشەكانی داعش.
موقتەدا سەدر لە میانی ئەو مانۆڕە سەربازی و سیاسییانەیدا دەیەوێت بۆ جیهانی بسەلمێنێت كە ئەو مەرجەعی ئاینیی راستگۆیە لەگەڵ گەلەكەیدا و هەر ئەویش بە ناوی ئەوان قسەدەكات، ئەو كوڕی مەرجەعی ئاینیی عێراقی و عەرەبی محەمەد صادق سەدرە، ئەو پێی وایە مەرجەعییەكانی دیكەی غەیرە عەرەبی بەتایبەتیش ئەوانەی بە رەچەڵەك ئێرانین نوێنەرایەتی مەرجەعییەی ئاینی عێراقی عەرەبی ناكەن، بۆیە دەبینین پێوەندیی موقتەدا بە دەوڵەتانی عەرەبی باشە، بەتایبەتیش لەگەڵ سعودیە، دەگوترێ كە باڵیۆزی سعودیە لە عێراق بە ئۆتۆمبێلێكی گوللەنەبڕ سەردانی موقتەدای لە نەجەف كردووە، بۆ یەكەم جاریشە موقتەدا لە شاری نەجەف بە چاكە باسی هەر سێ خەلیفە (ئەبوبەكرو عومەرو عوسمان) بكات، لەكاتێكدا كە پێكهاتەی مەزهەبیی ئەوان، ئەو شتە بە تەواویی رەت دەكاتەوە.
دەوڵەتانی كەنداو بەتایبەتیش سعودیە قەناعەتیان هێنا كە پێویستە كار بۆ بەعارەبكردنی شیعەو مەرجەعییەتی ئاینی بكرێت، واتا لە قەڵەمڕەوی و كاریگەریی ئایدیۆلۆژیی ئێران دووربخرێتەوە، هەروەها پێویستە مەرجەعییەتی ئاینیی شیعە عێراقی بێت و موقتەدا سەدریش كەسی گونجاوە، چونكە مێژووی خانەوادەكەی دەیسەلمێنێت كە بابوباپیرانی بۆ سەرخستنی ئەم پڕۆژەیە كاریان كردووە، هەتا ئەگەر موقتەدا نەگەیشتبێتە ئەو قۆناخە زانستییە ئاینییە، بەڵام دەكرێ ئامادەبكرێت، زانراویشە كە دوای كردنەوەی باڵیۆزخانەی سعودیە هەڵوێستەكانی موقتەدا جیاواز بوون، دەبینین كە گوتاری ئاینی و سیاسیی ئەو، بەرەو نیشتمانی و مەدەنی و عەرەبخوازییە، بەڵام نەك بە ئاشكرا، چونكە زەحمەتە بگاتە ئەو قۆناخە، پڕۆسەكە پێویستی بە ئارامی و هۆشیاری و كات هەیە، هەروەها تێبینیمان كرد كە بۆ یەكەم جارە لەنێو خۆپیشاندەراندا كەسانێك بە دەنگی بەرزەوە هاواریان دەكرد(ئێران بۆ دەرەوە)، هەروەها ئەنجامدانی هێرش بۆ سەر قاسم سولەیمانی ئێرانی، بۆیە ئەمە ئێرانی تووشی شۆك كرد و سەركەوتنیش بوو بۆ سعودیە، چونكە لە هەوڵەكانیدا توانی هەندێ سەركەوتن مسۆگەربكات، دوای ئەو گرژی و پشێوییەی كە لە پەرلەمانی عێراق روویدا، یەكسەر موقتەدا سەردانی ئێرانی كرد تا پێیان بڵێت، دۆخەكە مەترسیدارە، وەك بڵێی بەمە هەڕەشە لە ئێران دەكات تاكو ئێران هەندێ داواكاریی ئەو بەدی بهێنێت، دیارە بەرچاوترین داخوازیی ئەو پشتیوانی نەكردن بوو لە مالیكی، هەروەها پشتگیریكردنی خۆی لە پێگە ئاینییەكەیدا، ئەگەر نا پەنا بۆ ئەو دەوڵەتانە دەبات كە دژی ئێرانن، بە دڵنیاییەوە ئێران لەو سیاسەتەی موقتەدا تووڕەبوو، بۆیە قاسم سولەیمانی بە موقتەدای گوتبوو: سەگەكانت بكێشەوە ئەگەر نا سەگەكانی خۆم دەنێرم! بەڵام ئێمە نازانین سەگەكانی قاسم سولەیمانی كێن؟ كەچی جەماعەتی دیكەی عێراقی وەك عەسائب ئەهلی حەق و كوتلەی بەدر و مالیكی خۆیان لە لێدوانەكانی جەماوەری تووڕە بەرامبەر ئێران بێبەری كرد، ئەوە بوو عەسائبی ئەهلی حەق بە توندی دژی موقتەدا سەدر وەستایەوە، هەر چەندە پێشەوای ئەو جەماعەتە كە قەیس خەزعەلییە تا سەرئێسقان سەدری بوو، بەڵام دوای ئەوەی هەڵوێستەكانی موقتەدای دژ بە ئێران بینی لێی جیابۆوەو بوو بە سەرۆكی حزبێكی سیاسی، بۆیە كوتلەی (الصادقون)ی لە پەرلەمانی عێراق پێكهێنا، لە وەڵامی موقتەدا سەدریشدا خەزعەلی شەقامەكانی بەغدای پڕكرد لە ئاڵای ئێران و وێنەكانی خومەینی و خامنەئی و قاسم سولەیمانی، هەرچەندە وێنەكانی خومەینی و خامنەئی لەوەتەی رووخانی رژێمی بەعس لە بەغداو پارێزگاكانی باشوور بەتایبەتیش لە نەجەف و كەربەلا هەر هەبوون.
