(( ئەگەر سوریا بڕوخێت، ڕوسیا بە لاوازی دەمێنێتەوە و هاوپەیمانێكی نامێنێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بە شێوەیەكی ڕوو لە زیاد ئەمەریكا و چین وەك ڕكابەر لە یەكتر ئەڕوانن، ئەمەریكاش بیر لە « ئیحتیواكردن»ی چین دەكاتەوە هەروەك ئەوەی لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەتدا كردی، بەڵام چین خەونی جیهانی بەرزەفڕی نییە بە چەشنی ئەوەی یەكێتی سۆڤیەت هەیبوو))


هەڵكشانی ئیسلامی سوننە لە تونس، لیبیا، میسر، ڕەنگە یەمەنیش و ئەگەری ئەوە هەیە وڵاتانی دیكەش بگرێتەوە نابێتە هۆی ئەوەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لەگەڵ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا مایەی ناكۆكییەكی زیاتر بن. هۆكارە سەرەكییەكە ئەوەیە پاڵنەری ئەم یاخیبوونانە توڕەبوون بوون لە گەندەڵی و ئەدای خراپ و سەركوتكاری ڕژێمە كۆنەكان، واتە پاڵنەرەكە ئاین نەبوو. ئەم ڕژێمە نوێیانە تێیدا ئیسلامیەكان باڵادەستن، ئەویش نەك لەبەرئەوەی گۆڕانكاری گەورە لە تێڕوانین و دیدی خەڵكدا ڕوویداوە لە بارەی ئاینەوە، بەڵكو لەبەر ئەوەی ڕژێمە كۆنەكان ڕێگربوون لە سازدان و خۆڕێكخستنێكی سیاسی ئاسایی، واتە مزگەوتەكان بوونە تاكە شوێنێك كە ڕێكخستن و سازدانی سیاسی تێیاندا مومكین بێت. كڵێسای كاسۆلیكی هەمان ڕۆڵی بینی لە ئەوروپای ڕۆژهەڵاتدا. ساڵی پێش شۆڕشەكانی 1989 كڵێساكان پڕبوون و جمەیان دەهات، بەڵام دواتر دەركەوت كە پۆڵەندی، هەنگاری و ئەوروپیە ڕۆژهەڵاتیەكانی دیكە نەبوونی كەسانێكی پتر ئاینی بە بەراورد بە ڕابردوو نفوزی كڵێساكەش ئاوابوو.
هەروەها ڕژێمە نوێیەكان پتر دوژمنی ئەمەریكا یاخود ئەوروپای ڕۆژئاوا نابن، لەبەر ئەوەی هێزە دەرەكییەكان هەوڵی شكستپێهێنان و بەرپێگرتنی ئەم شۆڕشانەیان نەدەدا و نابێت كەس ئەوەی لە یادبچێت كە ئەوان لە لیبیادا هاوكاربوون. میسر هەڵوێستێكی توندتری دەبێت لە ئاست ئیسرائیلدا، نەك لەبەر پێكهاتەی ڕژێمی نوێی میسر، بەڵكو لەبەر ئەوەی هەرگیز ڕای گشتی میسر پشتیوانی سیاسەتی ڕژێمی پێشوویان نەدەكرد بەبوونی پەیوەندی ئاسایی لەگەڵ دەوڵەتی جولەكەدا. هەروەها ڕژێمە نوێیەكان مامەڵەیەكی خراپتر لەگەڵ كەمینەكاندا ناكەن، بە تایبەتی لەگەڵ قیبتیەكانی میسردا. لە كاتی شۆڕشەكە و لە دوای شۆڕشەكەش ئاسان بوو بەو شێوەیە باس لە كەمینەكان بكرێت كە بە ڕاستی بەشێك نین لە نەتەوەكە، یاخود خراپتر باس لەوە بكرێت كە هاوكاری ڕژێمە كۆنەكە بوون. ئەو ڕاستیەی ڕژێمە كۆنەكە مامەڵەیەكی باشی لەگەڵ كەمینەكاندا نەكردووە گرنگیەكی ئەوتۆی نییە.
سوریا جیاوازە، ئایا ئۆپۆزسیۆنە شۆڕشگێڕییەكە تا چ ئەندازەیەك ڕژێمێكی ڕادیكاڵ دەبێت، ئەوا ئەمە بە ڕاستی دەوەستێتە سەر ئەوەی پێویستە چ ئاستێك لە توندوتیژی بەكار بهێنن بۆ ئەوەی دەسەڵات بە دەست بهێنن. بەلەبەرچاوگرتنی ئەوەی لە ئێستادا شەڕە ناوخۆییەكە چەند خوێناوییە، ئەوا ئەگەر شۆڕشگێڕەكان سەركەوتووبن ئەگەری ئەوە هەیە ڕژێمە نوێیەكە پتر ڕادیكاڵ بێت لە هەر ڕژێمێكی دیكەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ئێرانیشەوە. هەروەها بە پێچەوانەی شۆڕشەكانی دیكەی بەهاری عەرەبیەوە، ئەمە شۆڕشێكی نێوكۆمەڵگەیە. ئەوەی گرنگە دابەشبوونی نێوان شۆڕشگێڕانی سوننە و عەلەوییەكان- كە كۆنتڕۆڵی ڕژێمەكەیان كردووە-ئەوە نییە دابەشبوونەكە تائیفی بێت، بەڵكو ئەو دابەشبوونە بوونی هەیە، بەڵام ئێستا وەك دوژمنێكی جەماعی لە یەكتری دەڕوانن. لایەنەكان لەگەڵ یەكدا هەڵناكەن و نایانەوێت كۆمەڵگەكە چاكسازی تێدا بكرێت بۆ ئەوەی خزمەت بە هەموویان بكات، بەڵكو دوای ئەو هەموو كوشتارە، ئەوان دەیانەوێت زاڵبن بەسەر یەكتریدا یاخود یەكتری لە ناو ببەن.
ئەگەر شۆڕشگێڕەكان دەسەڵات بگرنەدەست ئەوا ئەگەری ئەوە لە ئارادا نییە كەسانێكی سەلەفی بن یاخود هاوسۆزبن لەگەڵ جیهادییە نێودەوڵەتییەكاندا-هیچ یەكێك لەمانە پشتیوانی ناكرێن لە سوریادا. ئەوەی ڕوودەدات جیاكردنەوەیەكی ڕوونی نێوان دۆست و دوژمنەكانە. مافی كەمینەی عەلەوی، هەروەها مەسیحیەكانیش (كە شۆڕشگێڕان پێیان وایە، كە هەندێ ڕاستیش هەیە لە بۆچوونەكەیاندا، ئەوان هاوپەیمانی ئەسەدن) پێشێل دەكات، ڕەنگە مامەڵەی خراپ لەگەڵ كەمینەكانی دیكەشدا بكات، لە نێویاندا كوردەكان. هۆكاری دووەم بۆ ئەوەی ڕژێمی نوێی سوریا مامەڵەیەكی خراپ لەگەڵ كەمینەی كوردەكاندا بكات ئەوەیە كە لە سەركەوتنەكەیدا خۆی بە قەرزاری توركیا بزانێت. ئەمە بەو مانایە نایەت كوردەكان بە پشتیوانیكردنی ئەسەد دەستكەوت بەدەست دەهێنن، كە ئەویش مامەڵەیەكی باشی لەگەڵدا نەكردوون. تەنانەت لەوەش گرنگتر، زۆرینەی سوننە درەنگ یان زوو دەگەنە دەسەڵات. هەر كەس و لایەنێك هاوكاری ڕژێمی كۆنی كردبێت ئەوا سەركوت دەكرێت.
ڕژێمی شۆڕشگێڕی لە سوریا دەبێتە دوژمنی عێراق و ئێران لە كاتێكدا ئەوان- عێراق و ئێران- بەو شێوەیە لە مەسەلەكە دەڕوانن، هەروەها ڕژێمێكی شۆڕشگێڕی دەبێتە دوژمنی عێراق و ئێران لە كاتێكدا، ئەم دوو وڵاتە- عێراق و ئێران بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی سورییەكان چ كردەوەیەك بەرامبەر كەمینەی عەلەوی ئەنجام دەدەن، پەیوەندییەكی خراپیان لەگەڵ هەر لایەكدا دەبێت كە پێیان وایە هاوكاری شۆڕشگێڕەكانیان كردووە- بە تایبەتی توركیا، سعودییە و قەتەر. ئەمە مەترسی هەڵگیرسانی شەڕی نێودەوڵەتی زیاد ناكات، ئێران نیازی هێرشكردنە سەر دەوڵەتە دراوسێكانی نییە، عێراقیش زۆر سەرقاڵە بە دۆخی ناوخۆوە. هەروەها مەترسی دروستبوونی میحوەرێكی هەمیشەیی نییە لە نێوان تەهران و بەغدا؟ شیعەكانی عێراق ئەوەندە متمانەیان بە خۆیانە لەسەر ئاستی كەلتوری و نەتەوەیی كە نەبنە ملكەچی سیاسەتی ئێران زیاتر لە هەر هەڕەشەیەكی ناوخۆیی یان دەرەكی كە ببێتە هۆی ئەوەی ئەمە لە ساتەوەختێكی دیاری كراودا پێویست بێت، بەڵام ئەو ڕاستیەی كە هەڕەشەكە ئەوەندە گەورە نییە بە زەروورەت نابێتە هۆی ئەوەی دەوڵەتە سوننەكان كاردانەوەی زیاد لە پێویستیان نەبێت، پەنابردنی سعودییە و توركیا بۆ دەستكردن بە بەرنامەی دروستكردنی چەكی ئەتۆمی ئەگەرێكە. هەر شتێك عێراق و ئێران لێكنزیك بكاتەوە پانتایی و بواری مانۆڕكردن بۆ كوردەكانی هەردووڵات كەم دەكاتەوە، پەیوەندی خراپی نێوان ئەم دوو وڵاتە و توركیا پانتاییەكی كراوە دەخوڵقێنێت. ئەوە ڕوون نییە كە چ كاریگەرییەكیان بەهێزتر دەبێت.
