مێژوو و رۆڵی راگه‌یاندنی كوردستان(کورت و شۆڕشگێڕ) 1
سه‌رۆ قادر
پەیدابوونی سەتەلایت لە كوردستان لە ساڵی 1996 لە مێژووی ڕۆژنامەنووسی ،تەلەفزیۆنی مێد تی ڤی بوو. ئێمە دەوری تەلەفزیۆنی مێد تی ڤی لە دەرەوەی سیاسەت باس دەكەین، بەڵام ئەو تەلەفزیۆنە لە بارودۆخی ئەو كاتدا ئەگەر سیاسەتی پەكەكەی لێبێنینە دەره‌وه، دەوری تەلەفزیۆنەكە لەسەر پێكناساندنی میللەتی كورد لە چوار پارچەدا، لە تێكەڵاوكردنی زمان لەسەر پانتایی گەلی كورد لە هەموو دنیادا نەك هەر لە چوار پارچەی كوردستان، بەهانا گەیشتنی كوردستان له بواری زمان و كولتوور و خۆناسینی گەلی كورد لە كوردستانی توركیا و سوریا، دەورێكی زۆری هەبوو. دوای ئەو تەلەفزیۆنی كوردستان هات. ئه‌ویش له شوێن و بارودۆخی خۆی رۆلی ته‌له‌فزیۆنی یه‌كه‌مین ده‌وڵه‌تی كوردستانی دیت و ده‌یبه‌سته‌وه به هه‌موو كوردستان.
بەم دوو تەلەفزیۆنە دەگوترێ میللەتێك لە ئاسمان. میللەتێك لەسەر ئەرز بەهیچ شێوەیەك مەجالی ژیانی نەبوو، بەڵام تەكنۆلۆژیای ڕاگەیاندن دەرفەتی پێدا خۆی چ وەك كه‌لتوور، پێكهاتە ، جوگرافیا ، مێژوو ، شەڕ و ناكۆكییەكانی لە فەزاوە بە هەموو دنیا بگەیەنێت. چۆن لە ساڵی 1991 تەدەخولی ئینسانی بووە پێشینەیەك كە دنیا بەهانای میللەتان و پێكهاتەكانی هەڕەشەلێکراوەکان بگات، مه‌رگه‌ساتی ئێمە بوو بە پێشینەیەكی قانونی نێوده‌وڵه‌تی و دوای ئەوە لەسەر ئاستی دیكەش دووبارە بووەوە. ئێمە پێش كۆسۆڤۆ دوو لەو میللەتانەین كە ئەگەر میدیا نەبایە كارەساتەكە بە جیهان نەدەگەیشت. ئەگەر تەلەفزیۆنی سەتەلایت نەبایە، نەماندەزانی كورد لە پارچەكانی دیكە چۆن دەژین، جلوبەرگیان و زمانیان و كاریان چۆنە.
فەرقی بەینی تەلەفزیۆنی محەلی و تەلەفزیۆنی سەتەلایت چییە؟ تەلەفزیۆن و ڕادیۆی محەلی لەگەڵ ڕۆژنامە، سەرباری ئەو گرنگیە مێژووییەی لە پێگەیاندنی ئینساندا لە پێگەیاندنی میللەتێك و پێشكەوتنی دیموكراسی و لە پێشكەوتنی هەموو بوارەكانی مەعریفەی ئینسانیدا هەیبوو، بەڵام محەلی بوونی ڕادیۆ و ڕۆژنامە و تەلەفزیۆن بوو بە ئامرازێكی كوشنده بەدەست ئەو ئایدیۆلۆژیانەی كۆمەڵگایان حەسارە دەدا ئینجا ملیان لەبەر گۆڕانكاری تۆبزی دەنا، پاشان ملیان لەبەر قه‌ڵاچۆ كردن دەنا. مێژووی رادیۆ و تەلەفزیۆن و ڕۆژنامەی محەلی لە برەودانی ئایدیۆلۆژیا لە سەرەتای سه‌ده‌ی بیستەم و كاریگەری ڕاگەیاندنی لۆكاڵ (له ناو وڵاتێك) كە به سەدەی گڕسەندن و پەرەپێدانی ئایدیۆلۆژیاكان ناسراوه، بە شێوەیەكی خەشن بەتایبەتی لە ئەوروپا دەستیپێكرد. لە مونافەسەی نێوان ئەو ئایدیۆلۆژیایانەی لە بەرەی سەرمایەداری حیساب دەكران وەك فاشیزم، نازیزم و ئەپارتایت و شێوەكانی دیكەی نەژاد پەرستی كە بەشێوەی محەلی لە ئەفەریقا و زۆر وڵاتی دیكەدا هەبوون، لەسەر مستەوای دنیاش رەنگی ڕەش و سپی و باڵاتردانانی ئەوروپایی، سەرەنجام ئەو شەڕە گەورانەی لە سەدەی ڕابردوو ڕوویاندا كە لە مێژوودا بە شەڕی یەكەم و دووەمی جیهانی ناسراون، ئامانجیان به‌جیهانیكردنی ئەو ڕژێمە دیكتاتۆرانە بوو كە پێكهاته‌ی هەندێك لە میللەتانیان ده‌گۆڕی. ئەوانە هەمووی چەكی سەرەكیان پێش سوپا و ئەمن، ڕاگەیاندنی محەلی بوو. چونكە ڕاگەیاندنی محەلی وەك لە تەجرەبەی عێراقیشدا هەمانە، دەبێتە زمانحاڵی دیكتاتۆری و گەورەكردنی دیكتاتۆر و بوق و بڵندگۆ بۆ گۆڕینی ڕاستییەكان. یەك یان دووكەناڵ ته‌نزیم ده‌كه‌ن و بەرنامەكانی دیاری ده‌كرێ تاكو كۆمەڵگا ناچار دەبێت هەر ئەوە تەماشا بكات كه رژێم بڵاوی ده‌كاته‌وه. ئەو دەورەی ڕاگەیاندن لە زەمانی فاشیزمدا بینیویەتی، دوای سوپا و ئەمنی ئەڵمانی، لە برەودان بە فكری فاشیستی چ كاریگەریەكی گەورەی هەبوو.
كەواتە ڕاگەیاندنی ناو وڵاتێك تەنیا لە خزمەتی بووژانەوەدا نییە، به‌ڵكو ده‌بێته هۆی بووژانەوەی ئایدیۆلۆژیاكان و پێكهەڵپڕژانی كۆمەڵگاكان. لەوێدا ڕاگەیاندن دەكەوێتە خزمەتی ده‌سه‌ڵاتی توندڕەو.
سەتەلایت بە هیچ شێوەیەك لە خزمەتی دیكتاتۆریدا نییە، چونكە هەرچی لە چوارچێوەی وڵاتێك ڕوودەدات ده‌یگوازێته‌وه جیهان و ناكرێ حدودی بۆ دابنرێت. وا دەكا سەرنجی دنیا زۆر بەئاسانی بكەوێتە سەر وڵات.
ئەگەر تەلەفزیۆنی سەتەلایت زەرورەت بێت بۆ پێشخستنی دیموكراسی، ئەوا لە دیموكراسیدا سەتەلایت و ئینتەرنێت كاریگەری زۆریان هەیە لە پشتیوانی كردنی پێكهاتەكانی ناو كۆمەڵگا. لەم رۆژگاره‌دا دەوری ئینتەرنێت و تەلەفزیۆن لە پشتیوانیكردنی ئافرەتان لە سەرانسەری جیهان دیارە، هەروەها لە كۆمەڵگای خۆشماندا دەیبینین. ئینتەرنێت توانایی تاک لە ژیاندا زیاد دەكات، قودرەتی ئەوەی پێدەدات كە دەنگی خۆی بە هەموو دنیا بگەیەنێ. كاتێك دەنگ بەرزبۆوە هاوكاری دەنگەكان شتێكی ئاسانە. بە شۆڕشی بەهاری عەرەبی دەڵێن شۆڕشی فەیسبووك. خەڵك یەكتری نەدەناسی، بەڵام لە پەیامەوە خەڵك یەكتری دەدیت و لە وڵاتێكی گەورەی وەكو میسر و وڵاتێكی كاریگەری وەك تونس و ئێستاش لە سوریا دەیبینین، ئەو پرۆسەیە بەردەوام دەبێت.