بەهەرحاڵ موقتەدا سەدر لەسەر هەڵوێستی خۆی هەر سووربوو، كەس لەو باوەڕەدا نەبێت كە موقتەدا ئەو خۆپیشاندانانەی سازكرد لە پێناو ئەوەی كە هەندێ وەزیر بگۆڕێت، ئەمە شرۆڤەكردنێكی هەڵەیە، مەسەلەكە پەیوەندی بەو كەسە هەیە كە لە عێراقدا جڵەوی كاری ئاینی و سیاسی بەدەستە، بۆیە موقتەدا توانی عەبادی ناچاربكات كە مەرجەكانی قبوڵ بكات، هەروەها توانی بەڵێنەكانی بۆ لایەنگرانی مسۆگەربكات، كاتێ هەڕەشەی لە پەرلەمان كرد كە ئەگەر هەموو كابینەكە نەگۆڕدرێت ئەوا خۆپیشاندەران دێنە نێو پەرلەمانەوە، ئەم قسەیە پەرلەمانتارێكی كوتلەی ئەحراری سەر بە موقتەدا بۆ دەستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمانی دووپاتكردەوە، ئەوە بوو قسەكەی سەری گرت، من ئەمڕۆ كە ئەم دێڕانە دەنووسم پەلاماری ئەنجومەنی وەزیرانیشیان داوە، پێموایە هەینی داهاتوو رەنگە پەلاماری سەرۆكایەتیی كۆماریش بدەن، كەواتە مەسەلەكە لە سەرەتاوە تا كۆتایی بریتییە لە نمایشكردنی قورسایی سیاسی، ئەمەش هەوڵێكی جیددیە بۆ بەدەستهێنانی دەستكەوت: دوورخستنەوەی مەرجەعییە ئاینییە بیانییەكان، تایبەتكردنی تەنیا بە عێراقییەكان، داماڵینی دەسەڵات لە حزبی دەعوە، چونكە بە بڕوای ئەو هۆكاری وێرانكردنی عێراقە لەوەتەی 13 ساڵە، نەهێشتنی پشك پشكێنەی تایفەگەری، لێپرسینەوە لە گەندەڵكاران، لە راستیدا ئامانجی سەرەكی لای موقتەدا سەپاندنی ئیرادەی خۆیەتی بەسەر هەموو كوتلە سیاسییەكان و مەرجەعییە ئاینیییەكاندا، بەتایبەتیش كە بینیمان موقتەداو لایەنگرانی سووكایەتییان بە پەرلەمان و ئەنجومەنی وەزیران كرد، ئەمەش بە دڵنیاییەوە ناكۆكە لەگەڵ پرەنسیپەكانی دەستووری عێراقی، دیارە دەستووری عێراقی تەنیا مەرەكەبی سەر كاغەزەو كەس پێوەی پابەند نابێت، مەگەر كاتێ لە بەرژەوەندییاندا بێت.
ململانێی نێوان مەرجەعییە ئاینییەكان بەتایبەتیش لە نێوان مەرجەعییە عێراقییەكان و غەیرە عێراقییەكان یان لەنێوان قسەكەر و بێ دەنگ بە شێوەیەكی مەترسیدار كاریگەری هەبووە بۆ سەر واقیعی عێراقی، بۆیە پێویستە مەرجەعییەتە ئاینییەكان خۆیان لە سیاسەت بەدوور بگرن، یان پێویستە زیاتر رۆڵی حەوزەی زانستی ببینن، لەبەر ئەوە پێموایە مەرجەعییەكان بە دەستێوەردان لە گۆڕەپانی سیاسیی عێراق رەوشە سیاسییەكە ئاڵۆزدەكەن، لەسەردەمی پاشایەتیدا حكومەتی عێراق كۆمەڵێك مەرجەعییاتی ئاینی بۆ ئێران دوورخستەوە، چونكە دەستیان لە سیاسەت وەردەدا، دوای دوورخستنەوەیان پڕۆسەی سیاسیی وڵات باشتر بەڕێوەچوو، ئەبو حەسەن ئەسفەهانی لە تاراوگەی خۆیەوە لە ئێران نامەیەكی بۆ شا فەیسەڵی یەكەم نارد تێیدا قایلبوونی خۆی راگەیاند بەو مەرجانەی حكومەتی عێراق داینابوون، ئەویش لەپێناو گەڕانەوەی خۆی و زاناكانی هاوڕێی بۆ عێراق، دیارترین ئەو مەرجانەش دەست تێوەرنەدان بوو لە سیاسەت، كێشەی بنەڕەتیی لە عێراق ئەوەیە كە مەرجەعییە ئاینییەكان حوكمی وڵات دەكەن، سەرۆك كۆمارو سەرۆك وەزیران و سەرۆك پەرلەمان چاوەڕوانی ئەوە دەكەن كە رۆژانی هەینی مەرجەعییەتی ئاینی لە نەجەف دەربارەی بارودۆخی سیاسی عێراق چی دەڵێت! تەنانەت سەركردایەتیی كوردیش بە هۆشیارییەوە بەدواداچوون بۆ وتاری مەرجەعییەتەكە دەكات، ئایەتوڵا فازڵ ئەلمالیكی ئەلعێراقی كە لە قوم نیشتەجێیە رەخنە لە مەرجەعییەتە ئاینییە ئێرانییەكان دەگرێت لەبەر ئەوەی دەست لە سیاسەت وەردەدەن، بەوەش تاوانباری كردن كە ئاگر خۆش دەكەن، مەحمود حەسەنی سەرخی مەرجەعی ئاینیی عێراقیش هەمان هەڵوێستی هەبوو، كاتێ دژی سیستانی وەستایەوە بە دەركردنی فتوای پێكهێنانی حەشدی شەعبی دژی داعش دوای كەوتنی موسڵ لەسەردەمی مالیكیدا، بۆیە حكومەتی مالیكی كۆمەڵكوژییەكی قێزەوەنی دژ بە لایەنگرانی سەرخی ئەنجامدا، چونكە دژی سیاسەتی ئێران بوو، كاتێ مالیكیش سەردانی ئێرانی كرد، خامنەئی گوتی: نوری مالیكی باشترین سەرۆك وەزیرانە لە مێژووی عێراقدا.
پوختەی قسە ئەوەیە كە مەرجەعییە قسەكەرەكان كە ئەوانەی عێراق دەگرێتەوەو موقتەداش یەكێكە لەوان، دەیانەوێت رۆڵی ئایدیۆلۆژی و سیاسیی ئێران لاوازبكەن، بەڵام ئەو هەوڵە زۆر مەترسیدارو زەحمەتە، چونكە پێویستی بە گردبوونەوەی جەماوەریی و جۆشدانیان هەیە، هەرچەندە رەوشەكەی عێراقیش هەر بەو ئاراستەیە، پێشتر باسی ململانێی شیعەو سوننەمان دەكرد، بەڵام لەئێستادا باسی ململانێی شیعەو شیعە دەكەین، بەتایبەتیش لە هاوپەیمانیی نیشتمانی واتا لەنێو خودی ماڵی شیعەدا، هەروەها ململانێی ئایدیۆلۆژیی نێوان سعودیەو ئێران لە ناوچەكەدا یارمەتی ئەو رەوتە دەدات كە مەرجەعییەتی قسەكەر سەرۆكایەتیی دەكات، ئێستا كە هاوپەیمانییەتێكی ئیسلامی لەئارادایە بە سەرۆكایەتی سعودیە بۆ كەمكردنەوەی شیعەگەرایی سیاسیی ئێران لە ناوچەكە بەتایبەتیش لە یەمەن و عێراق و لوبنان و سوریاو بەحرەیندا.

* پەرلەمانتاری فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق