سیاسەتی ئابووریی حكومەتی كوردستان بەتایبەت لە دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووەوە تا ڕادەیەكی زۆر وابەستە بووە بە پێكەوە گرێدان بە سیاسەتە ئابوورییەكانی بەغداوە. لە هەمان كاتدا، مانەوە لە پەراوێزی بودجەی بەغدا و پشتبەستن بە داهاتی نەوتەوە بە ڕادەیەكی زۆر نەخشی نەرێنییان هەبووە لە ڕوودان و قووڵبونەوەی قەیرانی ئێستای كوردستان. لە چواردە ساڵی پێشوودا جگە لە سیاسەتی سەربەخۆی كەرتی نەوت و گاز، حكومەتی كوردستان نەیتوانیوە لە سیاسەتە شكستخواردووەكانی حكومەتی ناوەند خۆی رزگار بكات. بێگومان ئاساییە بۆ هەرێمێكی وەك كوردستان كە لە ڕووی سیاسی و یاساییەوە كە بەشێكە لە وڵاتی عێراق تا ڕادەیەكی زۆر گرێدرابێت بە ڕەوشی سیاسی و ئابووری ئەو وڵاتەوە، بەڵام تایبەتمەندی كوردستان بەتایبەت لە ڕووی نەبوونی متمانە بە حكومەتی ناوەندە و بیركردنەوە لە سەربەخۆیی كوردستان شایستەی داڕشتنی سیاسەتێكی ئابووری باشتر بوو لە پێش ڕوودانی قەیرانی دارایی و ئابووریی هەنوكەیی كوردستان. مەبەستی سەرەكیی ئەم وتارە خستنە بەرچاوی هەندێ چەمكی سیاسەتی ئابووریی كوردستانە كە دەبوایە لە چواردە ساڵی پێشوودا ڕەچاو بكرایە و ئێستاش لە هەموو كات پێویستترە پێداچوونەوەیان بۆ بكرێت.


سیاسەتە شكستخواردووەكان
تاكە كەرتێكی ئابووری كە هاوپەیمانان بەتایبەتی ئەمریكا مەبەستی بوو زیانی پێنەگات لە كاتی لابردنی ڕژێمی بەعسی پێشوودا كەرتی نەوت بوو كە وەك خۆی و بێ زیانێكی ئەوتۆ پارێزرا. ئەمەش بووە مایەی هەبوونی سەرچاوەیەكی دارایی ئاسان و تا ڕادەیەكی زۆر لەبار بۆ دروستكردنی دامودەزگاكانی حكومەتی نویێ عێراق. هەرچەندە ئەمریكا حكومەتە نوێیەكەی عێراقی بە دیموكراسی ناوزەد دەكرد، لە هیچ ڕوویەكەوە چاوەڕوان نەدەكرا حكومەتێكی مۆدێرن لە ڕووی دیموكراسی و سیستەمی ئابوورییەوە لە عێراقدا دروست ببێت. هۆكاری سەرەكیی گۆڕانكارییەكانی داهاتووی عێراق دەگەڕێتەوە بۆ سروشتی تایفەگەری و نەتەوەپەرستی ڕژێمەكانی عێراق كە ئێرە جێگەی شیكردنەوەیان نییە. ئەوەی شایانی لێكۆڵینەوەیە لێرەدا ئەوەیە كە لە عێراق توخمی حكومەتێكی پشتبەستوو بە داهاتی نەوت و تایفەگەری و گەندەڵ هەر لە سەرەتای ڕووخانی ڕژێمی بەعسەوە بە هوشیاری و ناهوشیاری داڕێژرا. ئەڵبەتە ئەمە ئەوە ناگەیەنێت كە ڕژێمی پێشووتر زۆر كارا و دەستپاك بووبێت، بەڵام ڕووخانی ڕژێمێكی دیكتاتۆری لە چەشنی ڕژێمی بەعس كە بۆ ماوەی سی و پێنج ساڵ پاكتاوی بزووتنەوەی دیموكراسی و پێشكەوتووخوازی دەكرد، ڕێگەی خۆشكرد بۆ هاتنەكایەی سیستەمێكی بێ شیرازەیی یاسایی و بێ بیرۆكراسی مۆدێرن.
