قسەكردن لەسەر فاشیزم، دیكتاتۆریەت، یان تۆتالیتاریزم لە وڵاتانی خاكی ئیسلامدا بەگشتی و لە كوردستاندا بەتایبەتی، وەك بەشێك لە ڕۆشنبیرە كوردەكان بە چەپ و ڕاستدا باسیدەكەن، هیچ مانایەكی نییە و تەنها بیناكردنە لەنێو خەیاڵداندا. ڕژێمی سیاسی چ لە خاكی ئیسلامدا و چ لە كوردستاندا، نە فاشیستە نە دیكتاتۆر و نە تۆتالیتێر (بێگومان لە جێگەیەكی دیكەدا بە وردی دەگەڕێمەوە سەر هەر یەكێك لەم تێزانە و بەراوردكردنی بەوەی كە من پێشنیاریدەكەم)، بەڵكو ڕژێمێكە بەهەموو مانایەك ئۆتۆریتێر.
بەپێچەوانەی هەر یەكێك لەو ڕژێمانەوە، دیكتاتۆر و فاشیست و تۆتالیتێر، ڕژێمە ئۆتۆریتێرەكانی خاكی ئیسلام، وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا، لە كرانەوەی سیاسی بەردەوامدان، بەڵام دەبێت تێبگەین لەوەی كە ئەم كرانەوانە، هەمیشە بە دوو ئاڕاستەدا كاردەكەن: ئاڕاستەی قووڵكردنەوەی ڕەگ و ڕیشەكانی ئۆتۆریتاریزم و درێژكردنەوەی چیرۆكەكانی، هەروەها ئاڕاستەی خواست ئەم ڕژێمانە بۆ هەرسكردنی گۆڕانكارییەكان و ڕێكردن لەگەڵ دنیای نوێدا، بەڵام بە پێوەرە قابوسییەكان (سوڵتان قابوسی عومان، كە پێشتر ئاماژەمان بە بۆچونەكانی لەسەر دیموكراسی دا).
لە نەوەدەكانەوە تا ئەمڕۆ، هەرێمی كوردستان چەندین هەڵبژاردنی بەخۆیەوە بینیەوە (1992، 2005، 2009، 2013). هیچ یەكێك لەم هەڵبژاردنانە، دروست وەك كوێت، ئوردن، مەغریب، جەزائیر، سووریا، بەحرەین، ئێران و...، نەیانتوانیوە دەسكاری سروشتی دەسەڵاتی سیاسی، میكانیزمەكانی، دەزگا هەستیارەكانی و پەیوەندیە ناوخۆیی و ناوچەیی و جیهانیەكانی بكەن. هیچ یەكێك لەم هەڵبژاردنانە و دەرەنجامەكانیان نەیانتوانیوە كۆنتڕۆڵی سەرچاوەكانی بڕیاری سیاسی، وەگەڕخستنی پڕۆژەی ڕیفۆرمی دەزگاكان و شەفافكردنی پرسی ئابووری بەگشی و دارایی بەتایبەتی دروستبكەن. لە ئوردنی شا عەبدوڵادا، پەرلەمان چەند بەشداری لە دروستكردنی بڕیاری سیاسی و داڕشتنی نەخشەی پەیوەندییە ستراتیژییەكانی دەوڵەتدا دەكات، هەر ئەوەندەش پەرلەمان لە كوردستاندا، نزیكە لە دروستكردنی بڕیاری سیاسی و داڕشتنی نەخشەی پەیوەندییە ستراتیژییەكانی هەرێم. لە ئوردنی شا عەبدوڵادا، چەند ئۆپۆزیسیۆن ڕۆڵی «تەكمیلە»ی شانۆی ئۆتۆریتاریزم دەبینێت، هێندەش لە هەرێمی كوردستاندا، ئۆپۆزیسیۆن، كە ئێستا بەشدارە لە حكومەتدا، هەمان ڕۆڵ دەبینێت. چەند لە ئوردنی پادشا گەنجەكەدا، حیزبەكانی ئۆپۆزیسیۆن لە «موغامەرە» دەترسن و پێیان باشترە جەبرە سیاسییەكان قوتبدەن، هێندەش لە حیزبەكانی ئۆپۆزیسیۆن لە هەرێمی كوردستاندا «موغامەرە»ی سیاسی ڕەتدەكەنەوە و جەبرەكانی دەسەڵات قوتدەدەن. ڕاستە حیزبەكانی ئۆپۆزیسیۆن لە پشت ڕووداوەكانی 17 فێڤریوەری 2011 ـەوە بوون و زۆربەی هەرە زۆری ئەوانەی كە لە بەردەركی سەرا بوون، ئەندامانی گۆڕان و كۆمەڵ و یەكگرتوو بوون، بەڵام ئەوەش ڕاستە كە ئەو ڕووداوە هیچ نییە ئەو «ئیستیسنایە» نەبێت كە دێت و «قاعیدەكە» دەسەلمێنێت، كە بریتییە لە تێكەڵبوون بە گۆشت و خوێنی دەسەڵاتە ئۆتۆریتێرەكەی هەرێم.