من تا ئێستا ئاماژەم بە هێزە باڵاكان نەكردووە لەبەر ئەوەی لە هەموو ئەم پرسانەدا ئەكتەرێكی كەمتر گرنگن، ڕوسیا بە لاوازی دەمێنێتەوە ئەگەر سوریا بڕوخێت ئەوا هاوپەیمانێكی نامێنێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بە شێوەیەكی ڕوو لە زیاد ئەمەریكا و چین وەك ڕكابەر لە یەكتر ئەڕوانن، ئەمەریكاش بیر لە « ئیحتیواكردن»ی چین دەكاتەوە هەروەك ئەوەی لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەتدا كردی. بەڵام چین خەونی جیهانی بەرزە فڕی نییە بە چەشنی ئەوەی یەكێتی سۆڤیەت هەیبوو، هەروەها ئەمە ناكۆكیەكی ئایدۆلۆژی نییە تاوەكو ڕكابەرییەكە توندتر بێتەوە. جگە لە ئاسیای ڕۆژهەڵات، ئەوا ئەگەری ئەوە نییە ئەمەریكا و چین بكەونە ململانێیەكی توندەوە بۆ بەدەستهێنانی دۆست و هاوپەیمان، هەروەك ئەوەی لە نێوان یەكێتی سۆڤیەت و ئەمەریكادا هەبوو. گرنگترین بەرژەوەندی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا- هەناردەكردنی ئازادی پێترۆڵە- كە ئەمە هەمان بەرژەوەندی ئەمەریكایە. لەبەر ئەوە كاتێك دەبینین هێزە گەورەكان ڕەخنە لە یەكتر دەگرن، یاخود لە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكاندا ڕێگری لە بڕیارەكانی یەكتر ئەكەن، ئەوا لەوە زیاتر ڕكابەرییەكەیان كاریگەری نابێت لەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
بەو پێیە ئەمەریكا بوارێكی بەرچاوی ئازادی كاركردنی هەیە، جگە لە ئیحتیواكردنی ئێران، ئەمەریكا نازانێت چیتری لەگەڵدا بكات. ئەگەرچی ئەمەریكا خوازیاری مانەوەی ڕژێمەكەی ئەسەد نییە، بەڵام دوو دڵە لەوەی هاوكاری زیاتری شۆڕشەكە بكات، لە بەشێكیدا لەبەر ئەوەی پێشبینی دەكرێت ئەم كارە وەك كارێكی قێزەوەن سەیر بكرێت، بەڵام زیاتر لەبەر ئەوەیە كە ئەمریكا خوازیاری ئەوە نییە لایەنگیری بكات لە ڕكابەری نێوان شیعە و سوننەدا، بەمشێوەیە عێراق زیاتر نزیك بكاتەوە لە ئێران. ئەگەر كاریگەری ناوچەی شەڕی ناوخۆیی سوریا تەواو ئاڵۆز بێت ئەوا دەكرێت ئەمەریكا ناچاربێت هەڵوێستێك بگرێتەبەر كە لە بەرژەوەندی سوننەكان بێت، بەڵام ئەو كارە ئارەزوومەندانە ناكات.


* ئوستادی پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكانە لەزانكۆی لیهای ( Lehigh)، پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر عیراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست