جل و بەرگ وێڕای ئەوەی نیشانەی شارستانییەتەو، یەكێكە لە فاكتەرە جیاكەرەوەكانی پێشكەوتنی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی لە قۆناغەكانی بەرەو پێش چووندا، لەهەمان كاتیشداو بەڵكو لە پێشتریش، ویستێكی خوای گەورە بووە كە ئادەمیزاد دەبێت پۆشتە بێت بە جل و بەرگی گونجاو لەگەڵ پلەی رێزلێنراوی مرۆڤ و جێگەی كاری مرۆڤ لەم بونەوەرەدا، جوانكاریی و تەواوكاریی و رازانەوەش لە جل و بەرگدا ویستێكی خوای گەورە بووە كە جوانیی و جوانكاریی خۆش دەوێت، ئەوەتا دەفەرموێت: [يا بني ادم قد أنزلنا عليكم لباسا يواري سوآتكم وريشا] (الاعراف/26).
(لباس) واتە جل و بەرگ و (ریش)یش واتە ئەو شتانەی كە جوانكاریی و جوانیی دەدات بە جل و بەرگی سەرەكی، لەم بارەیەوە (ابن كثیر) دەڵێت:
(فاللباس لستر العورات، والريش ما يتجمل به ظاهرا فالاول من الضروريات، والريش من الكمالات والزيادات).
لێرەوە پێش ئەوەی باس لە جل و بەرگی نەتەوەیی و جل و بەرگی كوردی بكەین، وا چاكە ئەو گومان و قسەو بۆچوونانە ڕەت بكەینەوە كە پێیان وایە ئیسلام جل و بەرگێكی دیاری كراویی بەسەر موسڵماناندا فەرز كردووە، یان جل و بەرگی تایبەت هەیە بە نێوی پۆشاكی ئیسلامیی و، یان ئیسلام هەڵوێستێكی نێگەتیڤی هەیە سەبارەت بە جل و بەرگی نەتەوەكان و، یان دەڵێن ئیسلام جل و بەرگی بیانی قەدەغە دەكات، چونكە دروست كراوی دەستی بێ باوەڕانەو، ئەمانەو چەندین قسەی تری لەم چەشنە!!

بۆ ڕەتكردنەوەی ئەم جۆرە قسانە سەرنج بۆ لای ئەم چەند خاڵەی لای خوارەوە رادەكێشین:
یەكەم: لە پێش ئیسلام و لە سەرەتای هاتنی ئیسلامیشدا، دیاردەیەكی جیهانیی بوو كە هەندێك جل و بەرگ هێما بووە بۆ جۆرێك لە ناسنامەی عەقائیدی هەندێك كۆمەڵ، بەهۆی نەبوونی سیستمێكی ئیداری بۆ رێكخستنی باری شارستانی وەك ئەوەی ئەمڕۆ، بۆیە ئەو سەردەمانە جەخت لەسەر جۆری جل و بەرگ دەكرایەوە كە (چی) لەبەر بكرێت و (چی) لەبەر نەكرێت، ئەمەش بە مەبەستی رێكخستنی باری ناو كۆمەڵ بووە، بە دەركەوتنی سیستمی ئیداری پێشكەوتوو لەدەوڵەتدا لە ساڵانی دواتردا واز لەم شێوازە هێنراو، جل و بەرگ بوو بە دیاردەیەكی گشتی و كەس لە كەس بە جل و بەرگ جیا نەدەكرایەوە. بۆیە (ابن خلكان) لە (وفیات الاعیان)دا سەبارەت بە ماوەی حوكمی عەبباسییەكان دەڵێت: (وكان ملبوس الناس قبل ذلك شيئا واحدا، لا يتميز احد عن احد بلباسه).
دووەم: ئەوەش كە زۆربەی (فقهاء) ئاماژەیان بۆ كردووە كە موسڵمان نابێت جل و بەرگی بێ باوەڕان لەبەر بكات مەبەستیان جل و بەرگی بەكار هێنراو (مستعمل)ی بێ باوەڕان بووە، كە رەچاوی راگرتنی پاك و تەمییزی جل و بەرگی بەو جۆرە نەكردووە كە بۆ نوێژ پێكردن بشێت.
