لە یەك باردا، هەرێمی كوردستان دەتوانێ تاكلایەنە بڕیار بدات، ئەگەر حكوومەتەكەی عەبادی لەو ماوەیەی كە رێككەوتنی لەسەر كراوە ئەو ناوچانەی كە داعشیان لێ دەركراوەو كورد داوایان دەكاتەوە، ماددەكە جێبەجێ نەكات، ئەوا كورد ئەو پاساوەی بەدەستەوە دەبێ كە یەكتەرەفە هەنگاو بهاوێژێ. لێرەشدا، بمانەوێ و نەمانەوێ، تەرازووی هێز و هەڵوێستی وڵاتانی ناوچەكەو كۆمەڵی نێودەوڵەتی، بەتایبەتی ئەمریكا، دیفاكتۆ دەسەپێنن.

چار نییە دەبێ باسێكی ماددەی 140ی دەستووری عێراق بكەم، چونكە شنگال ناوچەیەكی كێشەلەسەرە. بەهەرحاڵ دەبوایە پرسی كەركووك و ناوچە كێشەلەسەرەكانی دیكە، دوای پەسندكردنی قانوونی ئیدارەی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناخی ئینتیقالیTAL، واتە لە سەردەمی حكوومەتەكەی «د. ئەیاد ئەلاوی» بەگوێرەی ماددەی 58 بێنە چارەسەركردن، لێ وەكو خۆیان مانەوەو حەواڵەی« ماددە 140»ی دەستووریی هەمیشەیی 2005 كران. دەبوایە بەگوێرەی ئەم ماددەیەش تا 31/12/2007 ئەم كێشەیە ساغ ببووایەوە، لێ لە سەردەمی كابینەی یەكەم و دووەمی حكوومەتەكەی «د. مالكی»دا كێشەكە نەبڕایەوەو ئەوا كابینەی «د. عەبادی»یشی هاتەسەر، هێشتا كێشەیەكی سەرەكیی نێوان بەغدا و هەولێرە.
لە هەردوو ماددەی «58 و 140»دا، تەنیا ناوی كەركووك وەكو ناوچەیەكی كێشەلەسەر هاتووە، دەنا ناوی هیچ ناوچەیەكی دی نەهاتووە. ئەمەش بە بڕوای من یەكێكە لە «درزو كەلێنەكان»ی ئەم ماددەیە.
دیارە هەم سێ راپۆرتەكەی سكرتێری گشتیی UNAMI لە عێراق ستیفان دیمیستۆرا سەبارەت بە ناوچە كێشەلەسەرەكان و راپۆرتەكەی كۆتایی ساڵی 2006ی بیكەر- هاملتۆن دەورێكی نیگەتیڤیان هەبووە لە جێبەجێ نەبوونی ماددەی 140، هەم حكوومەتی عێراق-یش بۆ خۆی لە بنەڕەتدا نیازی جێبەجێكردنی نەبووە. بەڵگەیەكی سادەش بۆ راستی ئەم قسەیە، « بە قسەی د. لەتیف مستەفا ئەندامی پێشووی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، لە سیمینارێكدا لە ئۆفیسی IRDK لە هەولێر» ساڵانە بڕێكی كەم پارە لە بودجەی گشتیی ساڵانەی عێراقی ئیتیحادی بۆ ئەو ماددەیە تەرخانكراوە و ئەگەر كار وا بڕوات چەندین ساڵی دەوێ تا قۆناخی یەكەمی ئەو ماددەیە جێبەجێ دەبێ! چونكە هێشتا هەموو «الوافدین- مەبەست عەرەبی هاوردەیە» نەگەڕاونەتەوە جێگەی پێشتریان، هەموو «كۆچپێكراوان- المرحلین- مەبەست كوردو توركمانە» نەچوونەتەوە زێدی