حوكمڕانانی نوێی عێراق بە گیانی تۆڵەسەندنەوە بەربوونە تاڵان و بڕۆكردنی سامانی گشتی و بە هیچ كلۆجێك بیریان لە دروستكردنی حكومەت و ئابووری مۆدێرن نەكردەوە. درێژەكێشانی ئەم شێوە حوكمڕانییە بۆ ماوەی زیاتر لە دە ساڵ گەندەڵی و بەفیڕۆدانی سامانی گشتی كرد بە كەلتووری سیاسی و دەزگاكانی حكومەت نەخشی خزمەتگوزاری و پێشكەوتنی كۆمەڵایەتی و ئابوورییان بە هیچ جۆرێك لەخۆ نەگرت. لە ڕووی ئابوورییەوە، ڕژێمی نوێی عێراق بوو بە یەكێك لە گەندەڵترین وڵاتانی جیهان (ڕیزبەندی 170هەمین وڵات لە كۆی 175 لە ساڵی 2014 دا بەپێی لێكدانەوەی ڕێكخراوی ترانسپێرەنسی جیهانی). بۆیە هەموو دەزگا و پڕۆژەكانی حكومەت لە بازاڕی ئاشكرادا بە ڕەش دەفرۆشرا. قۆناغی نوێی عێراق ڕەنگدانەوەی نەرێنی بۆ ئابووری و شێوەی حوكمڕانی كوردستان هێنایە كایەوە، ئەڵبەت بێ پلانی و نەشارەزایی حوكمڕانانی هەرێمی كوردستان نەخشی خۆی هەبوو لە كەوتنە پەراوێزی سیستەمە گەندەڵە نوێیەكەی عێراقەوە. بە كورتی ئەو سیاسەتە ئابوورییە چەوتانەی كە تا ئێستا هەرێمی كوردستانی تووشی قەیرانی دارایی و ئابووری كردووە، لەمانەی خوارەوە بەدی دەكرێن:
یەكەم: سیاسەتی خەرج و داهاتی حكومەت (Fiscal Policy).
سیاسەتی ئابووری خەرج و داهاتی حكومەت (كەرتی گشتی) ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە شێوەی بەڕێوەبردنی ئابووری وڵاتەوە هەیە. لە ڕێگەی ئەم سیاسەتەوە، حوكمڕان دەتوانێ كار بكاتە سەر ڕێژەی بێكاری، ڕێژەی هەڵئاوسان، چەرخی كارگێڕی (Business Cycle)، و ڕێژەی سوود. بە واتایەكی ڕوونتر، دەتوانرێ لە ڕێگەی ئەم سیاسەتەوە ڕەوتی ئابووری وڵات بەڕێوە ببرێت. قوتابخانەی ئابووری كێنزیەنیزم (Keynesian School of Economics) پێیوایە حكومەت دەتوانێت ژیرانە ئابووری كەرتی گشتی لە بەرژەوەندیی ئابووری وڵاتدا بەكاربهێنێت. بۆ نموونە، لە كاتی قەیرانی ئابووریدا، حكومەت دەتوانێت برەو بدات بە كەرتی گشتی و خەرجەكانی بەرزبكاتەوە. ئەم سیاسەتە پێی دەگوترێت سیاسەتی هەڵكشانی خەرج و داهاتی حكومەت (Expansionary Fiscal Policy) بە مەش دەتواندرێت ڕێژەی بێكاری كەم بكرێتەوە و خواست بۆ شمەك لە بازاڕدا بەرزببێتەوە. بۆ وەڵامدانەوەی ئەو بەرزە خواستە، پێویستە بازاڕی ئازاد ڕێژەی بەرهەمهێنانی بەرزبكاتەوە. ئەم كاردانەوەی بازاڕە لە لایەكی دیكەوە خواست بۆ هێزی كار بەرزدەكاتەوە، بەمەش ڕێژەی بێكاری دادەبەزێت. گەر ئەم سیاسەتە بەردەوامی هەبێت، وڵات لە قەیرانی ئابووری ڕزگاری دەبێت. ئەو قوتابخەنە ئابوورییە، پێیوایە حكومەت پێویست دەكات ژیرانە ئەم سیاسەتە بە كاربهێنێت و هەوڵدات بە پێی خواست و ئارەزووی سیاسەتمەداران ئەم سیاسەتە وەك چەكی هەڵبژاردن بەكار نەهێنێت. بە