كەیسی بە جینۆساید ناساندنی كۆمەڵكوژیی ئێزیدییەكان لەلایەن داعش

كەیسی بە جینۆساید ناساندنی كۆمەڵكوژیی ئێزیدییەكان لەلایەن داعش
جینۆساید تاوانێكە ڕەهەندی سیاسی و یاسایی هەیە؛ بە شێوەیەكی گشتی تاوانی جینۆساید دەرئەنجامی نەبوونی ڕۆشنبیریی پێكەوەژیانە لە كۆمەڵگە فرەییەكان، یاخود بەكارهێنانی جیاوازییەكانە لە ناسنامە بۆ مەرامی سیاسی. جینۆساید لە ڕووی یاساییەوە ڕەفتارێكی تاوانكاری نێودەوڵەتییە دژ بە گەلێ، یاخود پێكهاتەیەكی كۆمەڵایەتیی دیاریكراو كە بە شێوەیەكی نەخشە بۆكێشراو ئەنجام دەدرێ.
تاوانی جینۆساید مێژوویێكی كۆنی هەیە لە نێو كۆمەڵگە جیاوازەكانی جیهاندا، گەلی كورد بێبەش نەبووە لە قوربانیی ئەم تاوانە، بەتایبەت كوردستانی باشوور؛ هەر لە تاوانی ئەنفال و كیمیابارانی هەڵەبجە و ناوچەكانیتر تا زیندەبەچاڵكردنی بەكۆمەڵ. ئێزیدییەكانیش بەشی خۆیان لەم تاوانە بەركەوتووە لە مێژوودا، جینۆسایدی ئەمجارەشیان لەلایەن داعشەوە لە 3/8/2014 زنجیرەیەكیتری ئەو فەرمانانەیە بۆ قڕكردنیان بە درێژایی مێژوو، كە لە یەك كاتدا پێشێلكاری مافی ئایینیان كراوە كە ئێزیدین و دوژمنایەتی نەتەوایەتییان كراووە كە كوردن!
جینۆساید بە زۆری و كەمیی ژمارەی كوژراو پێناسە ناكرێ، بەڵكو هەر هەوڵێك بۆ تاوان ئەنجامدان بەرامبەر بە گروپێكی كۆمەڵایەتیی دیاریكراو بە هۆكاری ناسنامەی كۆمەڵایەتییان، یاخود ئینتمای تایبەتیان، یان لە ناوبردنی ئاشتی و ئاسایشیان بە جینۆساید هەژماردەكرێ. لەم ڕوانگەیەوە بەپێی ڕەشنووسی نەتەوە یەكگرتووەكان كە لە ڕێكەوتی(7/1947)پێشكەشكراوە، تیایدا هاتووە: كۆمەڵكوژی تاوانە و بە سێ شێوە ئەنجامدەدرێ (فیزیكی، بایۆلۆژی، كەلتووری)؛ مەبەست لەمە وێرانكردن و سڕینەوەی بەئەنقەستی لایەنی كەلتووری هەر گەلێك دەبێت بە هەمان سەنگی یاسایی مامەڵەی لەگەڵ بكرێ بەرامبەر بە وێرانكردنی لایەنی فیزیكی و بایۆلۆژی ئەم گەلە. هەر هەوڵێك بە شێوەیەكی سیستماتیكی بۆ لەناوبردن و سڕینەوەی زمان، مێژوو، ئایین، كەلتوور وشارستانیەتی گەلێك بە تاوانی جینۆساید هەژمار دەكرێ. نییەتی تاوانبار گرنگە، ئایا نییەتیەتی جینۆساید ئەنجامبدات؟ زۆر كۆمەڵكوژی ئەنجامدراوە لە مێژوودا كە بە جینۆساید هەژمار ناكرێت، وەك بەشێ لەو كۆمەڵكوژییانەی كە ستالین ئەنجامی دەدا.