ئەسڵییان و قەرەبوو نەكراونەتەوە. «بەگوێرەی سەرچاوەیەكی زانیاری لە كۆی نزیكەی 220 هەزار فایلی قەرەبووكردنەوەی كۆچپێكراوان، نزیكەی 120 هەزارێكی تەواو بووەو لە نزیكەی 60 هەزار فایلی عەرەبی هاوردەش، نزیكەی 40 هەزار فایلێك تەواوبوون و قەرەبووكراونەتەوە»، سنووری دەستكاریكراوی ئیداری كەركووك و ناوچەكانی دیكە وەكو ساڵی 1968یان لێ نەهاتووەتەوەو ئەو پرۆژەیەی كە لەمبارەوە لە سەرۆكایەتیی پێشووی كۆمارەوە درابووە ئەنجوومەنی نوێنەران وەكو خۆی ماوەتەوە، كێشەی موڵكایەتیش بە تەواوی سەروبەر نەكراوە.. بە كورتی قۆناخی ئاساییكردنەوە لە هیچ ناوچەو دەڤەرێك كە كورد داوای دەكاتەوە، تەواو نەبووە، چ جای هەردوو قۆناخی سەرژمێری و ریفراندەم! چونكە تا قۆناخی یەكەم تەواو نەبێ، سەرژمێری چ مانایەكی نابێ، سەرژمێری لەو ناوچانە بۆ ئەوەیە كە دیار ببێ كێ مافی دەنگدان و بەشداریكردنی هەیە لەو ریفراندەمەی ساز دەكرێ بۆ زانینی ئیرادەی ئازادانەی دانیشتووانی ئەم ناوچە كێشەلەسەرانە.
بەرپرسیارەتییە سەرەكییەكەی جێبەجێ نەكردن، «بەگوێرەی ماددە 140» بە ئەستۆی دەسەڵاتی تەنفیزیی ئیتیحادییەوەیە. دەسەڵاتی جێبەجێكردنیش بە گوێرەی دەستوور لە عێراقدا دوو لكەیە: واتە هەم سەرۆكایەتیی كۆمار و هەم حكوومەتی ئیتیحادیش دەگرێتەوە. هەڵبەت بەشی زۆری بەرپرسیارەتییەكە بە بەر حكوومەت دەكەوێ، لەكاتێكدا لە بەرنامەی هەردوو كابینەی یەكەم و دووەمدا، جێبەجێكردنی ئەم ماددەیە خاڵێكی بەرنامەكان بووەو رێككەوتنی لەسەر كراوە. پاشان رەزامەندیی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقیشی پێ وەرگیراوە. ئێستە «حی علی الصلاە» ئەم ماددەیە جێبەجێ نەكراوە، بەرپرسیارەتییەكە بە ئەستۆی حكوومەتی ئیتیحادییەوەیە، بەڵام سەرۆكایەتیی كۆماریش پشكێكی بەبەر دەكەوێ. ئەی وەزیفەی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق چییە كە ماددەیەكی دەستووریی جێبەجێ نەكرێ و لە بەرنامەی حكوومەتدا دانرابێ و خۆیشی متمانەی وەرگرتبێ؟ كوا وەزیفەی چاوەدێریكردن و لێپرسینەوە؟ رۆڵی پەرلەمەنتارانی كوردستان لەو ئەنجوومەنەدا چی بووەو چییە؟ بێگومان هەرێمی كوردستان و دامودەزگا «سیادییەكان»ی وەكو لایەنێكی كێشەكە، بەرپرسیارەتییان دەكەوێتە ئەستۆ! بەهەرحاڵ، ئەوە (7) ساڵ زێتر بەسەر جێبەجێ نەكردنی ئەم ماددەیەدا تێپەڕ دەبێ و هێشتا قۆناخی یەكەمی تەواو نەبووە!
ئەم ماددەیە بۆ جاری سێیەم، لە بەرنامەی «حكوومەتەكەی عەبادی»شدا دانراوەتەوە، چونكە عەبادی لەبەردەم ئەنجوومەنی نوێنەراندا ئاماژەی بۆ ئەوە كردووە كە «بەڵگەنامەی رێككەوتنی سیاسیی نێوان فراكسیۆنە سیاسییە بەشداربووەكانی حكوومەتی یەكێتیی نیشتمانی- 2014 » كراوەتە بنەما بۆ بەرنامەی حكوومەت كە لە بڕگەی 18ی بەڵگەنامەی ناوبراودا هاتووە: دۆزینەوەی چارەسەری لەبارو گونجاو بۆ گرفتی كەركووك و ناوچە كێشەلەسەرەكانی دیكە لە چوارچێوەی ماددەی 140ی دەستوور بەشێوەیەكی كە ئاشتی ئەهلی و سازانی نێوان پێكهاتەكانی ئەو ناوچانە بپارێزێ . ماوەی «1 ساڵ» بۆ جێبەجێكردنی ئەم ماددەیە دانراوە، با بزانین...!
دیارە ناونیشانی ئەم وتارە لەبارەی قەزای «شنگال- ژەنگار- سنجار»ەوەیە كە لە رووی ئیدارییەوە سەر بە پارێزگای نەینەوایە، هەرچەند شنگال بە ناو لە ماددەی 140دا ناوی نەهاتووە، بەڵام كورد بە «ناوچەیەكی كێشە لەسەر»ی دەزانێ كە ئێستە بە یەكێ لە «ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم» دەناسرێ. دیارە بە گوێرەی زانیاریی من، لە شنگال پێش داگیركردنی لەلایەن داعشەوە «قۆناخی ئاساییكردنەوە تەواو نەببوو» ئۆفیسی لیژنەی ماددە 140ی لێبووە. هەروا «بە گوێرەی فۆرمی خۆراك» ژمارەی دانیشتووانی قەزاكە (293158) و ژمارەی دەنگدەرانیش (147946)، واتە رادەیەك دەكرێ تۆماری دەنگدەران بزانرێ و رێكبخرێ و نوێ بكرێتەوە. ئایا دەكرێ و دەشێ بە گوێرەی دەستوور و قانوون، باس لە «دیفاكتۆ» ناكەم لە پارێزگای نەینەوا داببڕێ و بە پەنابردن بۆ ئیرادەی خەڵكی قەزاكە، ستاتۆیەكەی دیاری بكرێ. چەند بژاردە و ئەگەرێك هەن، بێ لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كە چەند ئەو بژارادانە رێیان تێدەچێ و دەستووری و قانوونین:
1. شنگال بكرێتە پارێزگا. نە لە دەستوور و نە لە قانوونی هەمواركراوی ژمارە 21ی ساڵی 2008ی ئەو پارێزگایانەی لە هەرێمێكدا رێكنەخراون و نە لە هیچ قانوونێكی دیكەدا، بە روونی و بە دەق باس لە میكانیزمەكانی هێنانەئارای پارێزگایەكی نوێ نەكراوە. «كەچی لە قانوونی ژمارە 159ی ساڵی 1969ی عێراقدا، لە ماددە 4دا باسكراوە، بەڵام ئەم قانوونە دوای دەرچوونی قانوونی ژمارە 21ی ساڵی 2008، هەڵوەشاوەتەوە». گریمان ئەنجوومەنی وەزیران پرۆژە بڕیارێكی دا بە پەرلەمانی عێراق و پەسندكراو شنگال كرایە پارێزگا، لێ لە رووی ئیدارییەوە سەر بە كێ دەبێت: أ- بە هەرێمی كوردستانەوە دەلكێندرێ، یان ب- وەكو هەر پارێزگایەكی دیكەی نا مەركەزی و نا رێكخراو سەر بە حكوومەتی ئیتیحادی دەبێ، تا ماددەی 140 دێتە جێبەجێكردن. بۆ هەردوو بژاردەی (أ و ب) دەبێ رای خەڵكەكەی وەربگیرێ. هەوڵی لەمبابەتە هەبووە، بەتایبەتی لە لایەن بزووتنەوەكەی ئەمین فەرحان چیچۆ وە. هەرچەندە بەگوێرەی ماددە 58/ب ی TAL تا یەكلانەبوونەوەی ئەو ناوچانەی كە كێشەیان لەسەرە، ناكرێ هیچ گۆڕانكارییەك لە سنووری ئیدارییان بكرێ. كەواتە بە پارێزگابوونی شنگال كێشەو ئاریشەی قانوونی دێتە رێ.
2. شنگال بكرێتە ئیدارەیەكی خۆجێ. چونكە ئیدارەی خۆجێ وەكو دەسەڵاتێكی ئیداریی دەستووری لە ماددەی 116ی دەستووردا ناوی هاتووە: «نیزامی فیدراڵی لە پایتەخت و هەرێمەكان و پارێزگاگەلی نامەركەزی و ئیداراتی خۆجێ پێكدێ». هەروا ماددە 125ی دەستوور لە بارەی ئەو ئیدارە خۆجێیانەوە دەڵێ: ئەم دەستوورە گەرەنتی مافی ئیداری و سیاسی و كەلتووری و پەروەردەو خوێندن بۆ نەتەوە خۆجێیەكانی وەك توركمان و كلدان و ئاشووری و پێكهاتەكانی دیكە دەكا و ئەمەش بە قانوون رێكدەخرێ. دیارە لەم ماددە دەستوورییەدا ناوی ئێزدییەكان وەكو پێكهاتەیەكی نەتەوەیی نەهاتووە، چونكە ئێزدییەكان لە باری نەتەوەییەوە كوردن، بەڵام لە باری ئایینەوە، پێكهاتەیەكی جیان لە موسڵمانان و ئایا دەكرێ بۆ پاراستنی مافەكانیان پەنا بۆ ئەم ماددەیە ببردرێ، یان نا، وەڵامەكەی روون نییە، چونكە هێشتا لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقدا، قانوونێك بۆ رێكخستنی (ئیدارە خۆجێیەكان) دەرنەچووە تا بزانین چ پێكهاتەیەك دەتوانێ سوودی لێ ببینێ، چۆن دروست دەكرێ و چ دەسەڵاتێكیان دەبێ و لە باری ئیدارییەوە چۆن مامەڵەیان لەتەكدا دەكرێ. دیسان گریمان شنگال بووە ئیدارەیەكی خۆجێ، سەر بە كێ دەبێ: أ- پارێزگای نەینەوا ب- راستەوخۆ سەر بە حكوومەتی ئیتیحادی ج- سەر بە هەرێمی كوردستان. كەواتە لەمبارەشدا، دەبێ رای خەڵكەكەی بە هەند وەربگیرێ. كەواتە ئەم ئەگەرەیان، كردەنیش بێت و دەستوور رێگەی پێدابێت، ئەوە پێویستی بە قانوونێكە رێكی بخات. ئایا قانوونێكی وا بەم زووانە دەردەچێ ئەوەیان پرسێكی سیاسییە زێتر لەوەی دەستووری و قانوونی بێت و بەرفەرمانی كۆمەڵێ هۆكارە. لێرەدا پرسیارێك دێتە پێشەوە: ئەگەر پرۆسەی رزگاركردنی سەلاحەددین و ئەنبار و نەینەوا و ناوچەكانی دیكەی سوننەنشین درێژە بكێشێ و قەزای شنگال-یش لە ماوەیەكی نزیكدا لە داعش پاكبكرێتەوە، بەو پێیەی ناوچەیەكی دابڕاوە، چۆن ئیدارە دەدرێتەوەو وەك دەڵێن تەكلیفی چۆن دەبێ؟
3. شنگال بكرێتە «كانتۆن»ێكی سەربەخۆ وەك PKK و خەڵكێكی دی بانگەشەی بۆ دەكات. ئەم تێزە روون نییە. كێ بیكاتە «كانتۆن»؟ چۆن؟ لە باری ئیدارییەوە چۆن هەڵبسوڕێندرێ؟ سەر بە كێ بێت؟ بێ لەوە لە دەستووری عێراقیشدا، هیچ بنەمایەكی دەستووری نییە و ئاماژە بۆ زاراوەی «كانتۆن» نەكراوە.
4. شنگال ببێتە «نەوایەكی ئارام»ی نێودەوڵەتی و ئیدارەیەك بەڕێوەی ببات، لە سەرینی ئەوەی كە ئێزدییەكان كۆمەڵەیەكی ئایینی بەجیا هەڵكەوتوون و رووبەڕووی جینۆساید بوونەتەوە و سۆزێكی نێودەوڵەتیشی لە بەرانبەردا هەیە. بەو مانایەی كە ئێزدییەكان خۆیان، نەكارن خۆیان بپارێزن و حكوومەت پێیان رانەگات! من ناڵێم شتی لەم بابەتە لە «ممارسەی نێودەوڵەتی»دا نەبووە، یان هەرگیز رێی تێناچێ و ناكرێ، بەڵام پێموا نییە حاڵی حازر، تەنانەت دوای رزگاركردنی ناو شاری شنگال و گوند و شارۆچكەكانی دیكەی ئەو قەزایە لە لایەن هێزەكانی پێشمەرگەوە، هاوپەیمانان لە بیرێكی وادا بن.
5. لەتەك رەبیعە و زممار و ئاڤگەنی (كە سەر بە قەزای تەلەعفەرن) و ناوچە كێشەلەسەرەكانی تردا، شنگال چاوەڕێ بێ تا ماددەی 140 دێتە جێبەجێكردن. چونكە ئەم سێ ناحیەیە قەزای شنگال=یان لە هەرێمی كوردستان دابڕیوەو ئەوانیش ناوچەی كێشەلەسەرن.كەواتە دەبێ بە دەنگدان و ئیرادەی خەڵك ستاتۆیەكەی شنگال ساغ ببێتەوە. پاش ساغبوونەوەكە چۆن مامەڵە لەتەك شنگال و ناوچەكانی دیكەدا، دەكرێ ئەمەیان پرسێكی دیكەیەو ئەوە پێوەندیی بە پەرلەمان و حكوومەتی هەرێمی كوردستانەوە هەیە.
بەداخەوە تا ئێستا لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقدا، قانوونێك بۆ ریفراندەم-یش دەرنەچووە، كە بەیانی لەو ناوچانەدا راپرسی بكرێ، داخوا لەسەر چ بنەمایەك ساز دەكرێ؟ چۆن لایەنەكان بە ئەنجامەكەی پابەند دەبن؟ ئایا راپرسی (ناحیە ناحیە، یان قەزا قەزا، یان لەسەر ئاستی پارێزگا بەگشتی) دەكرێ؟ ئەم پرسیارەی من لە سۆنگەی ئەوەیە كە وەكو گوتم بێ لە كەركووك، بەناو ناوی ناوچەكانی دیكە لە ماددەی 140دا نەهاتووە، چونكە كە كورد باس لە پارێزگای كەركووك دەكا، وەكو پارێزگا باسی دەكات، لەگەڵ ئەوەشدا وەكو گوتم میكانیزمەكە دەبێ بە قانوون رێكبخرێ؟
لێرەدا رەنگە یەكێك بپرسێت، ئایا حكوومەتی هەرێمی كوردستان بۆی هەیە لەبارەی شنگالەوە تاكلایەنە بڕیار بدات؟ تا ئێستە هەرێمی كوردستان بەشێكە لە عێراق و نوێنەرانی گەلی كوردستان لە دامودەزگا دەستوورییەكانی عێراقدا بەشدارن و بۆ چارەكردنی كێشەكانی نێوان بەغداو هەولێریش، هەموو لایەك دەستوور بە مەرجەع دەزانن، كەواتە بە گوێرەی ماددە 53ی قانوونی ئیدارەی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناخی گواستنەوە كە بووەتە بەشێك لە دەستووری عێراق تا ماددەی 140 دێتە جێبەجێكردن، قەڵەمڕەوی هەرێمی كوردستان تەنیا ئەو ناوچانە دەگرێتەوە كە تا 19/3/2003 لەبندەستی هەرێمدا بوون. ئەوە بەم مانایە نییە كە هەرێمی كوردستان هیچ مافێكی بەسەر ناوچە كێشەلەسەرەكان نەبێ، بەڵام وەك چۆن رەفتاری تاكلایەنەی حكوومەتی ئیتیحادی پەسند نییە، بۆیە ئەگەر پەرلەمان، یان حكوومەتی هەرێمی كوردستان بڕیارێكی پێشوەختەی لەبارەی شنگالەوە بدا، بێ رازیبوونی حكوومەتی ئیتیحادی، یان پارێزگای نەینەوا، بێگومان كێشەو بێشە لەنێوان هەردوو لا یان هەر سێ لادا پەیدا دەبێت. گریمان ویسترا كێشەكە بەشێوەیەكی قانوونی چارەسەر بكرێ، نەك شێوازێكی دی، ئەوا دەبێ كێشەكە بە گوێرەی بڕگە 3 و 4ی ماددە 93ی دەستوور بخرێتە بەردەم دادگەی باڵای فیدراڵی و بڕیاری ئەم دادگەیەش بۆ هەمووان كۆتایی و بنبڕەو هزر ناكەم لە هەلومەرجی هەنووكەییدا بە قازانجی كورد بڕیار بدەن.
بەڵام بە مەزەندەی من، لە یەك باردا، هەرێمی كوردستان دەتوانێ تاكلایەنە بڕیار بدات، ئەگەر حكوومەتەكەی عەبادی لەو ماوەیەی كە رێككەوتنی لەسەر كراوە ئەو ناوچانەی كە داعشیان لێ دەركراوەو كورد داوایان دەكاتەوە، ماددەكە جێبەجێ نەكات، ئەوا كورد ئەو پاساوەی بەدەستەوە دەبێ كە یەكتەرەفە هەنگاو بهاوێژێ. لێرەشدا، بمانەوێ و نەمانەوێ، تەرازووی هێز و هەڵوێستی وڵاتانی ناوچەكەو كۆمەڵی نێودەوڵەتی، بەتایبەتی ئەمریكا، دیفاكتۆ دەسەپێنن.
لە هەر بارێكدا، دەبێ رای خەڵك، بە رای خەڵكی شنگالیشەوە، بە بنەما وەربگیرێ كە داخوا چیان دەوێ.. بە رای من، بۆ ئێزدییەكانی شنگال، وا باشترە لە تەك هەرێمی كوردستاندا بن، تا لەگەڵ خوشك و براكانی دیكەیان لە ئێزیدخانێ (شێخان و باعەدرێ و...) یەكبگرنەوە، نەك لێك داببڕێن و ببنە ئاردی ناو دڕك. بۆ ئەمەش هەقە حكوومەتی هەرێمی كوردستان بەپێی توانا و بەپێی پلان، بۆ سازدانەوەی شنگال لە هەموو بوارێكدا كار بكات و بەشداریپێكردنی خەڵكی ناوچەكەش لە هەڵسوڕاندن و بەڕێوەبردنی ناوچەكەیاندا بەهەند وەربگرێ، چونكە مەرجی سەرەكیی سەركەوتنی هەر پلان و نەخشەیەكی حكوومەت دەبێ. هەندەی من ئاگام لێ، بەلانی كەمەوە لەو چوار ساڵەی كە ئەندامی پەرلەمانی كوردستان بووم (2009- 2013) ساڵانە لە بودجەی هەرێمی كوردستاندا، بڕێك پارە بۆ ناوچە كێشەلەسەرەكان دادەنرا و ئەركی چاوەدێری و سەرپەرشتیش خرابووە ئەستۆی دەستەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم و لەمبارەشەوە كەموزۆر ساڵانە شتێك بۆ شنگال كراوە، نەك هیچ نەكرابێت، لێ ئەو رەوشەی بەسەر ئەو دەڤەرەدا هاتووە، پێویست بە مامەڵەی تایبەت دەكا و لەمڕووەشەوە، دەكرێ سوود لە NGOیە نێودەوڵەتییەكان و باروبوو و هاوكاریی وڵاتان بۆ نیشتەجێكردنەوەی ئاوارەكان و بارهێنانەوەیان وەربگیرێ...كەواتە ئەگەری دروستدوای رزگاركردن، سازدانەوەی شنگالە....