داهاتنی تەلەفزیۆن وەك ڕۆژنامە و رادیۆ نییە، موڵكی گشتییە و دەبێ بە قانوون مافی كۆمه‌ڵ دابین بكرێت. لە وڵاتی ئێمە حەقەكە وا لێكدەدەنەوە دەبێت دەمی سەتەلایت و ئینتەرنێت بگیرێ و لە قودرەتی كەمبكرێتەوە، دەبێ و دەبێ و یەك دنیا دەبێی بێتام كە هیچی ڕاست نییە. ئەوە ڕوانگای خۆپارێزیی و تەمبەڵییە لە پێشكەوتنی كۆمەڵایەتی و مسابەقە كردن بۆ چه‌سپاندن و گەشەپێدانی دیموكراسی، ئەگینا ئەو زەمانە تێپەڕیوە كە ڕەئیەكی بەتەنێ كۆمەڵگایەك چەواشە بكات. وەختێك دەنگێك بە تەنێ كۆمەڵگا تەشویهـ دەكات و وڵات بە سەهو دەبات كە بە تەنیا ئەو ڕەنگە و ئەو دەنگە ببیندرێ و ببیسترێ و مەجالی دیالۆگ نەبێت و ته‌نیا یەك تەرەف قسە بكات. له‌م حاڵه‌ته‌دا دەچێته ناو شێوازی په‌روه‌رده‌یی و مێشك ده‌شواته‌وه و دەبێته داپڵۆسین و چاوسووركردنه‌وه. ئەمانە تەلەفزیۆنی محەلی ناوخۆیی دەیكەن، ڕادیۆ و ڕۆژنامە پێشی ئینتەرنێت دەیانكرد.
لە زەمانی سەتەلایتدا و لەوكاتەی كە توانایی ئینتەرنێت لە دەستی ئێمەدایه و ته‌كنیكی ڕاگەیاندن كە داخلی هەموو بوارەكانی ژیان بووە، واده‌كات دەنگێكی بەتەنێ هەرچەند بێهێزیش بێت ،دەكرێ تا بێ كۆتایی دەنگی معارز و تەواوكەر و تەفسیركاری هەبێت، سەرەنجام بە شێوەیەكی ئۆتۆماتیكی دەبێتە دیالۆگێكی فراوان و مونەزەم لەناو كۆمەڵگا. ئەگەر ڕەئیەك باش و بەردەوام بێت، ئه‌و مەركه‌زانه درووست دەبن کە ئیستقتابی هێز دەكەن، بەبێ ئەوەی هیچ پێكدادانێكی كۆمەڵایەتی لەنێو وڵات ڕووبدات.
مێژووی ڕاگەیاندن لە كوردستان بەقەدەر مێژووی دەوڵەت و سیاسەت لە كوردستان گچكەیە و دەكرێ هەموومان لەبەرمان بێت. ئەوە قەدەری میللەتی ئێمە بووە، ئێمە میللەتێكین مێژوویەكی ئاڵۆزمان نییە، مێژوویەكی كورت و سادەمان هەیە. مێژوویەكی كورتی سادەی پێكهاتەیەكی نەتەوەییە كە بەشداری کردنی لە ناوچە جوگرافیەكەی خۆیدا زۆر سادە بووە. ئێمە بۆ ئەوەی تەعویزی نەقسی خۆمان بكەین دەڵێین؛ هەمیشە ژێردەست بووین! ئەرێ خێر بوو ئەو هەموو جیهانه سەردەست بوو، هەر ئێمە بە ژێردەستی ماینەوە؟ پێموایە وانییە، ئەمە زۆر راست بێت. راستییەكی مێژووییە: هەندێك لە پێكهاتەكانی قەومی و ئیتنیكی بە هۆكاری جیا جیا لە فەترەیەكی مێژوویی دوورودرێژدا چالاك نەبوون، دەنا مەعقول نییە، مەغۆل بەو گچكەیەیان بتوانن ئەو گۆڕانكارییە گەورەیە لە ناوچەكەدا بكەن، بەڵام كورد بەو هەموو پان و بەرینییە، هەمیشە هەر بندەست بووبێت!!