تاوانی جینۆساید لە ڕوانگەی یاسا:
كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەروا بە سانایی نەگەیشتۆتە بڕیار و كۆدەنگی لە سەر دیاریكردنی چوار جۆرە سەرەكییەكەی تاوانی نێودەوڵەتی (تاوانی كۆكوژی و تاوانی جەنگ و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی و تاوانی دوژمنكارانە)، بەڵكو بە چەندەها قۆناغدا تێپەڕیوە، هەرلە پەیماننامەی ڤێرسای سەبارەت بە دادگاییكردن و سزادانی تاوانبارانی جەنگی وڵاتانی ئەوروپا، هەروەها پەیماننامەی لەندەن ساڵی 1945 و پەیماننامەی جنیڤی ساڵی 1949 و سیستمی بنەڕەتی دادگای تاوانەكانی نێودەوڵەتی ساڵی 1998 و زۆر لە پەیماننامە و بەڵگەنامەی دیكەی نێودەوڵەتی. هەر لە مادەی دووەمی ڕێككەوتننامەی (قەدەغەكردنی لەناوبردنی ڕەگەزی مرۆڤ) ساڵی 1948 بە شێوەیەكی دیاریكراو باس لەم حاڵەتانە دەكات كە تاوانی كۆمەڵكوژییە (الإبادە)، كە بریتین لە:
1- ڕاگواستنی ئەندامانی كۆمەڵێك، یاخود گروپێكی كۆمەڵایەتی دیاریكراو.
2- دەستدرێژی ناڕەوا دەرهەق بە تاكەكانی ئەم گروپە كۆمەڵایەتییە لە ڕووی جەستەیی، یاخود هەست و بیروڕایان.
3- ملكەچ پێكردنی ئەم گروپە كۆمەڵایەتییە بۆ بارودۆخێكی بژێوی ناهەموار كە ببێتە هۆی لەناوبردنی گشتیان، یاخود بەشێكیان.
4- بەكارهێنانی ئامرازی تایبەت بۆ بەربەست دروستكردن لەبەردەم زاوزێ و زۆربوونی ئەم گروپە كۆمەڵایەتییە.
5- ڕاگواستنی منداڵان لە كۆمەڵ، یاخود گروپێكی كۆمەڵایەتییەوە بۆ یەكێكیتر .
لە مادەی حەوتی سیستمی بنەڕەتی دادگای تاوانەكانی نێودەوڵەتی ئەم كردەوە تاوانكارییانەی دیاریكردووە كە دەچێتە چوارچێوەی تاوانەكانی دژ بە مرۆڤایەتی و ئەم كردەوانەش بریتین لە: كوشتنی بەئەنقەست و كۆكوژی و بەكۆیلەكردن و دوورخستنەوەی دانیشتووان لە شوێنی نیشتەجێبوونیان و ڕاگواستنیان بە زۆرەملێ و بەندكردنیان و بێبەشكردنیان لە پێداویستییەكانی ژیان و دەستدرێژی سێكسی كردنەسەریان.. بە هۆی ئینتمای تایبەتی ئەندامانی ئەم گروپە كۆمەڵایەتییە بۆ نەژاد و نەتەوە و ئایین و مەزهەب و ڕۆشنبیری و...تاد. سەبارەت بە تاوانی جەنگ ؛ لە مادە هەشتی سیستمی بنەڕەتی دادگای تاوانەكان هاتووە: «ئەو كردەوانە تاوانكارین دەرهەق بەو كەسانە كە بەشداری ڕاستەوخۆیان لە جەنگدا نییە... تاد».
بە شێوەیەكی گشتی بۆ ئەوەی كردەوەیەك بە تاوانی نێودەوڵەتی ناو ببەین پێویستە دوو ڕوكنی تیا بێ:
1- ڕوكنی مادی: ئەم ڕەفتارە مادییە فیزیكی میكانیزمییە دەرەكییەیە كە بە یاسا قەدەغەكراوە، روكنی مادی سێ ڕەگەزی سەرەكی تیا بەرجەستە دەكرێ، ئەوانیش كردەوەكە و ئاسەوارە بەزیانەكانی و ئەم پێوەندییە سەبەبییەی كە كردەوەكە و دەرئەنجامەكەی بە یەكەوە گرێداوە.