دكتۆر (عبدالكریم زیدان) لە (المفصل..)دا، لە (المجموع)ی ئیمامی (النووی)یەوە ئەم قسەیەی ئیمامی (شافعی) دەنووسێت لەم بارەیەوە كە جەخت لەسەر ئەو قسەیەی خاڵی دووەمی ئەم باسە دەكات و دەڵێت: وقال الشافعی: (وانا لسراويلهم ومايلي ابدانهم اشد كراهة). پاشان دەڵێت: (لعلة في كراهة استعمال ثيابهم المستعملة هو احتمال تنجسها، بسبب لبسهم لعدم احتياطهم من البول ونحوه).
ئەگەر نا، ئەوا شتێكی ئاسایییە كە مرۆڤی موسڵمان جل و بەرگی ئاسایی و رێك و پێكی دروست كراوی هەر وڵاتێك لەبەر بكات.
عن انس ابن مالك: ان ملك الروم اهدي للنبي – صلى الله عليه وسلم – مستقة من سمدي ، فلبسها) (رواه احمد و ابو داود).
مستقە : واتە فەرووی قۆڵ درێژ.
كەواتە جل و بەرگی نوێ هی هەر شوێنێك بێت جیایە لە جل و بەرگی بەكارهێنراو..
سێیەم: ئیسلام لەبەر جیاوازیی كەشوهەوای شوێنەكان و، جۆری پیشەو كارەكان و، جۆری بۆنەو یادەكان و، فرە رەنگیی نەتەوەكان، مرۆڤی ئازاد كردووە، بۆ لەبەر كردنی هەر جۆرە جل و بەرگێك.
(ابن القیم) لەبارەی جل و بەرگی پێغەمبەرەوە – صلی الله علیه وسلم – دەڵێت: (فلبس في كل موطن ما يناسبه)، هەروەها دەڵێت: (ان هديه في اللباس ، ان يلبس ما تيسر من اللباس).
هەر لەبەر ئەمەش كە خەڵكی موسڵمان دەبوون لەهەر هۆزو نەتەوەیەك بووبن، پێغەمبەر – صلی الله علیه وسلم – نەیدەهێشت جل و بەرگی نەتەوەییان بگۆڕن و جل و بەرگی عەرەب لەبەر بكەن.
(عبدالحي الكتاني) لە (التراتب الاداریة..) لە شەرحی (الزرقانی) لەسەر (المختصر)دا ئەم پەرەگرافەی وەرگرتووە كە دەڵێت پێغەمبەر – صلی الله علیه وسلم – (ولم يأت عنه انه نهى وافدا عليه من العجم عن زيهم ، وندبهم الى زي العرب).چوارەم: سەبارەت بە جل و بەرگی ئافرەتان هەر جۆرێك بێت دەشێت، بە مەرجێك ئەم سێ ئایەتەی قورئان بەرجەستە بكات:
1 – [يا أيها النبي قل لازواجك وبناتك و نساء المؤمنين يدنين عليهن من جلابيبهن ذلك ادنى ان يعرفن فلا يؤذين وكان الله غفورا رحيما](الاحزاب/59).
جلباب: الثوب المشتمل على الجسد، بڕوانە (المعجم الوسيط).
2 – [وليضربن بخمرهن على جيوبهن] (النور/31).
3 – [ولا يبدين زينتهن الا ما ظهر منها] (النور/31).
كورتەی بەرجەستە كردنی ناوەڕۆكی ئەم سێ ئایەتە ئەوەیە كە ئافرەتان باڵا پۆش و سەرپۆش بن، ئیتر بە كام شێوەو بە چ جۆرە شێوازێك و بە كام رەنگ، ئەوانە هەمووی بۆ ئازادیی شەخسی بەجێ دەمێنێ.
لەمانەی پێشەوە دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە ئیسلام پۆشتەیی لە مرۆڤ داوا كردووەو، پۆشتەبوونیش مۆرك و سیمایەكی شارستانیەت و پێشكەوتنی مرۆڤە لە گشت كۆمەڵگەیەكدا.
جا كە مرۆڤ ئازاد بێت لە رووی جۆری پۆشتەبوونەوە، ئەوا مافێكی خوا پێداوی گەلانە كە بایەخ بە جل و بەرگی نەتەوەیی خۆیان بدەن و، (دەنگ) و (رەنگ)ی خۆیانی پێ بەهێز بكەن.
