دەستووری هەرێمی كوردستان و نەبوونی فەلسەفەیەكی ئابووری
د. لەتیف کەریم واحید
1. ماددە (15)ی پرۆژەی دەستوورەكە شێوازی بەرهەمهێنان و چوارچێوەی ئابووریی وڵات دیاری دەكات و نووسراوە(هەرێمی كوردستان پشت بە سیستمی ئابووری بازاڕو كێبڕكێی ڕەوا دەبەستێت) ئەگەر سەرنج بدەین بەكارهێنانی وشەی ڕەوا(المشروع) شتێكی خودیە Subjective-، دیار نییە مانای ڕەوا لە فیكری ئابووریدا چییە؟ بۆچی؟ لەبەر ئەوەی لەوانەیە هەندێك شت بە بۆچوونی من ڕەوا بێت، بەڵام بە بۆچوونی كۆمپانیایەكی گەورە ڕەوا نەبێت، یان لەوانەیە كۆمپانیایەكی گەورە كە دەیەوێت بێتە ئەم وڵاتە وەبەرهێنان بكات و هەندێك شت به ڕەوا بزانێت، بەڵام بە لای وەبەرهێنێكی بچووكی خۆماڵییەوە ڕەوا نەبێت، بۆیە ئەم وشەیە لاستیكییەو رێگەی ئەوە خۆش دەكات خەڵك لە ڕوانگەیی بەرژەوەندی خۆیەوە لێکدانەوەی بۆ بكات.
2. چەمكی كێبڕكێ كە مەبەست بازاڕی ئازادە. پرسیاری من لێرەدا ئەوەیە ئایا فەلسەفەی بازاڕی ئازاد بۆ وڵاتێكی گەشەنەكردووی وەك ئێمە دەشێت كە ناتوانێت بچووكترین شت یان ئامێر دروست بكات؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە با سەیری ئەزموونی وڵاتانی دیكە بكەین، كە بەهەمان قۆناخی ئێستای ئێمەدا تێپەڕیون، بابزانین كە ئەوانیش لەناو بازاڕێكی گەورەی كێبڕكێدا بوون، چییان كردووە؟ ئایا چۆن توانیویانە لەناو ئەو كێبڕكێیەدا گەشە بكەن؟ من پێموایە ئەندامانی لیژنەی نووسینەوەی دەستوور سەیری ئەزموونی ئەو وڵاتانەیان نەكردووە، ئەم بڕگەیەش ئەوە پیشان دەدات كە لە نووسینی دەستووردا نه شارەزایەكی زۆری له ڕووی فەلسەفەی ئابووری و مێژووی ئابوورییەوە پێوە دیارە.
3. هەر لەو بڕگەیەدا لەدوای وشەی ڕەوا هاتووە، لەگەڵ هاندانی وەبەرهێنان و پەرەپێدانی ئابووری لەسەر بنەمای نوێی وەبەرهێنان. لەسەر ئەمەش دەپرسم ئایا مەبەست لە بنەمای نوێ چییە؟ ئایا مەبەست لە چ روانگەیەك و كام قوتابخانەی ئابووری نوێیە؟ دیارە فەلسەفەیەكی ئابووری نوێ هەیە ئەمریكا له ڕووی فیكریەوە پەرەی پێدەدات، ئەویش بریتییە لەم بازاڕی ئازادەو بچووك كردنەوەی ڕۆڵی دەوڵەت لە گەشەكردنی ئابووریدا. ئەمە روانگەیەكی نوێیەو لە حەفتاكانی سەدەی رابردووشەوە وڵاتانی ئەوروپی هەنگاو بەهەنگاو تەبەنییان كردووە. بەڵام بە نیسبەت وڵاتانی تازە گەشەكردووی وەك ئێمەوە، ئەمریكیەكان هەوڵیانداوە ئێمە ئەم فیكرە نوێیە قبوڵ بكەین، ئەوجا ئەم قوتابخانە تازەیە میكانیزمی خۆی و لە هەمانكاتیشدا چەندین ڕێكخراوی گەورەی وەك بانكی نێودەوڵەتی، رێكخراوی بازرگانیی جیهان، سندوقی دراوی نێودەوڵەتی هەیەو هەوڵدەدات ئەم فەلسەفەیە لە ڕێگەی ئەوانەوە بەسەر وڵاتانی گەشەنەكردوودا بسەپێنێت. بۆ نموونە گەر هەرێمی كوردستان پێویستی بە قەرزی دەرەكی هەبێت، بەڵام لەهەمانكاتدا پێویستی بەوەش بێت ڕەزامەندی ئەم سێ رێكخراوەش بەدەست بێنێت، بەڵام ئەم سێ رێكخراوە ئەگەر لە ئەزموونی وڵاتانی دیكەوە هەڵوێستیان بخوێنینەوە، لەوانەیە پێمان بڵێن حكومەتی هەرێمی كوردستان نابێت لیتری بەنزین بدات بە 500 دینارو دەبێت بیكات بە 900 دینار، ئەمەش لەبەر ئەوەیە بەنزین لە بازاڕی ئازاد لیتری 900 دیناری تێدەچێت و نابێت حكومەت پشتگیری دابەزاندنی نرخەكەی بكات، بۆیە ئەگەر حکومەت ڕازی بێت بەوەی لیتری بەنزین بە 900 دینار بفرۆشێت، ئەوانیش هاوكاری دەكەن بۆ قەرز وەرگرتن، ئەمەش واتای ئەوەیە ئەو ڕێكخراوانە كۆمەڵێك مەرج دەسەپێنن بە سەر وڵاتاندا بۆ ئەوەی فەلسەفەی بازاڕی ئازادیان بەسەردا زاڵ بکەن.
بابپرسین بازاڕی ئازاد لە قازانجی كێیە؟ یان بەجۆرێكی دیكە فەلسەفەی بازاڕی ئازاد چۆن سەری هەڵداوە؟ لە ڕاستیدا بیرۆكەی ئەم فەلسەفەیە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی 19، ئەو كات قوتابخانەیەكی ئابووری هەبوو لە شاری مانچیستەری بەریتانیا، بەپێی بۆچوونەکانی ئەم قوتابخانە ئابوورییە دەوڵەت نابێت هیچ ڕۆڵێك یان دەستێوەردانێكی لە بەڕێوەبردنی ئابووریدا هەبێت. لەسەرەتاوە ئەمریكاو بەریتانیا بۆچوونی ئەم قوتابخانەیان قبوڵ كرد، بەڵام لە ساڵانی 1929-1930 قەیرانێكی زۆر گەورەی ئابووری لە زۆربەی وڵاتانی رۆژئاوا دروست بوو، بۆیە ڕوانگەی ئەم قوتابخانەیە كەوتە ژێر پرسیارەوە، پرسیارەكەش ئەوەبوو، باشە خۆ دەوڵەت هیچ نەخشێكی نییە لە گەشەكردنی ئابووریداو هیچ دەستێوەردانێك لە دانانی نرخ و كرێ دانانێت، بۆچی ئەم قەیرانە گەورەیە دروست بووە؟ لەسەر ئەم پرسیارە مشتومڕێکی فیكری و فەلسەفی بەرفراوان دروست بوو، ئەمەش وایكرد بیركردنەوەیەکی ئابووریی نوێ بێتە كایەوە کە لە قوتابخانەی کێنزی خۆی دەبینێتەوە. كێنز(John Mynard Keynes) كە پاشتر بووە پرۆفیسۆر لە زانكۆی كامبریج ئەو كات بەو جۆرە وەڵامی ئەو قەیرانەی داوەتەوە: ئەگەر بازاڕی ئازادیش هەبێت، بەوشێوەی كە باس دەكرێت، ئەوا هێشتا قەیرانی گەورەی ئابووری هەر دروست دەبێت، ئەم قەیرانە هۆكارە سەرەكیەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی بازاڕ خۆی ناتوانێت پلان بۆ خۆی دابڕێژێت، ئەمەش واتای ئەوەیە هەر كاتێك باری ئابووری زۆر باش بوو، ئەوا بازاڕ بەرهەمی زۆر دەبێت و هەر كاتێك باری ئابووری خراپ بوو بەرهەمهێنانیش كەم دەبێتەوەو ڕێژەی بێکاریش بەرز دەبێتەوە، هۆكاری ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە بازاڕی سەرمایەداری بەشێوەیەكی گشتی سروشتێكی بەرزو نزمی هەیە، ڕووبەڕووی قەیران دەبێتەوەو هەڵدەستێتەوەو جارێكی دیكە قەیران درووست دەبێتەوە، ئەوجا بۆ ئەوەی ئەم قەیرانە كەم بكرێتەوە، پێویستە حكومەت نەخشی لە ئابووریدا هەبێت.