2- ڕوكنی مەعنەوی: واتە هەبوونی ئیرادە بۆ هەڵسان بەو كارە تاوانكارییە كە تاوانەكە كارێكی بەئەنقەست بێ. سەبارەت بە جینۆساید ڕوكنی مانەویەكەی ئەوەیە كە تاوانبار ئامانجی لەناوبردنی گەلێك، یان تایفە و نەتەوەیەكی هەبێت.
كاتێك كە تاوانباری جینۆسایدیش یەكلا بوویەوە، زۆر ئیلتزامی یاسایی دەكەوێتە سەر، ئەویش سزادانیەتی، هەروەها ؛ ناچاركردنی بە وازهێنانی لەو تاوانە و دووبارە نەكردنەوەی، چارەسەركردنی زیانەكانی تاوانەكە و نەهێشتنی ئاسەوارەكانی. ناچاركردنی تاوانبار (الجبر) بە ؛ گێڕانەوەی بارودۆخەكە بۆ دۆخی پێشوو، واتە پێش ڕوودانی تاوانەكە (الرد)، قەرەبووكردنەوەی زیان لێكەوتووان (التعویض)، ڕازیكردنی تاوانلێكراو (الترضیة) و...تاد.
ئێزیدییەكان كێن؟
ئێزیدییەكان ئایینێكی تایبەتی و داخراویان هەیە. ژن و ژنخوازی لەگەڵ غەیرە ئێزیدی قەدەغەیە. بەپێی بۆچوونی هەندێ لە مێژووناسان پەیدابوونی ئێزیدییەت بۆ ڕووخانی دەوڵەتی ئەمەوی دەگەڕێتەوە لە سەدەی هەشتەمی میلادی و یەك لە كوڕەزاكانی خەلیفەی ئەمەوی دووەم (یەزید-ی كوڕی مەعاویە كوڕی سفیان) هاتۆتە ناوچەكانی شنگال و ئەم ئایینەی دامەزراندووە. هەندیكیتر پێیانوایە ئەمە یەك لە دیانەتە كۆنەكانی نەتەوەی كوردە و مێژوویەكی زۆر كۆنتری هەیە. هەندێكیتر پێیانوایە وشەی (ئێزیدی) لە وشەی فارسی «یەزدان» وەرگیراوە و بۆچونی دیكەش لەم بارەیەوە هەیە. ئێزیدییەكان پێیانوایە كە خوداوەندیان (الله)یە، بەڵام پێیانوایە كە پاشای سەر زەوی پاشا تاووس (الملك طاووس)-ـە كە فەرمانڕەوایی سەر زەوی دەكات بە پاڵپشتی حەوت فریشتەی ملكەچ بۆ خواوەندی مەزن. ڕێوشوێن و پەیڕەوی ئایینی تایبەتیان هەیە. لەبەر كەمیی زانیاری هەندێك كەس پێیانوایە كە ئەوان شەیتان پەرستن، بەڵام ئێزیدییەكان پێیانوایە كە شەیتان یەكتاپەرست بووە بۆیە كڕنۆشی بۆ ئادەم نەبردووە، پێیانوایە خواوەند بە بەزەییە، بەڵام شەیتان نابێت بە نەفرەت بكرێت، شەیتان مەترسیدارە. هەرسێ پێكهاتەی ئاو و خۆڵ و هەوا ژیان پێكدەهێنن و لای ئێزیدییەكان دروشمی پیرۆزن.
لە ڕووی نەتەوایەتییەوە ئەوان كوردن و بە شێوەزاری كرمانجی دەئاخڤن، بەپێی ئاماری كۆمیسیۆنی باڵای كاروباری ئاوارەكانی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان ژمارەی ئێزیدییەكانی لە جیهان بە (800) هەزار كەس دیاری كردووە، بەڵام بەپێی ئامارە نافەرمییەكان لەم ژمارەیە زۆر زیاترن، ئەوان لە چەندین وڵاتی وەك عێراق، ئێران، توركیا، سووریا، جورجیا، ئەرمینیا و ئازەربایجان دەژین. هەموویان مەزارێكی پیرۆزیان هەیە -مەزاری شێخ عەدی كوڕی مسافر لە پەرستگاكەیان لە (لالش) لە شنگال لە باشووری كودستانە. پەرتووكی پیرۆزیان (كتابی ڕەشە)ـە كە شێخ عەدی دایناوە، ژمارەیان لە عێراق بەپێی ئامارە نافەرمییەكان دەگاتە (350) هەزار كەس، نزیكەی (85%)ی ژمارەی دانیشتووانی قەزای شنگال پێكدەهێنن.
داعش لە سەدەی بیست و یەكدا!
دەستەواژەی (داعش) كورتكراوەی (دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام)ـە، لە بنەڕەتدا ڕێكخستنێكی سەلەفی وەهابییە و لە ڕواڵەت ئامانجیان جێبەجێكردنی شەریعەتی ئیسلام و نوێكردنەوەی خەلافەتی ئیسلامییە لە ڕێگای توندوتیژی و لە ژێر ناونیشانی (الجهاد). كە وای نیشان دەدەن گوایە دەستیان گرتووە بە پەیڕەوكردنی مەزهەبی (الحنبلی الوهابی) ڕەفتارەكانیان لە هەموو بوارەكانی ژیان شەڕ و ئاشتی ڕەنگدانەوەی ئەم بیروباوەڕەیان هەیە.
ڕەگ و ڕیشەی ئەم ڕێكخستنە دەگەڕێتەوە بۆ بەر لە تشرینی یەكەمی ساڵی 2006؛ دوای ئەوەی (ابو مصعب الزرقاوی) كە بە ڕەچەڵەك ئوردنی بوو بە خەلیفەی ڕێكخستنی قاعیدە لە عێراق، شانەكانی قاعیدەی لە عێراق دانا لە ساڵی 2004 بە ناوی (تنظیم القاعدة في بلاد الرافدین) كە لە ساڵی 2006 هاوپەیمانان لە بۆردوومانێكی فڕۆكەكانیان كوشتیان. لە تشرینی یەكەمی 2006 لە كۆبوونەوەیەكی كۆمەڵێ لە گروپی چەكدار لە عێراق لە پەیماننامەی (معاهدة حلف المطیبین) بڕیاریان لەسەر پێكهێنانی ڕێكخستنی (دولة العراق الإسلامي) دا، گروپە چەكدارەكان بریتی بوون لە: «مجلس شوری المجاهدین في العراق» و «جیش الفاتحین» و «جند الصحابة» و «كتائب أنصار التوحید و السنة» . هاوپەیمانی ( حلف المطیبین ) پێكهات، وەك كاردانەوەیەكی (تنظیم القاعدة فی بلاد الرافدین ) لە دانانی « أبی أیوب المصری «ناوی ڕاستەقینەی «عبدالمنعم عزالدین»(1968-2010) كە بە « أبو حمزە المهاجر» ناسرابوو، وەك خەلیفەی قاعیدە لە عێراق لە جێگای « ابو مصعب الزرقاوی «، ناڕەزاییەكە زیاتر لەوە بوو كە ابوحمزە بە ڕەچەڵەك عێراقی نەبوو.
هاوپەیمانییەكەی (حلف المطیبین) بڕیاریان دا بە دانانی «ابوعمر البغدادی» ناوی ڕاستەقینەی «حامد داود محمد خلیل الزاوی»یە و بە ڕەچەڵەك عێراقییە، وەك یەكەم ئەمیری ڕێكخستنەكەی (دولة العراق الإسلامي) دانرا، دوای كوژرانی «ابوعمر البغدادی» لە 19/4/2010 «ابوبكر البغدادی» كە ناوی ڕاستە قینەی «ابراهیم بن عواد البدری»یە و بە ڕەچەڵەك عێراقییە جێگای ناوبراوی گرتەوە. ئەبوبەكر بەغدادی لە عێراق دوای كۆنتڕۆڵكردنی مەیدانی شاری موسڵ و چەند ناوچەیەكیتر خەلافەتەتی ئیسلامی ڕاگەیاند و داوای گفتپێدان (مبایعە)ی هەموو موسڵمانانی جیهانی كرد. دوای دەستڕۆیی ڕێكخستنەكەیان لە سووریا (وڵاتی شام) بە تایبەتی هەماهەنگیان لەگەڵ «بەرەی نوسڕە» و كۆنتڕۆڵكردنی چەند ناوچەیەكی گرنگ و ستراتیژی ناوی (دەوڵەت)ـە كەیان نا (الدولە الإسلامیە فی العراق والشام) كە كورتكراوەكەی (داعش)ـە.
داعش بزووتنەوەیەكی سەلەفییە و كاتێ ئەدەبیاتی داعش دەخوێنیتەوە، هەست بەوە دەكەی بزووتنەوەكە لە دەرەوەی كات و شوێنی خۆیەتی، واتە ڕووداوە مێژووییەكان لە دەرەوەی چوارچیوە مێژوویی و ژینگە تایبەتە گونجاوەكەی كاتی خۆی دەگوازێتەوە و لەم سەدەی بیست و یەكەدا هەوڵی جێبەجێكردنی دەدات، وەكار بە دەقەكان دەكات، بە بێ گوێدانە جیاوازی لە بارودۆخ و ژینگەی ئەم سەردەمە. واتە دووبارە ڕابردوو بەرهەم دێنێتەوە لەم سەردەمەدا، بەڵام بە چ ئامرازێك؟! لە ڕاستیدا ئەوان كیانەكەی خۆیان بە دەوڵەت ناوزەد دەكەن، كەچی ئەوان هیچ تەفسیرێكیان نییە بۆ دەوڵەت و دەستوور و مافی مرۆڤ و ئازادییەكان و سیستمی حوكمڕانیی سەردەمییانە و سیستمی ئابووری ئەم سەردەمە و هەموو بابەتە سەردەمییەكانی تر. بەپێی سەرچاوەكانی زانیاری ئەوەی لە كتێبخانەی داعشە هەمووی كۆنە و هی كتێبخانەی سەلەفی و وەهابییە و باوەڕیان بە نوێخوازی نییە و ئەوەی نوێ بێ لە دەست داعشەكان چەكەكانیانە و ئامراز و ئامێرەكانی ڕاگەیاندن و پێوەندیكردن و گواستنەوەیانە.
بەڵام لە ڕوانگەیەكی ترەوە بەشی زۆری ئەم سنوورە جوگرافییەی داعشی تیا بەرهەم هاتووە، تا ڕادەیەك ژینگەیەكی كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری و كەلتووری لەبارە بۆ دروستبوونی ڕێكخراوێكی لەم جۆرە. چونكە زۆرینەی دانیشتووانی ئەم ناوچانە موسڵمانن، لەگەڵ ئەوەی پێكەوەژیانی ئایینەكان لەم ناوچانە هەبووە، بەڵام ڕژێمە یەك لە دوا یەكەكان لە عێراق و سووریا سایكۆلۆژیای ترس وتوندوتیژییان بڵاوكردۆتەوە لەم ناوچانە بۆیە جۆرێ لە خواستی توندوتیژی تەشەنەی كردووە. ئەمە جگە لەوەی زۆربەی كادیرانی حزبی بەعسی هەڵوەشاوە لە عێراق و سەربازە پلەدارەكانی سوپا هەڵوەشاوەكەی شاری موسڵ بوون، بەشی زۆریان بێكار بوون و هەڵگری بیروباوەڕی توندڕەوین كە لە نێو داعش ڕۆڵی باڵایان هەیە. جگە لەمە ئەم ناوچە سوننە مەزهەبانەی ژێردەستی داعش تا ڕادەیەك ئەو هەستەیان لا گەڵاڵە بووە كە لە لایەن حكومەتی عێراقی زۆرینە شیعەوە لە دوای 2003وە فەرامۆشكراون، ئەمە جگە لە ململانێی وڵاتە هەرێمییەكان و پرسی ناسنامە كە لە دروست بوونی داعش ڕۆڵی هەبووە.