بۆ ئێمەی نەتەوەی كوردیش جێگەی خۆیەتی ئاوڕێكی جیددی و رەسمی لە جل و بەرگی كوردی بدەینەوە، بەتایبەت ئەگەر بزانین كە جل و بەرگی كوردی (پیاوان و ژنان) لە فەرهەنگ و ژیانی رۆژانەی موسڵمانانی پێشوشدا حوزوری بەرچاویان هەبووە بەتایبەت كە پێغەمبەر – صلی الله علیه وسلم – داوای كردووەو لەبەری كردووە: عن عائشة – رضي الله عنها – قالت : صلى رسول الله – صلى الله عليه وسلم – في خميصة لها اعلام، فقال: شغلتني اعلام هذه ، اذهبوا بها الى ابي جهم، وائتوني بأنبيجانيته) (رواه البخاري).
قوتابی خوێندنی باڵا (فرست مرعی اسماعیل) لەو ماستەر نامەیەی كە پێشكەشی (بەشی مێژوو)ی (كۆلیجی ئاداب)ی (زانكۆی خەرتوم)ی كردووە لەژێر ناوی: (الكرد : مصادر ومعالم تاريخهم في صدر الاسلام).
لەلاپەڕە (222)ی ئەو ماستەر نامەیەدا، ئاماژە بۆ ئەوە دەكات ئەو (انبیجانیە)ی كە لە (صحیح البخاری)دا هاتووە مەبەست جل و بەرگی كوردییە، بە پشت بەستن بە (حدیث)ێكی تەواوكاری ئەم (حدیث)ەی (البخاری)، كە (ابوداود) روایەتی كردووە: قال عبدالرحمن ابن ابي الزناد: سمعت هشاما يحدث عن ابيه بهذا الخبر قال: (واخذ كرديا كان لأبي جهم) (رواه ابو داود).
سەبارەت بە جل و بەرگی ئافرەتی كوردیش كە سەرپۆش و كەواو كراس و دەست ماڵ و ئەوانی تری لەخۆگرتووە، ئەوە دیارە كە دیمەنێكی یەكجار جوان و دڵڕفێنی هەیە، تا ئەو رادەیەی كە یەكێكی وەك (ابن الراوندی) سەبارەت بە تەفسیری ئایەتەكانی تایبەت بە جل و بەرگی ئافرەتانی بەهەشت، پاش وەسفێكی زۆر ناچار دەبێت نمونە بهێنێتەوە، كە نموونەش دێنێتەوە دەڵێت: (ملابس اهل الجنة من السندس والاستبرق واساور الفضة والذهب .. انها تجعلهم يشبهون عروس الاكراد..).
لە هەموو ئەمانەی پێشەوەو، بەمەبەستی كاراكردنی ئەو فاكتەرانەی كە ناسنامەی نەتەوایەتیمان دەپارێزن، پێم باشە ئەم پێشنیارانەی لای خوارەوە بخەمە روو:
1 – هەوڵدان بۆ پاراستنی جۆرەكانی جل و بەرگی كوردی و ئاشناكردنی نەوەی ئێستاو داهاتوو پێیان، جا چ لەرێگەی هۆكارەكانی راگەیاندنەوە بێت، یان لەرێگەی مۆزەخانە میللییەكانەوە بێت.
2 – پۆشینی جل و بەرگی كوردی بۆ كارمەندو ئەندامانی ئەو دەزگا باڵایانەی كە گوزارشت لە خواستی نەتەوەیی خەڵكی كوردستان دەكەن وەك پەرلەمان و ئەنجومەنی وەزیران، بەتایبەتی لەكاتی پێشوازی لە میوانانی بیانی و دەرەوەی هەرێم و، هەروەها لە بۆنە نیشتمانی و نەتەوەیییەكاندا.
3 – رێزگرتن لە جل و بەرگی نەتەوەیی و میللی هەموو نەتەوەكانی تری كوردستان وەك بەرجەستە كردنێك بۆ گیانی پێكەوە ژیان و پێكەوە جوانیی هەموو رەنگەكان و دەنگەكان، كە ویستێكی خوای گەورەیە.