لەگەڵ دەستگرتنی كۆڵۆنیالیزم بەسەر ناوچەی فراوانی ئەفریقیا و ئاسیا و تەنگ پێهەڵچنینی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، فكری ناسیۆنالیستی هاتە كوردستان و كورد بیری لەوە كردەوە پێكهاتەیەكی جیاواز بێت. پێش ئەوە خۆمان دەزانین چەند میرنشینێكمان هەبووه كە چەندی لە مێژوو بەرەوپاشەوە بچین سادە و سادەتر دەبنەوە، چەندی بەرەو سەرێ بێینەوە بەقووەت و بەهێزتر دەبن. هەربۆیە مێژووی ئێمە ئەگەر زۆر خاتری خۆمان بگرین، لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەمەوە دەستپێدەکات.ئەویش مێژووی بزووتنەوەی رزگاریخوازی کوردستانە.
لە ساڵی 1898 ڕۆشنبیرێكی چالاك و دووربینی بنەماڵەی بەدرخان لە قاهیرە، دەستیدایە یەكەمین كاری ڕاگەیاندن. ئەو پیاوە سمێڵ زلە چاوگەشە كە لە مێژووی ئێمەدا دەمێنێتەوە (میقداد بەدرخان) ڕۆژنامەی كوردستانی دەركرد. ڕۆژنامەكە پێموابێت یەك ژمارەی دیار نییە ئەوەی دیكەی دیارە - هەموو کەسێک دەتوانێ هەمووی بخوێننەوە- دەبینن لەوێدا تەنیا ئەلف و بێی نەتەوایەتیی فێری میللەتێك دەكات.
ئەگەر سایكۆلۆجیای میقداد بەدرخان لە نووسینەكانیدا بخوێنینەوە وەكو پیاوێكی خوێندەوار وایە كە لە دەرەوە هاتۆتەوە بە میللەتێكی نوستوو دەڵێ: ئەتۆش دەكرێ هەبی! ئینجا چۆن هەبی و دەبێ فێری بیت. هەموو چیرۆكەكە لەو چوارچێوە دەرناچێ. بۆیە سەرەتای مێژووی ڕۆژنامەنووسی لە كوردستاندا تێكەڵە بە بزووتنەوەی شۆڕشگێڕی لەپێناوی دروستکردن و ڕزگارکردنی نیشتمان.
دووەمین قوناغ، پاشی هاتنی ئینگلیزە بۆ عێراق و كوردستان ، ڕۆژنامەی (تێگەیشتنی ڕاستی) كە لە سلێمانی و هەندێكی لە بەغدا دەردەچوو. زۆر جار موناقەشە دەكرێ لە بۆچی شێوەزاری سلێمانی بوو بە لەهجەی سیاسەت و ڕۆژنامەنووسی لە قۆناغی دووەمدا؟ ئەگەر بە رێكه‌وت، ئینگلیز لە دهۆكەوە داخلی كوردستان بووبا، كرمانجی دەكردە زمانی ڕەسمی كوردی. كەواتە ئەوە زیندوویەتی ڕۆشنبیریی و ڕۆژنامەوانی ناو كولتووری ئێمە نییە كە بڕیاریدا كام زار و چۆن بنووسرێ. نابێ لەبیریشمان بچێت كە تەداخولی دەرەوە لە فه‌رهه‌نگی میللەتاندا هەمیشە كاریگەربووە، بەتایبەتی لەسەر ئەو میللەتانەی كە خۆیان بیر لە گەشەپێدانی خۆیان ناكەنەوە.
دیاردەی حیزب بە مانای ریكخستنی سیاسی لە كوردستان دەستیپێكرد. لە بەغدا و سلێمانی ، دواجار لە هەولێر كه‌سایه‌تی و ناوەندی ڕۆشنبیرییانه درووست بوون. مێژووی بزووتنەوەی سیاسی لەبەرچاوی هەمووان دیارە، ژمارەیەكی زۆر بڵاوكراوه‌ی دەوری و نهێنی دەردەچوون كە هەموویان لە مێژووی ڕۆژنامەنووسیدا گرنگی خۆیان هەیە. لە ڕاستیدا ئەم زەمانە خەڵك زیاتر دەیانخوێنێتەوە تا لە زەمانی خۆیان، چونكە ڕۆژنامەی نهێنی، بەتایبەتی لە پێش پەنجاكاندا، دەستاو دەست دەگەڕا، چونكه قودرەتی چاپ بەو فراوانیەی ئێستا نەبوو، بەڵام لە ئەهەمیەتیان كەم نابێتەوە.