ئایا كۆمەڵكوژیی ئێزیدییەكان لەلایەن داعشەوە تاوانی جینۆسایدە؟
لە ڕوانگەی زانستی تاوانەوە دەبێت تاوانەكە هەردوو ڕوكنی مادی و مەعنەوی تیابێ . هەوڵدەدەین ڕوكنی مادی كەیسەكە بخەینە ڕوو بەرلە ڕوكنی مەعنەوی :
1- ڕوكنی مادی كەیسەكە:
داعش بەو چەكانەی لە شكانی سوپای عێراق لە موسڵ دەستی كەوت، هێڕشی كردە سەر قەزای شنگال و لە 3ی ئابی/2014 داگیری كرد. لە ڕووی ئیدارییەوە هەر دوو ناحیەی «سنونێ و قەیرەوان « سەربە قەزای شنگالن كە زیاتر لە (90) گوند لەخۆ دەگرن، ژمارەی دانیشتووانی بە (320) هەزار كەس دەخەملێنرێت، (85%)ی دانیشتووانی ئێزیدین. بەپێی ئەم بەیانەی لەلایەن هەردوو ڕاوێژكاری تایبەتی ئەمینداری گشتی نەتەوە یەكگرتوەكان (ئاداما دیینغ) و (جنیڤر ولش) كە لە 12ی ئابی2014 بڵاویان كردەوە، «داعشەكان (500) كەسیان لە ئێزیدییەكانی شنگال و دەوروبەری لەسێدارە داوە و (1500) كچ و ژنی ئێزیدی و مەسیحی و شەبەكیان ڕفاندووە، پێش گەیشتنی داعشەكانیش بە شنگال زیاتر لە (200) هەزار كەس ئاوارە بوون. ئەوانەی كەوتنە ژێردەستی داعش لە كەمایەتییەكانی ئێزیدی و مەسیحی شاری موسڵ و دەروبەری پێیان ڕاگەیاندن، یان ببن بە موسڵمانی سوننە مەزهەب، یان ناوچەكانیان بەجێبهێڵن. ئەم دوو ڕاوێژكارە تەئكیدیانكردەوە كە ئەم كارە تاوانكارییانەی داعش پێشێلكاریە بەرامبەر بە مافی مرۆڤ و یاساكانی نێودەوڵەتی و گەیشتۆتە ئاستی تاوانی جەنگ و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی، مەترسی ئەوەشیان ڕاگەیاند كە گەیشتبێت بە تاوانی جینۆساید.
لەگەڵ ئەم هیڕش و كاولكارییەی دووچاری شنگال بوو، زیاتر لە (100) هەزار كەس ڕوویان لە چیای شنگال كرد، ژمارەیەكی زۆریان ئاوارەی دهۆك و هەولێر و سلێمانی و كوردستانی ڕۆژئاوا بوون، بەشێكیان بوون بە پەنابەر لە توركیا. لە ڕاپۆرتی لیژنەی مافەكانی مرۆڤ سەر بە پەرلەمانی كوردستان لە 24/8/2014 هاتووە: «گوندی (كۆچۆ) كە (380)خێزانی ئێزیدی تیا دەژیا، كە تەنیا (18)كم لە سەنتەری قەزای شنگال دوورە، چەكدارانی داعش كۆمەڵكوژییان تیادا ئەنجامداوە. داعش زیاتر لە (80) پیاوی لەم گوندە كوشت و دەیان كچ و ژنی ئەم گوندەی برد بۆ تەلەعفەر. ڕێكخستنی داعش زۆر تاوانی ئەنجامدا بەرامبەر بە ئێزیدییەكان لەوانە كوشتن و لاقەكردن و بە كۆیلەكردنی سێكسی و بە زۆر سكپڕكردن و ئازاردانی جەستەیی كە مامەڵەی كۆیلایەتییان لەگەڵ دەكرا. بە پێی داتاكانی حكومەتی هەرێم داعش زیاتر لە (400) كچ و ژنی ئێزیدییان لە شنگال ڕفاندووە. ئەم تاوانانە قەدەغەكراوە بەپێی ڕێككەوتننامەی لاهای و جاڕی گەردوونی بۆ مافەكانی مرۆڤ 1948 و عەهدی نێودەوڵەتی بۆ مافە مەدەنی و سیاسییەكان و....تاد. تەنانەت ئەنجومەنی ئاسایش لە ساڵی 2008 و بە بڕیاری ژمارە 1820 توندوتیژی سێكسی لە كاتی ململانێ چەكدارییەكان بە تاوانی جەنگ ناوزەد كردووە. زۆربەی تاوانەكانی داعش بە بەڵگە و دۆكیومێنتی وێنە و ڤیدیۆ و شایدحاڵ لەلایەن لیژنەكانی مافی مرۆڤی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان و پەرلەمانی كوردستان و لیژنەكانی مافی ئافرەتان و هەروەها وەزارەتی شەهیدان و ئەنفالكراوان و دەزگاكانی ڕاگەیاندنەوە سەلمێندراون. تەنانەت داعش خۆی وێنە و ڤیدیۆی تاوانەكانی بڵاو كردووەتەوە .
دوای ئازادكردنی شنگال لەلایەن هێزەكانی پێشمەرگە بە پشتیوانی ئاسمانی هاوپەیمانان لە 13/11/2015، دەیان گۆڕی بەكۆمەڵ دۆزرانەوە كە باشترین دۆكیومێنت بۆ سەلماندنی تاوانی جینۆساید دەرهەق بە ئێزیدییەكان دەخاتەڕوو. بە پێی دوایین زانیارییەكان داعش لە هێڕشەكەیدا (5.385) ئێزیدی بە دیل گرتووە، تاوەكو ئێستا (2.334)یان ئازاد كراون و نزیكەی (3.051)یان لە دەست داعش ماون كە (1.144)یان منداڵن.
2- ڕوكنی مەعنەوی كەیسەكە: كاتێ كە داعش ڕوكنی مادی لە تاوانەكە ئەنجامدا، ئایا ئامانجی بەدیاریكراوی لەناوبردنی ئێزیدییەكان وپێكهاتەكان بوو؟ ئایا نەخشەی بۆ ئەو تاوانە كێشابوو و بە دەستی ئەنقەست ئەم تاوانكارییەی كردووە؟ داعشەكان دوای داگیركردنی موسڵ و رومادی و تكریت و چەند شار و ناوچەیەكی دیكە لە عێراق و چەند شوێنی سووریا هەوڵیاندا بە شێوەیەكی نەخشەبۆكێشراو دیموگرافی ئەو ناوچانە بگۆڕن. داعش تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ و كۆمەڵكوژی و جینۆسایدی دژبە هەموو پێكهاتەكانی ئێزیدی و مەسیحی و توركمان و فەیلییەكان و شەبەك و كاكەییەكان و شیعەكان ئەنجامداوە. دوای داگیركردنی موسڵ و دەوروبەری مەسیحییەكان ئاگاداركرانەوە كە یان ببنە موسڵمان، یان باجی زەوی (جزیە ) بدەن، یان موسڵ بەجێبهێڵن. تەنانەت زۆربەی شوێنەوارە مێژووییە دێرینەكانی ئەم ناوچانەیان وێرانكرد، چەندەها كەنیسا و دێر و پەرستگای دێرین و گۆڕستانی ئەم ناوچانەیان خاپوور كرد و مۆزەخانە بەناوبانگەكەی شاری (موسڵ)یان داڕماند. بۆیە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان لە دانیشتنی 7ی ئابی2014بەیانێكی دەركرد و تیایدا هاتووە: «ئەم هێڕشانەی داعش پلان بۆداڕێژراو بووە بۆ سەر كەمایەتییە ئایینی و مەزهەبییەكان و تاوانی دژبە مرۆڤایەتییە».
بە پێی ڕاپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكان لە 14/نۆڤێمبەر/2014 كە «باول سیرجیو بنییرو» سەرپەرشتی كردووە: داعشەكان جزیە وەردەگرن لە غەیرە موسڵمانەكان و ناچاریان دەكەن بە گۆڕینی ئایین و مەزهەب و ناسنامەیان و ناوچەكانیان وێران دەكەن و بە شێوەیەكی نەخشەبۆكێشراو كەمە نەتەوەیی و ئایینییەكان لە ناوچەكانی خۆیان دەردەكەن. لە ڕوانگەی ڕێكخراوی تیرۆرستی داعشەوە ئێزیدییەكان خەڵكانێكی كافرن و لە ناوچە موسڵمانەكان دەبێت یان دەستبەرداری ئایین و كەلتووری خۆیان بن و ببن بە موسڵمانی سوننە مەزهەب، یان ئەوەتا لە ناودەبرێن. ئەم ڕەفتار و تاوانە كۆمەڵكوژییانەی داعشییەكان ئەنجامیان داوە، جگە لەوەی تاوانی دژی مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ و تاوانی دوژمنكارانەیە، زۆربەی بنەماكانی تاوانی جینۆسایدیشی تیادا بەرجەستە بووە. بەڵام دوو ئاستەنگی سەرەكی لە بەردەم بەرزكردنەوەی ئەم دۆسیە هەیە بۆ دادگای تاوانەكان لە لاهای ئەوانیش یەكەمیان: هۆكاری سیاسییە. زۆر تاوانی كۆمەڵكوژی ئەنجامدراون لە مێژوودا بۆ نموونە : شای دووەمی بەلجیكا ( Liopold) لە ساڵانی(1885-1908) لە پێكهینانی كۆڵۆنیاڵی كۆنغۆ نیوەی دانیشتووانی كوشت. كۆمەڵكوژییەكەی (هۆلۆكۆست) لەناوبردنی (حەوت) ملیۆن یەهودی بە فەرمانی ئەدۆڵف هیتلەر. كۆمەڵكوژی چەندەها ملیۆن لە هیندە سوورەكان لە كیشوەری ئەمریكای باكوور. كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان لەلایەن توركەكان لە سالانی 1915و1916 كە كوژرانی نزیكەی ملیۆنێك و نیو ئەرمەنی لێكەوتەوە. كۆمەڵكوژی لە دارفۆر لە وڵاتی سودان كە 600 هەزار كەس كوژران لە ساڵی 2003. چەندەها دۆسیەی تری كۆمەڵكوژی هەیە كە وڵاتانی ئوستڕاڵیا، نیجیریا، كەمبۆدیا و یۆغسلافیا و...تاد. ئەنجامدراون، ئەم تاوانە لە كۆنەوە تا ئەم سەردەمە بەردەوامە، واتە دۆسیەی جینۆساید دۆسیەێكی ئاڵۆزە و زۆرجار پەردەپۆش كراوە. بەڵام لە سەردەمەدا وڵاتان بە ئاگاییەوە مامەڵەی لەگەڵ دەكەن .
دووەمیان: هۆكاری یاسایییە. عێراق ئەندام نییە لە دادگای تاوانی نێودەوڵەتی لە لاهای. هەربۆیە بەرزكردنەوەی دۆسیەی جینۆساید بۆ ئەم دادگایە زەحمەتە، بەڵام ڕێگای دیكەش هەیە. یەكەم: كاتێك ئەو تاوانبارەی كە بەرپرسیاریەتی گەورەی تاوانەكەی لە سەرە، ڕەگەزنامەی وڵاتێكی ئەندام لەو دادگایەی هەبێ. ڕێگای دووەم ئەو وڵاتەی تاوانەكەی تیا ئەنجام دراوە و ئەندام نییە لە دادگای لاهای، ئەوا دادگاكە ڕازی بێ بە حوكمی(اختصاص). سێیەم: ئەنجومەنی ئاسایش دەتوانێ داوا بەرز بكاتەوە لە ژێر فەسڵی (7) لە پەیماننامەی نەتەوەیەكگرتووەكان.
Top