هەربۆیە لەدوای شەڕی دووەمی جیهانییەوە قوتابخانەی كینزی بەشێوەیەكی گشتی لە زۆربەی وڵاتە ئەوروپاییەکاندا پێڕەو كراوە ئەمەش بەو مەبەستەی دەوڵەت نەخشی کاریگەری لە رێكخستنی ئابووریدا هەبوو. بۆیە ئێمە كه باسی بازاڕی ئازاد دەكەین، دەبێت ئەوەمان لەبەرچاو بێت، ئەو گەشەكردنەی لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا دروست بوو، بەرهەمی ئەو بازاڕە ئازادە نەبووە كە ئێستا باسی لێوە دەكەن، بەڵكو لە قۆناخی گەشەی ئابووریدا بازاڕ لە ژێر دەستی دەوڵەت بووەو دەوڵەت بازاڕی بەڕێوە بردووە.
لێرەوە چەمكی بازاڕی ئازادو بەڕێوەبردنی بازاڕ دوو شتی لێك جیاوازن، بۆیە بۆ وڵاتێكی گەشەنەكردووی وەك ئێمە پێویست بوو لە دەستوورەكەدا بە شێوەیەكی پوخت و جوان ئەمە دیاری بكرایە، بۆ ئەوەی دەستی حكومەتی خۆمان نەبەستینەوە لەوەی ئەگەر سبەی حكومەت هەنگاوێك بۆ بەرژەوەندی خەڵك هەڵبگرێت بەڵام لە قازانجی كۆمپانیا بیانیەكان نەبێت، دەستوورەكەی خۆمان رێگەی لێبگرێت و نەهێڵێت ئەو هەنگاوە هەڵبگرێت. من پێموایە ئەزموونی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا ئەزموون گەلێكی زۆر باشن بۆ ئێمە. بێگومان من ناڵێم دەتوانین ئەزموونی ئەوان كۆپی بكەینەوە، بەڵام دەتوانین وەك وانەیەك سوودی لێوەربگرین، بۆیە بەڕای من ماددەی 15ی دەستووری هەرێمی كوردستان پێویستی بە پێداچوونەوەیەكی ورد هەیە، شایانی ئەوەیە بەشێوەیەكی دیكە دابڕێژرێتەوە.