حیزبەكانی ئۆپۆزیسیۆن چ لە كوردستان و چ لە ئوردنیشدا، تەواو وشیارن بەوەی كە چەند لەنێو ئەم شانۆگەرییە سیاسییەی دەسەڵاتدا، ڕۆڵی خۆیان بە سەركەوتوویی نمایش بكەن و بەشداری بكەن لە سەركەوتنی شانۆگەرییەكەدا، هێندەش ڕووبەری «ئیمتیازاتەكانیان» فراوان دەكەن! گەر لەم ڕێگەیەوە نەبێت چۆن دەتوانن ببن بە خاوەنی وەزارەت، سەفارەت، نوێنەرایەتی، بەڕێوبەرایەتی گشتی، لیستی درێژی خانەنشینكراوەكان، وەرگرتنی عەرزە لە باشترین شوێنی شاردا، سەرۆكایەتی لیژنەكان، وەرگرتنی جوانترین و تازەترین ئۆتۆمۆبیل، ناردنی منداڵەكانیان بۆ خوێندن لە باشترین زانكۆكانی دنیادا، گەشتوگوزار لە خۆشترین وڵاتی جیهاندا، پێشوازیلێكردن لەلایەن وەزیر و سەفیر و دیپلۆماتە جیهانییەكان و دەیان ئیمتیازاتی دیكە.
بێگومان ئەمە مانای ئەوە نییە كە حیزبەكانی ئۆپۆزیسیۆن لە خاكی ئیسلامدا بەگشتی و لە كوردستاندا بەتایبەتی، هەمیشە بێگرفتن و دوورن لە قوربانیدان و بەردەوام غەرقی هەنگوینن. بەپێچەوانەوە، سەرەڕای پشتكردنە موغامەرە و هەرسكردنی جەبرە سیاسییەكانیش، گریمانەی ئازاردانیان هەمیشە لێرەیە. پەلاماردانی بارەگاكانی یەكگرتووی ئیسلامی و سووتاندنیان و كوشتنی چەند ئەندامێكیان و پاشان هاتنە سەر هێڵی سەرۆكی هەرێم بۆ چارەسەركردنی كێشەكە، یان مووچەبڕینی سەدان كادری بزووتنەوەی گۆڕان لە ساڵانی ڕابردوودا، بەڵگەیەكی زیندووە لەسەر ئامادەیی ئەم گریمانەیە.
سیستمی ئابووریی وڵاتانی خاكی ئیسلام، هەر لە ئێرانی ئایەتوڵاكانەوە تا دەگاتە سعودیەی وەهابییەكان، بە حكومەتی هەرێمی كوردستانیشەوە، كارگەیەكی بەهێزی بەرهەمهێنانی قەیران لەدوای قەیرانە. دامەزراندنی ئەم سیستمە لەسەر داهاتی نەوت و قەرز و هاوكاری دەرەكی، یەكێكن لەو هەڕەشە هەرە گەورانەی كە دەتوانێت وەك بیلدۆزەر چوارچێوە زەبەلاحە كۆمەڵگەییەكان ڕابماڵێت. دەكرێت لێرەدا لەسەر وڵاتێكی وەك سعودیەی ئالی سعود بوەستین و كلیك بكەین لەسەر ئەو داهاتووەی كە چاوەڕوانی وڵاتێكی بیناكراو لەسەر ئەم جۆرە سیستمە دەكات.
لە ساڵی 2012 دا، سعودیە بایی سێسەد و بیست و پێنج ملیار دۆلار نەوتی بە دەرەوە فرۆشتوە، كە دەكاتە 13%ی هەناردەی جیهانی. ئەم پارەیە 90%ی كۆی داهاتی سعودیە پێكدەهێنێت. واتە تەواوی ئامادەیی سعودیە وەك دەوڵەت، وەك چوارچێوەیەكی سیاسی یەكگرتوو، چەسپ بووە بە داهاتی نەوتەوە و بەبێ داهاتی نەوت، ئیدارەكردنی بیست و یەك ملیۆن هاووڵاتی سعودی لە كۆی بیست و هەشت ملیۆن دانیشتووانی وڵات، دەبێت بە فەرمانێكی نزیك لە موستەحیل. لێرەوە هەر قەیرانێكی داهاتی نەوت، ڕاستەوخۆ كارایی بەسەر تەواوی كۆمەڵگەی سعودیەوە دادەنێت.
چەند ڕێژەی منداڵ دروستكردن لە وڵاتێكدا بەرزببێتەوە، هێندەش پرسیاری گەورە ڕووبەڕووی سیستمی ئابووری و ڕیفۆرمە قووڵەكانی دەبێتەوە. لە عەرەبی سعودیەدا، جیهانبینییەكی كۆمەڵایەتی موحافزكاری هەژموندار، هەر جۆرە كۆنتڕۆڵكردنێكی كردەی منداڵدروستكردن وەك جۆرێك لە حەرام وێنادەكات. لەنێو ئەم جیهانبینییەدا، یەكەم فەرمان خێزان بریتییە لە وەگەڕخستنی ماكینەی بەرهەمهێنانی منداڵ بەبێ وەستان. لە هەلومەرجێكی ئاوادا، چەند ساڵێكی دیكە، ژمارەی هاووڵاتیان بە شێوەیەكی ترسناك زیاد دەكات، بەبێ ئەوەی كە دەوڵەت بتوانێت وەڵامی پێداویستییەكانیان بداتەوە. هەر لەژێر كارایی ئەم هەڕەشەدایە كە عەرەبی سعودی مەرجێكی توندی فەرزكردووە بەسەر هەموو ئەو كۆمپانیا دەرەكییانەی كە دێن و لە وڵاتدا كاری وەبەرهێنان دەكەن : 20% فەرمانبەرەكانیان دەبێت سعودی بن. بەڵام بێگومان ئەمە بە هیچ شێوەیەك هەر چارەسەری قەیرانە گەورەكان ناكات. ڕاستە خانەوادەی پادشا، كە ژمارەیان دەگاتە بیست هەزار كەس، بە شێوەیەكی خەیاڵییانە سوودمەندن لە داهاتی نەوت، بەڵام ئەوەش ڕاستە كە هەموو داتاكان دەریدەخەن، كە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ، زۆرینەی سعودییەكان، كە داواكاری نوێی و پێداویستی نوێیان هەیە، خۆیان بە «بێبەشكراو» دەناسێنن. گەر نەوەكانی ڕابردوو، تەنها بە بوونی خانوویەك و سەیارەیەك و داهاتێكی بچووك قایل بووبن، ئەوا نەوەكانی ئێستا و ئێرە، كە هەڵگری بڕوانامەی باڵان و چەند زمانێك دەزانن، داوای پۆستی باڵا و بەرزترین مۆدێلی سەیارە و ڤێلای گەورە و داهاتی شاهانە دەكەن؛ داهاتێك كە ڕێگەیان پێدەدات لە ساڵێكدا چەند جارێك سەردانی پاریس و لەندەن و واشنتۆن بكەن و پشووەكانیان لە لاس ڤێگاس و تایلەند و ئەندەنوسیا بەسەر بەرن و بە ئارەزووی خۆیان شەراب و سێكس بە یەكەوە، كە لە وڵاتی خۆیان قەدەغەیە، «ئیستیهلاك» بكەن.
لە 2011 دا، لە ژێر كارایی شۆڕشەكانی جیهانی عەرەبیدا، پادشای سعودیە هات و بە ملیار دۆلاری بەسەر سعودیەكاندا ڕژاند، خزمەتگوزارییە كۆمەڵایەتیەكانی فراوانكرد، مووچەی فەرمانبەرانی بەرزكردەوە، هەزاران هەزار كەسی لە دەزگاكاندا دامەزراند. هەموو ئەم پارەیەش، لەو سندوقە هاتە دەرەوە كە سعودیە بۆ جیهانی پاش نەوتی دروستكردووە و نزیكەی حەوت سەد و پەنجا ملیار دۆلاری تیادایە. بەڵام لەڕاستیدا، ئەم سندوقە، بەردەوام سەرگەرمی پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییانەیە كە ساڵ لەدوای ساڵ، لە بودجەی وڵاتدا فراوان دەبن .
ئەوەی لە سعودیەی ئالی سعوددا ڕوودەدات، لە زۆربەی وڵاتانی خاكی ئیسلامدا دووبارە دەبێتەوە، بە هەرێمی كوردستانیشەوە و زۆر بە دەگمەن دەتوانین «ئیستیسنایەك» لەنێو ئەم دۆخە گشتییەدا بدۆزینەوە. ڕژێمە ئۆتۆریتێرەكان و پیاوەكانیان تەواو وشیارن بەم نەخۆشییە ترسناكانەی كە بە جەستەی سیستمی ئابوورییەكانیانەوەیە. هەر ئەمەشە وایانلێدەكات كە، زیاتر لە بیست ساڵە، بێوەستان باس لە ڕیفۆرمی ئابووری و كرانەوەی ئابووری بكەن. لە وڵاتانی خاكی ئیسلامدا، ساڵ نییە چەند كۆنگرەیەكی جیهانی لەسەر ڕیفۆرمی ئابووری، لەسەر كرانەوەی ئابووری، گەشەی ئابووری، وەبەرهێنان سازنەدرێت. هەولێری پایتەختی كوردستان نموونەیەكی زیندووی ئەم كۆنگرانەیە. سەرەڕای هەموو ئەم كۆنگرانەش، سەڕای هەموو ئەو خواستانەش بۆ كرانەوە و ڕیفۆرمی ئابووری، ئەو «سەڕەتانەی» كە لە جەستەی سیستمی ئابووریدایە، ڕۆژ لەدوای ڕۆژ گەورەتر دەبێت، بەبێ ئەوەی هیچ چارەسەرێكی درێژخایەنی دروست لە ئاسۆدا بەدی بكرێت.
* سۆسیۆلۆگ و مامۆستای زانکۆ لە پاریس