واتایەكی دیكە، گەر ئابووری پێویستی پێی نەبوو، دەبێت حكومەت خەرجەكانی خۆی كەم بكاتەوە. زۆر لە نەیارانی ئەم سیاسەتە وا دەزانن كە ئەم سیاسەتە لە سەر حیسابی كەرتی تایبەتە، چونكە گەر خەرجی حكومەت بەرز ببێتەوە، دەبێت حكومەت بە جۆرێك لە جۆرەكان سەرچاوەی دارایی بۆ پەیدا بكات. واتە دەبێت پارەی پێویست بۆ ئەو بەرزبوونەوەی خەرجە دابین بكات. ئەمەش لە دوو ڕێگەوە دەبێت؛ یا دەبێت باج لە سەر داهات بەرزبكاتەوە، یا دەبێت قەرز بكات. یەكەم دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی خەرجی خەڵكی و بەو پێیەش بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێكاری و دووەم دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی سوود كە دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی وەبەرهێنان و بەو پێیەش بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێكاری. واتە قازانج و زیانی سیاسەتەكە بەرامبەر دەبن. سەرەڕای ئەو ڕەخنانە، ئەم سیاسەتە ئابوورییە لە ساڵەكانی دوای جەنگی دووەمی جیهانی لە زۆربەی وڵاتە پیشەسازییە پێشكەوتووەكاندا سەركەوتووانە پەیڕەوی كرا. بەو هۆیەشەوە ڕیژەی بێكاری هەتا ناوەڕاستی حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو لە هەموو وڵاتە ئەوروپییەكاندا زۆر نزم بوو و كەرتی گشتی كۆنتڕۆڵی زۆربەی چەمكەكانی ئابووری وڵاتیان لە دەستدا بوو.
لە دوای زاڵبوونی قوتابخانەی نیولیبڕالیزمی ئەمریكی لە كۆتایی هەفتاكانی سەدەی پێشوودا ئەم سیاسەتە دووچاری پاشەكشێی زۆر بوو. لە ڕووی سیاسیشەوە هەڵبژاردنی مارگریت تاتشەر (Margaret Thatcher) لە بەریتانیا لە ساڵی 1979 و ڕۆنەڵد ڕێیگەن (Ronald Reagan) لە ئەمریكا لە ساڵی 1981 بوو بە مایەی زاڵبوونی سیاسەتێكی ڕاستڕەوانە لە ئابووری جیهاندا. سەرەڕای ئەمەو ڕووخانی بەرەی سۆڤیەت لە سەرەتای نەوەدەكاندا، دەستێوەردانی حكومەت لە كاروباری ئابووریدا جارێكی دی لە قەومانی قەیرانی دارایی و ئابووری 2008 دا سەری هەڵدایەوە. وەك هەموو دەزانن، حكومەتەكانی ئەوروپا و ئەمریكا كارانە دەستیانكردە ئاڕاستەكردنی ئابووری وڵات و ڕاستەوخۆیانە كاروباری بانكی و دارایی وڵاتیان كۆنتڕۆڵ كردەوە. ئەڵبەتە ئەم شێوە دەستێوەردانە جیاوازە لە دەستێوەردانی دوای جەنگی دووەمی جیهانی كە هەموو چەمكەكانی ئابووری وڵات لە ژێر ڕكێفی حكومەتدا بوون، تەنانەت هەموو پیشەسازییە گەورەكانیش. لێرەدا دەمەوێت ئەوە بخەمەڕوو كە زۆر سیاسەتمەدار و تازەهەڵچووی بەناو ئابووریناس بە ناوی بازاڕی ئازادەوە دەیانەوێت هەرێمی كوردستان پابەند بكەن بە جۆرە سیاسەتێكەوە كە وڵاتانی گەشەكردووی وەك ئەمریكا و وڵاتە ئەوروپییەكان ئێستا پەیڕەوی ناكەن.
بە پێچەوانەی وڵاتە گەشەكردووەكانەوە، لە كوردستاندا، سیاسەتی بەكارهێنانی خەرجی حكومەت، بۆ هەمان مەبەستی كەمكردنەوەی ڕێژەی بێكاری و بووژاندنەوەی ئابووری وڵات بەكارنەهێنراوە. بەڵكو ئەم سیاسەتە بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ بۆ مەبەستی سیاسەتی بەرتەسكی حیزبایەتی و بە زیانی درێژخایەنی ئابووری و پاشەڕۆژی سیاسی كوردستان بەكارهێنراوە. هەردوو حیزبی دەسەڵاتدار (پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانی كوردستان) لە ڕكەبەرایەتی یەكتردا و بۆ كۆكردنەوەی خەڵكی لە دەوری حیزبەكەی خۆیان، هەر لە سەرەتاوە كەوتنە دابەشكردنی سامانی گشتی و دامەزراندنی زۆرترین ژمارەی خەڵك لە دەزگاكانی ژێر دەسەڵاتی خۆیان. لێرەدا، دوو پاساوی سیاسی ئەم سیاسەتە چەوتە دەخرێنە بەرچاو. یەكەم، میللەتی ئێمە لە ساڵانی ڕابردوودا زۆر ڕەنج و زەحمەت و نەهامەتی بینیوە و شایانی ئەوەیە كە دابمەزرێندرێت و مووچەی پێبدرێت و نان لە سەر خوانی هەبێت. بەمەش ئێمە ئەمەكداریی خۆمان بۆ تێكۆشان و قوربانییەكانی گەلەكەمان پیشان دەدەین. پاساوی دووەم بۆ درێژەپێدان بەم سیاسەتە هەوڵێك بووە بۆ رێگرتن لە نوێبوونەوەی سیاسەت و دەركەوتنی هێزی نوێ لە ژینگەیەكی دیموكراتی ساغڵەمدا.
دەرئەنجامی یەكەمی ئەم سیاسەتە بە مووچەخۆركردنی زۆربەی زۆری هێزی كاری كوردستان. بەپێی تازەترین ڕوونكردنەوەی وەزارەتی دارایی و ئابووری كوردستان لە كۆی پێنج ملیۆن كەس (700،000) حەوت سەد هەزار مووچەخۆر لە كوردستاندا هەن. وەك كوردەواری دەڵێن پەتەكەش لەو كاتەدا بچڕا كە حكومەتەكەی بەغدا بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانی بڕی. زۆربەی خەڵكی كوردستان كە دەست و پا سپی كرابوون و لە دەزگاكانی حكومەتدا بەبێ كار حەشاردرابوون ئێستا بێ مووچەن و كەوتوونەتە گلەیی و گازندە لەو حكومەتەی كە خۆی كردووە بە قوربانی ئەوان. دەرئەنجامی دووەمی ئەم سیاسەتە هەڵكشانی ڕێژەی هەڵئاوسان لە هەموو بوارەكانی ئابووریدا بە جۆرێك كە زۆر نرخی شمەك لە ئاستی نرخە ئەوروپاییەكاندایە. لە هەندێ گەڕەكی شارەكانی كوردستاندا، نرخی ماڵ لە نرخی زۆر شارەكانی ئەوروپا بەرزترە. شانبەشانی بە مشەخۆركردنی خەڵكێكی زۆری كوردستان، ئابووری كوردستانیش كرا بە مشەخۆری ئابووری وڵاتانی دراوسێ. بە ڕادەیەك ئێستا بازاڕەكانی هەولێر و سلێمانی و دهۆك درێژە پێدانی بازاڕەكانی ئێران و توركیان.
ئێستا بە ئاشكرا دەردەكەوێت كە سیاسەتی ئابووری هەرێمی كوردستان سیاسەتی دەست بۆ دەم بووە. بە واتایەكی دیكە، ئەو بەشە بودجەیە لە حكومەتی ناوەندەوە وەرگیراوە هەمووی خەرجكراوە و هەوڵی سەرەكییش لە سیاسەتەكە دابەشكردنی داهات و بە موچەخۆركردنی زۆربەی خەڵكی كوردستان بووە.ئەمەش بە تەواوی لەو هەڵوێستە دەچێت كە بە مەبەستی چاكەكردن پارە بە سواڵكەر بدرێت. لە ڕووی مرۆیی و ئەخلاقییەوە، پارە بە سواڵكەردان هاوخەمی و گیانی كۆمەك و مرۆڤدۆستانە دەنوێنێ. لە ڕووی ئابوورییەوە، سواڵكەر زیاتر بە سواڵكەر دەكات و ڕیگەی چارەسەری بنەڕەتی لێدەگیرێت. هەر بۆیە هێزی كاری ئێستای كوردستان زیاتر لە هەموو كات مشەخۆرترە و هەتا ئەم سیاسەتەش درێژە بخایەنێت، هێندەی تر خەڵكی هزری كاركردن و داهێنانیان لێ دەسێندرێتەوە. ئەم سیاسەتە لە پەراوێزی سیاسەتە شكستخواردووەكانی حكومەتی بەغدا لای هەمووان وای پێدەچوو كە كار بكات، بەڵام لە دروستبوونی ئاستەنگییەكی كەمدا كەلێن و چەوتییەكانی بە ئاسانی وەدەركەوتن.
لە بری ئەم سیاسەتە زیانبەخشە، حكومەتی كوردستان دەبوایە دوو پێوەری لە سیاسەتی ئابووری خۆیدا ڕەچاو بكردایە:
پێوەری یەكەم، خەرجكردن لە پێناوی كاری درێژخایەن دروستكردن. بەداخەوە، زۆربەی كارەكانی دەرەوەی كەرتی گشتی كورتخایەنن و متمانەیان پێ ناكرێت. بۆ نموونە بوژاندنەوەی كەرتی بیناسازی هەلی كاری زۆری دروستكردووە، بەڵام ئەو كارانە لە زۆر ڕووەوە نەخوازراون لە لایەن زۆربەی خەڵكەوە لە بەر ئەوەی بار و زروفی كارەكان سەختن و پاداشتەكانیان كاتی و كورتخایەنن. هەر بۆیە كاتێك پڕۆژەیەكی تەلارسازی كۆتایی دێت، كارەكانیش دێنە كۆتایی. بۆیە پێویست بوو حكومەت بیر لە پڕۆژەگەلێك بكاتەوە كە كاری هەمیشەیی دروست دەكەن. بۆ نموونە كارگەی پیشەسازی و كێڵگەی بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی مۆدێرن. بۆ ئەم مەبەستەش دەبوایە حكومەت پێشڕەوی داهێنانی پیشەسازی نوێی بكردایە و سەربەخۆیانە وەبەرهێنانی لە داهێنان و دامەزراندنی وردە پیشەسازیەكاندا بكردایە. بۆیە بەپێچەوانەی بیروڕای هەندی سیاسیەوە دەبوایە كەرتی گشتی خۆی ببووایە بە خاوەنی پیشەسازی نوێ، جا لە هەرچی بوارێكدا ببووایە. لە هەمان كاتدا، دەبوایە حكومەت ببووایەتە مامانی پیشەسازی نوێ بەو واتایە یارمەتی و كۆمەكی كەرتی ئازادی بدایە بۆ وەبەرهێنان لەو پیشەسازیانەی كە كاری هەمیشەیی دروست دەكەن. لێرەدا دەبوایە بیرۆكەی هەڵبژاردنی پیشەسازی سەركەوتوو (Picking the winner industry method)، كە لە وڵاتانی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیادا ڕەچاوكرا، پەیڕەوی بكرایە. ئەم سیاسەتەش پێویستی بە لێكۆڵینەوەو پلاندانانی وردو ژیرانە هەیە كە بەداخەوە دوو كارامەی زۆر پێویستی گەشەكردنی ئابوورین كە لە حكومەتی كوردستان دەگمەنن.
پێوەری دووەم، دەبوایە كەڵەكەكردنی سەرمایە (Accumulation of Capital) لە هەموو پڕۆژەكانی حكومەتدا لە بەرچاو بگیردرایە. لێرەدا مەبەست لەو سەرمایە زیندووەیە كە خۆی توانای سەرمایە دروستكردنی هەیە، نەك سەرمایەی مردوو. لە مەڕ ئەم چەمكەدا، زانستی ئابووری دوو جۆرە چەرخی ئاڵوگۆڕی (Cycle of exchange) لەیەك جیا كردووەتەوە. یەكەم چەرخی ئاڵوگۆڕ بەهای نوێ دروست ناكات. بۆ نموونە، پارە ← شمەكی كۆتایی← پارە،یا بەكاربردن. واتە پارە بەكاردەهێنرێت بۆ كڕینی شمەكێك كە دروستكراوە و كۆتایی چەرخەكە بە دووبارە فرۆشتنی شمەكەكە یا بەكاربردنی كۆتایی دێت. چەرخی دووەم گۆڕینەوەیەكە كە لە ئەنجامدا بەهایەكی بەرزتر لە بەهای پێشووی پارەكە بە دەستهێنراوە. واتە، پارە ← كاڵا ← پارەیەكی زیاتر. ئەم پرۆسەیەش لە بارێكدا دێتە دی كە كاڵاكان توانای دروستكردنی بەهایەكی بەرزتریان هەبێت. بۆ نموونە، پارەكە لە بەكرێگرتنی هێزی كارێكی كارامەدا لە پرۆسەیەكی بەرهەمهێناندا بەكار ببرێت كە بە هۆی تەكنەلۆجیاوە هێزی كارەكە بەهایەكی زیاتری لە بەها پێشووەكەی بەرهەم هێنا بێت (Surplus Value). بۆ ئەم مەبەستەش دوو پێداویستی پێشمەرج هەن كە حكومەتی كوردستان بە هێچ جۆرێك لە پلانیدا نەبوون. یەكەم: داهێنان یا هاوردەی تەكنەلۆجیایەك كە بۆ بەرهەمهێنانی نوی بەكەڵك دێن. دووەم: كارامەكردنی هێزی كاری كوردستان بەو مەبەستەی بتوانن بە تەكنەلۆجیا نوییەكە بەرهەمی بەكەڵك بۆ وڵات دروست بكەن. پێداویستی یەكەم پێویستی بە پاشەكەوتكردن (كەڵەكەكردنی سامانی جێگیر- Fixed Capital) هەیە كە حكومەتی كوردستان تێیدا سەركەوتوو نەبووە. پێداویستی دووەم پێویستی بە بەرزكردنەوەی تواناسازی مرۆیی هەیە (كەڵەكەكردنی سامانی مرۆیی Human Capital). بۆ ئەمەی دوایی، حكومەتی كوردستان هەوڵی داوە، بەڵام چونكە هەوڵەكانی بێ پلان و نەشارەزاییانە بووە، سامانی مرۆیی كوردستان بەو شێوەیە پێش نەكەوتووە كە خۆی سەربەخۆیانە بەرهەمهێن بێت.
لێرەدا پێویستە ئەوە بخەینە بەرچاو كە حكومەتی كوردستان لە زۆر ڕووەوە نەخشی دابەشكردنی ئەو بڕە بودجەیەی هەبووە كە لە حكومەتی ناوەندەوە وەریگرتووە. هەندێ وەبەرهێنانی ژێرخانی ئابووری بەتایبەت تەلارسازی و ڕێگە و بان نكۆڵییان لێناكرێت، بەڵام پڕۆژەی نیشتەجێكردنەكان بە پێچەوانەی خواستی خەڵكەوە بوونەتە مایەی دەوڵەمەندكردنی توێژێكی زۆر كەم و گرانكردنی نرخی ماڵ كە لە توانای خەڵكی گەنج و ئاسایی دەرچووە. لەلایەكی ترەوە، شێوازی دابەشكردنی بودجەكە و كەڵك وەرگرتن لە كەرتی گشتی بە شێوەیەكی نایاسایی و نابەجێ بووەتە هۆی دروستبوونی كۆمپانیایەكی زۆری ڕواڵەتی (Front Firms) كە سامانەكانیان شاراوەن و كەرتی گشتی سوودی ڕاستەوخۆیان لێ نابینێت و تەنها بۆ دەوڵەمەندكردنی تاكەكەس و حیزبە سیاسییەكان بە كار دەهێنرێن.
لە ڕووی داهاتەوە، پشتبەستن بە داهاتی نەوت وەك هەموو حكومەتەكانی وڵاتانی نەوتی دیكە، حكومەتی كوردستانی سستكردووە لە دۆزینەوە، یان ڕێكخستنی سەرچاوەكانی داهاتی دیكەی وڵات. هەرچەندە لێخۆشبوونی باجی داهات لە كۆمپانیاكان لە سەرەتای قۆناغی گەشەكردنی ئابووریدا هانی وەبەرهێنان دەدات و پرۆسەی كەڵەكەكردنی سەرمایە خێرا دەكات، بەڵام نەبوونی باجی داهات وەك سەرچاوەیەكی ئابووری دەبێتە هۆی وابەستەبوون بە كەرتی نەوت و لاوازكردنی پرۆسەی دیموكراسی. لە هەمان كاتدا، نەبوونی سیاسەتێكی باجی داهاتی ئەوتۆ دەبێتە مایەی سەرهەڵدان و پەیدابوونی دەوڵەمەندێكی مافیا ئاسایی لە وڵاتدا. هەرچەندە لە وتارێكی وادا بواری خستنەڕووی ئەم بابەتە بە شێوەیەكی پوخت نییە، یەڵام پێویستە لێرەدا ئەوە بگوترێت كە حوكمڕانی مۆدێرن تەنها خەرجكردنی پارە نییە، بەڵكو لە كرۆكدا باج و دیموكراسی لە یەك جودا ناكرێنەوە. ئەم كێشەیە پێویستی بە پێداچوونەوە و شیكردنی بابەتیانەی خۆی هەیە.
بە كورتی، مەبەستی سیاسەتی خەرج و داهاتی حكومەتی كوردستان بۆ كاركردنە سەر داڕشتنی ئابووریەكی پێشكەوتوو یا ڕێگەگرتن و ئاسانكردنی قەیرانی ئابووری نەبووە بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ. بۆیە لە كاتی قەیراندا حكومەت دەستەوەستان ڕاوەستاوەو بووەتە جێگەی ڕەخنەی ڕاست و چەپ لە وڵاتدا. هەرچەندە لە بواری وەبەرهێنانەوە بە ڕواڵەت هەندی گەشەكردنی بەرچاوی بەدەست هێنراون، بەڵام زۆر كەمترن لەو توانا ڕەخساویەی بەكاربراون.
دووەم: سیاسەتی دارایی (Monetary Policy)
سیاسەتی دارایی گەر بە ژیرانە لە تەك سیاسەتی خەرج و داهاتی حكومەتدا بەكار بهێنرێت دەتوانرێت ئابووری وڵات هێندەی پەیوەندی بە هۆكارە ناوەكیەكانەوە هەبێت لە قەیران بەدوور بگیرێت. سیاسەتی دارایی بە شێوەیەكی گشتی سیاسەتی دراوو بانكی وڵات دەگرێتەوە. لە زۆربەی وڵاتە بچووكەكاندا، سیاسەتی دراو لە ڕێژەی خستنەڕووی بڕی پارەدا خۆی دەبینێتەوە. واتە، ڕێژەی چاپكردنی دراو و خستنە بازاڕەوە. لە وڵاتانی گەشەكردوودا كە بە ڕووی بازاڕی جیهاندا ئاواڵان، ڕێژەی سوود (Interest Rate) وەك كەرەسەی سیاسەتی دارایی بەكار دەهێنرێت. بۆ نموونە: گەر وڵات ئارەزووی ئەوەی هەبێت كە ڕێژەی شلەی بازاڕ(liquidity) بەرزبكاتەوە، ڕێژەی سوود بەرز دەكاتەوە. ئەمەش دەبێتە هۆی هاتنە ناوەوەی پارەیەكی بیانی زۆر و بەم شێوەیەش خستنەڕووی پارە (Monetary Supply) بەرزدەبێتەوە. ئەو سیاسەتە داراییە بەكەڵكی وڵاتانی گەشەكەری بچووك نایەت، چونكە پێویستی بە دوو پێش مەرج هەیە كە تیایاندا نییە. یەكەمیان ئەوەیە كە دەبێت بازاڕی جووڵانی سەرمایە ئازاد بێت (Free Capital mobility) بۆ ئەوەی گەر ڕێژەی سوود بەرزببێتەوە، سەرمایەی بیانی بتوانێت بێتە ناوەوەی وڵات و وەبەرهێنان بكات. دووەمیان دەبێت سەرمایەی دراوی (Financial Assets) هاوتای سەرمایە ناوخۆییەكان بن لە ڕووی مەترسییەوە. ئەمەش بۆ ئەوەی كاتێك بوار بڕەخسێت، وەبەرهێنەرانی بیانی بە ئاسانی و بێ ترس لە بازاڕی وڵاتدا وەبەرهێنان بكەن. هەردوو مەرج بە دەگمەن لە وڵاتی گەشەكەردا بوونیان هەیە.
لێرەدا كەمدەستیی حكومەتی كوردستان زۆر بە ئاسانی وەدەردەكەوێت. یەكەم، چاپ و خستنەڕووی دراو (Money Supply) لە دەستی حكومەتی بەغدادایەو حكومەتی كوردستان هیچ كۆنتڕۆڵێكی بەسەردا نییە. دووەم، لەبەر ترس لە ڕەهەندە ئیسلامییەكان، حكومەتی كوردستان بەكارهێنانی ڕێژەی سوودی وەك كەرەسەیەكی سیاسەتی دارایی لێ قەدەغەكراوەو و بوێری سیاسی و ئابووری نییە ئەم كەرەسەیە بەكار بهێنێت. دەرئەنجامی سەرەكی ئەم نابوێرییە لە كارخستنی كەرتی بانكی و دارایی كوردستانە. هەر بۆیە لە سایەی ئەم سیاسەتەدا، بانكەكانی كوردستان لە بری پشتیوانیكردنی گەشەكردنی ئابووری، تەنها كاری دەستاودەستكردنی پارەیان هەیە. واتە پارە لە كۆمپانیا و حكومەتەوە وەردەگرن و لە لایەكی دیكەوە دەیگەیەننە دەستێكی دیكە. ئاشكراشە، تەنها بەم كردارە دامودەزگایەك نابێتە بانكێكی مۆدێرن.
لە هەلومەرجێكی ئاوادا و لە پەراوێزی حكومەتی عێراقدا، ئایا حكومەتی كوردستان دەیتوانی ئەندامێكی ئیفلیجی ئەو حوكمڕانە شكستخواردووە نەبوایە و سیاسەتێكی دارایی سەربەخۆی هەبووایە؟ گەر بە وردی بڕوانینە ئەو سیاسەتە داراییانە لە سەرەوە باسكران، تێدەگەین كە لایەنی یەكەمی سیاسەتی دارایی لە ژێر ڕكێفی حكومەتی كوردستاندا نییە، بەڵام دەیتوانی هەنگاوی دەستووری بۆ بنێت. هەر لە چەشنی سكۆتلەندا، دەبوو كاری بۆ وەدەستهێنانی مافی چاپكردنی دراوی خۆی بكردایە و شێلگیرانە پێی دابگرتایە لە سەر ئەو مافە. ئەمەش هەرچەندە بە كردارێك و سیاسەتێكی ڕادیكاڵانە دێتە بەرچاو، لە ڕاستێدا كارێكی تەكنیكییە و هیچ زیانێكی لە ئابووری و حكومەتی عێراق نەدەدا، بەڵام كەرەسەیەكی كارای سیاسەتی دارایی بۆ حكومەتی كوردستان بەدی دەهێنا. دووەم سیاسەتی دارایی كە پەیوەستە بە كاراكردنی كەرتی بانكی و بەكارهێنانی ڕێژەی سوود، سیاسەتێكە كە لەبەر دەست حكومەتی كوردستاندا هەبوو، بەڵام بە هۆی هەست بە متمانەیی بە سیاسەتە داراییەكانی عێراق و ترس لە ڕەهەندی ئیسلامی، حكومەتی كوردستان ئەم سیاسەتەشی لە دەست خۆدا و پشتی لێكردەوە. ئەنجامگیری لەم بارەیەوە ئەوەیە كە حكومەتی كوردستان نەك هەر كۆششی بۆ وەدەستهێنانی مافی چاپكردنی دراوی خۆی نەكرد، بەڵكو ئەو كەرەسە داراییەش كە لەبەردەستیدا هەبوو، مراندی و لە كاری خست.
پەرەپێدانی كەرتی نەوت و گاز لە ڕووی ستراتیجییەوە
ئەو سیاسەتە سەركەوتووانەی حكومەتی كوردستان كە جێگەی دەستخۆشیكردنن، سیاسەتی پەرەپێدانی كەرتی نەوت و گازە. سەرەڕای ڕەخنە نابەجێكانی حیزبە نەیارەكانی ئەم سیاسەتە، سەركەوتنی ئەم سیاسەتە لەم خا?