ساڵی 2003 بە ئابڕووچوونی گەندەڵی لە توركیا كۆتایی هات. چەند وەزیرێكی كابینەكە، و كوڕەكانیان و هەندێ بەرپرسی دیكە تۆمەتباركران بە وەرگرتنی بەرتیل و بردنی داهاتی گشتی بەشێوەیەكی ناڕەوا، ئەو بەڵگانەی لەلایەن پۆلیس و داواكارەوە كۆكرانەوە، بەڵگەگەلێكی قەناعەت پێهێنەر بوون.
لە كاتێكدا دادگاییەكە بەڕێوە دەچوو، حكومەتەكەی ئاك پارتی هەڵمەتێكی پەیوەندییە گشتییەكانی خستەگەڕ بۆ چاككردنەوەی ئەو زیانانەی لێیكەوتبوو. لە هەر كاتێكی دیكە زیاتر خودی سەرۆك وەزیران، ڕەجەب تەیب ئەردۆغان خۆی زنجیرەیەك لە كۆبوونەوەی گشتی ئەنجامدا و كەناڵەكان تی ڤی بەكارهێنا بۆ پێچەوانەكردنەوەی ئەو هەستە سلبییەی لای ڕای گشتی دروست بووە لە وەرزی هەڵبژاردنەكاندا، كە بەشێوەیەكی مەترسیدار زیان بە سەركەوتنی لە هەڵبژاردنەكاندا دەگەیەنێت.
دوایین هەوڵەكانی كۆبوونەوەیەك بوو كە لە 4 ی كانونی دووەمدا لەگەڵ ژمارەیەك لە ڕۆژنامەنووس و ستوننووسدا ئەنجامیدا و كۆبونەوەكەش لە باخچەی پشتەوەی كۆشكێكی شاهانەی عوسمانی بە ناوی (دۆڵمە باهچە)وە سازكرا. ئامادەبوونیان بۆ ئەوەبوو بە ڕەسمی دوایین ڕوداوەكانیان پێ ڕابگەیەنێت، بۆ ئەوەی بتوانن كاریگەر بن بەسەر ڕای گشتییەوە پێش هاتنی ئەو زنجیرە هەڵبژاردنانەی بڕیارە ئەنجام بدرێن.
گومانی تێدا نییە ئەو زیانەی بە وێنەی ئاك پارتی حكومڕان گەیشتووە بەهۆی تۆمەتەكانی گەندەڵی و بەرتیلەوە سەرۆك وەزیران و حكومەتەكەی بێزاركردووە. دەركردنی ژمارەیەكی زۆر بەرپرسانی پۆلیس كە تۆمەتبارن بە كۆكردنەوەی بەڵگەكانی تاوان و ئەو داواكارە گشتیانەی داوایان لە دژی وەزیرەكانی حكومەتەكە و كوڕەكانیان و قائیمقامەكان بەرزكردەوە، ئەو تێڕوانینەی دروستكردووە كە حكومەت هەوڵی پەردەپۆشكردنی ئابڕووچوونەكەی دا. چەندین پرسیار هەبوون بۆ ئەوەی وەڵام بدرێنەوە و چەندین گومان هەبوون بۆ ئەوەی بوروژێنرێن. سەرۆك وەزیران كاراترین تاكتیكی بەرگریكردنی هەڵبژارد: هێرشی پێچەوانە.
ئەو بە دەگمەن باسی لە تۆمەتەكانی گەندەڵی كرد و ڕایگەیاند كە پێویستە ئەم پرسە بۆ دەسەڵاتی دادوەری جێ بهێڵرێت (ئەگەرچی ڕەخنەی سەرسەختانەی لەم دەزگایە گرت بەوەی لەلایەن تاقمێكەوە دەستی بەسەردا گیراوە كە نیازی خراپیان هەیە) تاوەكو بە دواداچوونی بۆ بكات. كڕۆكی مشتومڕەكەی ئەوەیە، كە ئەم گەندەڵییە پاساوێكی پیلانگێرانەیە بۆ ڕووخاندنی حكومەتەكەی و بۆ پووچەڵكردنەوەی هەوڵەكانی هەڵكشانی توركیایە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی. ئەمە پیلانێك بوو كە بە باشی ڕێكخرابوو و تەوقیتێكی باشیشی بۆ هەڵبژێردرابوو لەلایەن ئەكتەرە نێودەوڵەتییەكانەوە و ئەوانەی لە ناوخۆوە دەستیان تێكەڵكردووە لەگەڵیاندا.
هەمان تاكتیك لەگەڵ هەمان خیتاب دوای ناڕەزاییەكەی جیزە پارك بەكارهێنرا، ئەو ناڕەزایەتیانەی هاوینی ڕابردوو روویاندا و خەڵكەكەش باوەڕی بە پاساوەكانی حكومەت هێنا. ئەو پاساوەی لەلایەن سەرۆك وەزیرانەوە بەكارهێنرا سێ دەماری هەستیاری ورووژاند كە هەمیشە سەركەوتوو دەبن:
1. هەمیشە وڵاتەكەمان رووبەڕووی مەترسی هاتنەناوەو و خراپەكاری هێزە دەرەكییەكان بووەتەوە. پیلانگێڕیە شەڕانیەكان دەخرێنەگەڕ بۆ لەباربردنی هەوڵەكانی هێنانەدی بەرەوپێشچوون و خۆشگوزەرانی.
2. پێویستە یەكگرتوو بین و جیاوازیەكانمان بخەینەلاوە كاتێك رووبەڕووی ئەم كارەساتە نەتەوەییانە دەبینەوە، ئەگەر لەسەر ئاستی نەتەوەیی تەبا بین ئەوا دەتوانین بەسەر پیلانە دەرەكییەكاندا زاڵبین.
3. دەبێت شەڕێكی نوێ بە ناوی «شەڕی ڕزگاری» بەرپابكەین لە دژی هێرشێكی جیهانی لەم شێوەیە كە دەكرێتە سەر وجودی ئێمە. ( شەڕی ڕزگاری/سەربەخۆیی لە 1919-1922 بۆتە مەرجەعی هاوبەش و مایەی شانازی بۆ سەرجەم هاووڵاتیانی توركیا كە رەمزە بۆ كاری هاوبەش و تەبایی و قوربانیدان.)
گومانی تێدا نییە ئەم پاساوانە كە پێشتر تاقیكراونەتەوە بۆ ئەوە بوون قەناعەت بە هاووڵاتیان بهێنن، ئەو هاووڵاتیانەی خوازیاری پشێوی، و داتەپینی ئابووری و لەدەستدانی دەستكەوتەكانی دەیەی ڕابردوو نین كە لە سایەی ئاك پارتی حكومڕاندا بەدەست هاتوون.
سەرۆك وەزیران ئەردۆغان باس لەوە دەكات حكومەتەكەی داهاتی نەتەوەیی چوارهێندە كرد لە ماوەی 11 ساڵی سەركردایەتی ئەودا. كەواتە ئەگەر گەندەڵی هەبێت ئەوا بەو ڕێژەیە نییە، چونكە ئەمە زیادەڕەوی تێداكراوە. بەڵام سەركەوتنەكانی وڵاتەكە ڕكابەر و دوژمنەكانی توركیای بێزاركردووە كە هەوڵی كەمكردنەوەی هێز و دەستڕۆیشتویی هەڵكشاوی توركیایان خستەگەڕ.
پیلانە شەڕانگێزیەكە سروشتێكی نێودەوڵەتی هەیە و لەلایەن شەریكە ناوخۆییەكانیانەوە پشتیوانی لێدەكرێت، ئەوانەی «بونیادێكی هاوتەریب» بە هیراركیەتی دەوڵەتیان دروستكردووە. لەگەڵ ئەوەشدا، دڵسۆزی ئەوان بۆ دەوڵەت نەبوو بەڵكو بۆ ڕێكخراوەكەیان بوو و خاوەنی هیراركیەتی خۆیان بوون. ئەم ڕێكخراوە سێبەرە وەك تاقمێك چەتە وان كە دەستیان بەسەر ئیرادەی نەتەوەدا گرتووە و لە ڕێی دەزگاكانی جێبەجێكردنی یاسا و دام و دەزگا دادوەریەكانەوە دەسەڵاتیان بەدەستهێناوە. كە دەبێت بە بێ هیچ سازش و سەودا و مامەڵەیەك هەردوولایان پاكتاو بكرێن. دەسەڵات دابەش ناكرێت و پێویستە «تاقمە چەتە»كە ئاشكرا بكرێن و ڕیشەكێش بكرێن.
بە گوێرەی لێدوانێكی گشتی ڕاوێژكارە باڵاكەی -دەربارەی زیانێكی دیكەی ئەم تاقمە چەتەیە- جەخت لەسەر ئەوە كرایەوە كە «سوپای نیشتیمانی بۆتە ئامانجی پلانگێڕیەكە». لێدوانەكە لەگەڵ لێدوانەكەی سەرۆك وەزیراندا هات كە دووبارە دادگاییكردنەوەی ئەفسەران و لایەنەكانی دیكە كە هەوڵی كودەتایان داوە، بەڕێوەیە.
پەیامەكە بە دەنگێكی بەرز و بە ڕوونی ڕاگەیەنرا. لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت چەند پرسیارێكی وەڵام بدرێنەوە:
1. ئایا ئەم تاقمە چەتەیە لە كوێوە هاتوون، كە توانیویانە لە هەستیارترین دامەزراوەكانی توركیادا ڕۆبچن؟ ئایا ئەمە بەشێك بوو لە هاوپەیمانێتیەكی بەربڵاوتر كە بوونە هۆی ئەوەی ئاك پارتی بگەیەننە دەسەڵات؟ ئەگەر وایە ئایا چ شتێك بووە هۆی ئەوەی شەرعیەت لەدەست بدات؟ بە كورتی ئایا سروشتی ئەم ناكۆكییە بەردەوامە چییە؟
2. حكومەتەكەی ئاك پارتی سەركەوتو بوو لە كۆتایی هێنان بە دەستڕۆیشتوویی سەربازی بەسەر سیستمە سیاسیەكەدا. كەیسە یەكلاكەرەوەكانی دادگا دژی فەرمانبەرە سەربازیەكان، ئەوانەی تۆمەتباركران بە ڕێكخستنی زنجیرەیەك كودەتا دژی حكومەت و پەرلەمان، بوونە هۆی وروژاندنی دژومنایەتیی هێزە چەكدارەكان. لەگەڵ دەركەوتنی ڕكابەر/دوژمنی نوێدا، ئایا حكومەت هەوڵی بەدەستهێنانەوەی دوژمنە كۆنەكەی دەداتەوە لە كاتێكدا كە پێی وایە هەڕەشەیەكی وجودی لەسەرە و سەرچاوەكەشی «دوژمنە نوێ» یەكەیە. حاڵی حازر پێنج پەرلەمانتارە كوردەكە و بە هەزاران چالاكوانی سیاسی كە لە زینداندان سوود لەم دەرفەتی دووبارە دادگاییكردنەوەیە وەردەگرن.
ئەم هەنگاوە ئەو پرسیارە دەورووژێنێت كە ئایا حكومەت بنكەی هەڵبژاردنی خۆی لە ڕێی هاوپەیمانێتی نوێ و چڕكردنەوەی دەسەڵاتەكان لە دژی دوژمنی نوێ بەرفراوانتر دەكات. ئەگەر وایە، یاساكان و نۆرمە یاساییەكان بوونە هۆی ئەوەی ئەو خەڵكانە بۆ چەندین ساڵ بخرێنە زیندانەوە، كە ئەمەش ناكۆكە لەگەڵ سەروەریی یاسا و رێوشوێنە یاساییەكاندا. بۆچی ئەم نۆرم و یاسایانە تا ئێستا بە دەستكاری نەكراوی ماونەتەوە كە بوونەتە هۆی ئەوەی چەندین كەس دووچاری ئێش و ئازار ببنەوە و وێنەی توركیا لەكەدار بكەن؟
وەڵامەكان هەرچییەك بن، ئەوا ئەم قەیرانە دەرفەتێكی بەهادارە بۆ ڕیفۆرمكردنی سیستمە ئیداری و یاساییە بەسەرچوو و خۆسەپێنەكە. ئومێدەوارم دەرفەتەكە لەدەست نەدرێت.
* ئوستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی فاتح لە توركیا و پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر دۆزی كورد و یەكێكە لەنووسەرە دیارەكانی توركیا