هەروەها لایەنێكی دیکەی ئەو ماددەیە ئەوەیە كە ئاماژەی بە(بنەمای نوێ) كردووە، گرنگە ئەو بنەما نوێیە دیاری بكرێت، لەمەش زیاتر بەڕای من گرنگە لەم دەستوورە جێگەی ئەوە بكرێتەوە كە حكومەت نەخشی لە پەرەپێدانی ئابووریدا هەبێت. ئەمەش دەرگایەك بۆ حكومەت دەكاتەوە بۆ ئەوەی هەندێ سیاسەتی ئابووری پەیڕەو بکات کە لە بەرژەوەندیی گەشەکردنی ئابووری و هاووڵاتیاندا بێت. بۆ نموونە، بازاڕی ئازاد ڕێگە بە وڵاتی وەک کوردستان نادات لە هەندێ بواردا گەشە بكات و لەوانەشە ئەگەر ئێمە پەیڕەوی بازاڕی ئازاد بكەین، نەك نەتوانین كێبڕكێ لەگەڵ وڵاتانی گەشەکردوودا بكەین، تەنانەت نەتوانین كێبڕكێ لەگەڵ وڵاتانی دەرودراوسێی خۆشمان بكەین و ئەو کاتە بەهیچ شێوەیەك ناتوانین پیشەسازیەكی خۆماڵیمان هەبێت. ئا لێرەدا دەردەكەوێت دەوڵەت چ رۆڵێكی دەبێت؟ هەربۆیە ئەگەر وەك وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا دەستوورەكە بوار بدات، ئەوا هەندێك پیشەسازی هەیە دەوڵەت دەتوانێت پشتگیری بكات و بیپارێزێت، لەلایەكی دیكە ئەگەر بۆ بازاڕی ئازاد نەگونجێت ئەو پیشەسازییە دروست بكات ئەوا دەوڵەت خۆی دەتوانێت دروستی بكات. بۆیە هەموو ئەو وڵاتانەی گەشەیان كردووە، دەوڵەت لە زۆر بواری ئابووریدا خۆی دەستپێشخەری كردووە، ئەمەش لەبەرئەوەیە بازاڕی ئازاد یان سەرمایەدارەكان ئاماده نین پیشەسازییەك دروست بكەن لەبەر ئەوەی قازانجەكەی كەم و درێژخایەنە، بەڵام لەبەر ئەوەی حكومەت دەزانێت ئەم پیشەسازییە له رووی سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە پێویستە بۆ وڵاتەكەی هەیبێت، ئەوا خۆی دەستپێشخەری دامەزراندنی دەکات. ئەم پرسە لە ڕووی فەلسەفەی ئابووریەوە ڕەهەندێكی جێگری هەیە، ئەویش ئەوەیە بازاڕی ئازاد چەمكێكی هەیە كە پێی دەوترێت شكستی بازاڕ(Market Failure)، لەسەر ئەم بنەمایەش بازاڕ لە بەرژەوەندی نییە هەندێك كاڵا بەرهەم بهێنێت هەتا ئەگەر لە بەرژەوەندی خەڵكیشدا بێت. هەر ئەم هۆكارەشە وایكردووە سەرمایەدارانی ناوخۆو بیانی لە كوردستاندا سەرمایەكانیان لە پرۆژەی نیشتەجێكردندا بخەنەگەڕ، بەڵام لە دروستكردنی كارگەیەك نایخەنە گەڕ، ئەمەش لەبەر ئەوەیە قازانجی پرۆژەی نیشتەجێکردن لەماوەیەکی کەمداو بە ڕێژەیەکی بەرز دەستەبەر دەکرێن، بەڵام قازانجی كارگەیەك لەوانەیە زۆر کەمتر بێت و چەند ساڵێكیشی بوێت هەتا سەرمایەكەی جێگیر دەبێت.
لێرەدا دەمەوێت ئەوە بڵێم هەندێك پیشەسازی هەن لە خزمەتی پێشكەوتنی ئابوری كۆمەڵگەدان، بەڵام بۆ سەرمایەدارانی ناوخۆیی و بیانی لە ئێستا لە بەرژەوەندیاندا نییە بیكەن، بۆیە دەبێت حكومەت لەم بوارەدا دەستپێشخەری بكات.
لایەنێكی دیكە كە ئەركی حكومەتە بایەخی پێبدات، ئەوەیە كە ئاسایشی نەتەوەیی راستەوخۆ پەیوەندی بە ئاسایشی ئابووریەوە هەیە. ئاسایشی ئابووریش ئەگەر حكومەت دروستی نەكات و سەركردایەتی نەكات دروست نابێت. هەر بۆ نموونە ئەگەر خوانەخواستە سبەی بازاڕی كوردستان دووچاری شكست بوو، ئەوا لەبەر ئەوەی سەرمایە وڵاتی نییەو لەسەر بنەمای نەتەوەیی و كۆمەڵایەتی سەیری پرسەكە ناكات، ئەوا لەوانەیە زۆربەی سەرمایە گەورەكان كوردستان بەجێبهێڵن و ڕوو لەشوێنی دیكە بكەن. لەبەر ئەمەیە نابێت دەستوور دەستی حکومەتی وڵاتەکەی لە دەستێوەردان لە ئابووریدا ببەستێتەوە.
لێرەدا دەمەوێت بگەڕێمەوە بۆ سەر وەزارەتی پلاندانان و حەزدەكەم زیاتر هەڵوەستەی لەسەر بكەم و ئەو پرسیارە بكەم بوونی وەزارەتی پلاندانان بۆچی؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارەش ئاماژە بەسێ جۆر ئابووری جیاواز دەكەم.
1. ئابووری پلان بۆ داڕێژراو یان ئابووری دەوڵەتیی. نموونەی ئەم جۆرە ئەو ئابورییە كە لە وڵاتانی یەكێتی سۆڤیەتی پێشان و لە ئێستاشدا لە كۆریای باكوور و كوبا پیادە دەكرێت، لەم شێوازەدا هەموو ئابووری لە ژێر دەستی دەوڵەتدایە، حكومەت پلان بۆ هەموو لایەنەکانی ئابووری دادەنێت، پلانەكەش زیاتر هاوكێشەی ماتماتیكیە. بۆ نموونە گەر بڕی هێندە لە سەدا پارە تەرخان بكەین بۆ كەرتی كشتوكاڵ، ئێمە ئەوەندە داهاتمان بەرزدەبێتەوەو ئەوەندە هەلی کار دروستدەکەین.
2. ئابووریی تێکەڵاو. وڵاتانی دیكە هەن نه تەواو پلانداڕێژاون نە 100% یش بازاڕی ئازادن، حكومەت بە ڕێژەی كەم و زۆر نەخشی هەیە لە پەرەپێدانی ئابووری و بەڕێوەبردنی بازاڕدا، بۆیە ئەگەر حكومەت نەتوانێت پلان بۆ هەموو ئابووریی وڵات دابنێت، دەتوانێت پلان بۆ بەشێكی دابنێت، بۆ نموونە حکومەت دەتوانێت لە بەرهەمهێنانی هەندێ کاڵادا نەخشی هەبێت کە لە بەرژەوەندی درێژخایەنی وڵاتدا هەبێت. بەڵام هەندێ لایەنی دیکەی ئابووری بەجێ بهێڵێت بۆ بازاڕی ئازاد.
3. بازاڕی ئازادی نموونەی حكومەتەكانی ئەوروپا و ئەمریكا. لە ڕاستیدا ئەو وڵاتانەش بە رێژەی 100% فەلسەفەی بازاڕی ئازاد پیادە ناكەن كە ئێمە تێیگەیشتووین. بۆ نموونە بەریتانیا كە فەلسەفەی بازاڕی ئازادی لێوە هەڵقوڵاوە 100% ئازاد نییە. باشترین نموونە بۆ پەیڕەونەکردنی فەلسەفەی بازاڕی ئازاد لە وڵاتە گەشەکردووەکاندا دەستێوەردان و پاڵپشتیکردنی کەرتی دارایی و بانکیە لە کاتی ئەو قەیرانەی کە ئێستا پێیدا تێدەپەڕن. ئەمەش ئەوەمان پێ دەڵێت کە بازاڕی ئازاد سنووری خۆی هەیەو تەنانەت بیرمەند و ئابووریناسی ئینگلیزی ئادەم سمیس دەڵێت: بازاڕی ئازاد ناتوانێت پۆلیس دابین بكات، ناتوانێت بەندیخانەكان بەڕێوەبەرێت، ناتوانێت بەرگری لەوڵات بكات. بۆیە هەندێ بواری ئابووری هەیە کە بازاڕی ئازاد بەپێی بەرژەوەندی وڵات ناتوانێت بەڕێوەیان ببات و ئەرکی ســـــەرشـانی حــــکومــەتە سەرەوکاریان بکات و بیانخاتە ئەستۆی خۆی.
بۆ ئێمەش وەك هەرێمی كوردستان زۆر گرنگە هەموو شت 100% نەخەینە دەستی بازاڕی ئازادو پێویستە هەندێك بواری ئابووری هەن ڕاستەوخۆ لەدەستی حكومەتدا بێت، ئەوروپیەكان بەهەموو پێشكەوتن و تەكنەلۆژیایەی لەبەردەستیاندایە، پرسی بەرهەمهێنانی خۆراكیان نەخستۆتە بەردەستی بازاڕی ئازادەوە، خۆیان تا ڕادەیەکی زۆر كۆنترۆڵیان كردووە، یەكێتی ئەوروپا تاكو ئێستا گەورەترین بودجەی بۆ كەرتی كشتوكاڵە. بۆیە بۆ ئێمەش هەر کاڵایەک کە لە بەرژەوەندی هاووڵاتیانی خۆماندا بێت، دەبێت حکومەتەکەمان بەرهەمی بهێنێت، تەنانەت ئەگەر دژی فەلسەفەی بازاڕی ئازادیش بێت. بۆ نموونە، ئاسایشی خۆراک و دەرمان و چەک و وزە لایەنێکی زۆر گرنگی ئاسایشی نەتەوەیین و بە هیچ جۆرێک نابێت بخرێتە ژێر دەستی بازاڕی ئازادەوە.
لە کۆتاییدا دەمەوێت ئەوە بخەمە ڕوو کە پرسی ئابووری لە دەستووری(2009) کوردستاندا زۆر کاڵ و کرچ و ناشارەزایانە نووسراوەتەوەو ڕەچاوی قۆناغی مێژووی گەشەکردنی ئابووری کوردستانی تێدا نەکراوە. بۆیە ئەم جارە کە دەنووسرێتەوە دەبێت ئەو ماددەیە سەرپێیانە نەنووسرێتەوەو پرس بە پسپۆڕ و شارەزای بواری ئابووری بکرێت.
تێبینی: ماددەی (15) دەستوورەکە کە تەنها چوار دێڕە کۆمەڵێک هەڵەی ڕێنووس و داڕشتنی زۆر ئاشکرای تێدا بەدی دەکرێت. بۆ نموونە بەکارهێنانی وشەی «سیستم» لە بری سیستەم کە سەرچاوەکەی وشەی(system) ی لاتینیە. هەروەها کە دەڵێت «هەرێمی کوردستان پشت بە سیستمی ئابووری و بازاڕی کێبڕکێی ڕەوا دەبەستێ» وەک ئەوەی بازاڕی کێبڕکێ سیستەمی ئابووری نەبێت. هەروەها کە دەڵێت «گرتنەبەری پەرەپێدانی ئابووری لە سەر بنەمای نوێ و وەبەرهێنان» جارێکی دی وەک ئەوەی پەرەپێدانی ئابوری و وەبەرهێنان دوو شتی لەیەک جودا بن و دەشێ پەرەپێدانی ئابووری بکرێت بەبێ وەبەرهێنان. هەروەها کە لە کۆتایی ماددەکەدا دەڵێت «قۆرخکردنیش (احتکار) بە یاسا نەبێت رێگەی پێ نادرێ» واتە ئەشێ قۆرخکردن هەبێت. ئەمەش دژی بڕگەی یەکەمە کە دەڵێت «کوردستان پشت بە سیستمی ئابوری و کێبرکێی رەوا دەبەستێ». چونکە لە سیستەمی بازاڕی کێبڕکێدا، قۆرخکردن بە هەموو شێوەیەک ڕێگە پێنەدراوە. ئەمەش کۆکردنەوەی دوو چەمکی دژبەیەکە لە یەک ماددەدا کە نەدەبوایە هەڵەی ئاوها لە دەستووردا بکرێت.
